 |
29-тапсырма. Өлеңді мұқият оқып, мағынасын түсіндіріңіздер.
|
|
|
|
29-тапсырма. Ө лең ді мұ қ ият оқ ып, мағ ынасын тү сіндірің іздер.
Ө мір деген кен екен
Ө мір деген кен екен, Арман деген қ ұ с екен,
Алтыны бар, мысы бар. Тө мені бар, ө рі бар;
Дү ние деген кең екен, Жастығ ың кө рген тү с екен,
Неше тү рлі кісі бар. Басып кеткен мө рі бар.
Ө ткен-кеткен кө п екен,
Ә рқ айсысының парқ ы бар.
Адамгершілік дегеннің,
Салмағ ы бар, нарқ ы бар.
(М. Нұ рпейісова)
30-тапсырма. Тө мендегі сө здерді бір-бірімен мағ ынасына қ арай орналастырып, сә йкестендірің іздер.
| 1. байыту | а) заттар |
 2. минералдық
| ә ) кеніш |
3. тотық ты 
| б) кен |
| 4. ұ сату | в) қ абыршығ ы |
| 5. минерал | г) кең істіктер |
| 6. магнитті | ғ ) процестері |
| 7. сұ йық | д) ә дісі |
| 8. ашық | е) тиімділік |
| 9. бай | и) минералдар |
| 10. жер | ж) қ асиеттері |
| 11. бос | з) тү йіршіктері |
| 12. экономикалық | й) сепкілдігі |
31-тапсырма. Тө мендегі етістіктерді болымсыз формағ а қ ойың ыздар.
Ө ндіру, қ опару, бұ рғ ылау, байыту, қ алыптастыру, анық тау, пайдалану, енгізу.
32-тапсырма. «Кен байлық тарының елдің экономикасындағ ы рө лі» деген тақ ырыпқ а оқ ытушы мен студенттің арасында шағ ын ә ң гіме қ ұ растырың ыздар.
33-тапсырма. Зат есімнен етістік тудыратын -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұ рнақ тарымен сө йлемдер қ ұ растырып, олардың сө йлемдегі қ ызметін тү сіндірің іздер.
|
|
|
Ү л г і:
Жастарды балалық ты таста п, білім алың дар, дү ниенің кілті білімде, оқ у керек, надандық пен кү ресу керек, – деп сендіреді Абай.
Тас - камень (зат есім), -та етістік тудыратын жұ рнағ ының жалғ ануы арқ ылы зат есімнен етістік жасалып тұ р, та жұ рнағ ы жаң а мағ ыналы сө з тудырушылық қ ызмет атқ арып тұ р.
34-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына мақ сатты келер шақ тың тиісті жұ рнақ тарын қ осып жазып, олардың жасалу жолдарын тү сіндірің іздер.
Жезқ азғ ан комбинатының қ ұ рылысы да тез қ арқ ынмен салынып жатыр, оның бірінші кезегі бір-екі жылдан кейін-ақ пайдалануғ а беріл... . Ө зінің кө лемі мен қ уаты жө нінен бұ л комбинат Одақ та бірінші орын ал... . Қ ияқ ты кө мір кені Қ азақ станның Қ арағ андыдан кейінгі екінші кө мір бассейніне айнал... . Жезқ азғ ан Қ азақ станның, бү кіл Совет Одағ ының ө те ірі индустриялы орталығ ына айнал... .
35-тапсырма. Сө йлемдердегі етістіктердің қ ай шақ та тұ рғ анын жә не қ алай жасалғ анын тү сіндірің іздер.
Жоғ ары оқ у орындарында шамалы ғ ылыми жұ мыстар атқ арылып тұ рды. Криворожье темір жә не Никополь-марганец кендері қ азыла бастады. Тү сті металлургия кен байлық тары шет ел инвестерлерінің қ олында болды. Марганец кен байлығ ы Чиатура мен Никополь райондарында болып шет елдердің қ ол астында болды да, олар кенді шет елдерге таси бастады. Азамат соғ ысы жылдары халық тың тұ рмысы, оның ішінде тау-кен ө ндірісі кө п нашарлады.
1-апта. 3-тә жірибелік сабақ
36-тапсырма. Мә тінмен танысып, мағ ынасын мең герің іздер.
|
|
|
37-тапсырма. Мә тінді ү ш мағ ыналық бө ліктерге бө ліп, бірінші бө лігіне сұ рақ -жауап қ ұ растырың ыздар.
Ү л г і:
– 1916 жылғ ы кө терілістің айрық ша ерекшелігі неде болды?
– 1916 жылғ ы кө терілістің айрық ша ерекшелігі – оғ ан қ азақ тармен қ атар
қ ырғ ыз, ұ йғ ыр, ө збек жә не басқ а да халық тар ө кілдерінің қ атысуы болды.
38-тапсырма. Мә тіннің екінші мағ ыналық бө лігіне жоспар қ ұ рып, жоспар бойынша ә ң гімелеп берің іздер.
39-тапсырма. Мә тіннің ү шінші мағ ыналық бө лігіндегі осы шақ та тұ рғ ан етістіктерді теріп жазып, олардың тү рлерін (нақ, ауыспалы) ажыратып, жасалу жолдарын тү сіндірің іздер.
Ү л г і: Мә дениеті қ алыптасқ ан алты жү з тілдің жә не мемлекеттік мә ртебеге ие екі жү з тілдің қ атарында тұ р (жалаң нақ осы шақ ). Республикада мемлекеттік тіл ретінде бір ғ ана тіл – қ азақ тіліне конституциялық мә ртебе беріл+іп отыр (кү рделі нақ осы шақ ). Қ оғ амның жылжып, ө згеруіне байланысты тіл де дамып, ө згеріп отыр+а+ды ( ауыспалы осы шақ ).
Қ азақ стандағ ы тау-кен ісінің ғ ылыми
даму жолдары
Ұ лы Октябрь социалистік революциясының жең ісі техникалық жә не ө ндіріс технологиясының тез ө ркендеуіне жә не ең бек ө німділігінің артуына жағ дай туғ ызды.
Совет мемлекетінің ең алғ ашқ ы кү ндерінде, яғ ни 1918 ж. В. И. Ленин «Совет ө кіметінің кезекті міндеттері» атты жұ мысында біздің отанымыздың жер байлығ ының орасан зор екендігін айта келіп «Жер байлығ ына қ атысты барлық элементтер Қ азақ станда бар. Қ азіргі жаң арғ ан техника кү шімен пайдалану ө ндіргіш кү штердің бұ рын соң ды болып кө рмеген қ арқ ынды ө суінің негізі», – деп атап кө рсеткен. ХХ ғ асырдың 30 жылдарында Совет Одағ ында кө мір ө ндірудің жаң а техника мен технологиясын жасады, сонымен қ атар іс жү зінде пайдалану жұ мыстары да жү ргізіліп жатты.
|
|
|
Тау-кен ө ндірісінде Ұ лы Отан соғ ысына дейін кен бір тұ тас забойлар жә не камералық жү йемен ө ндірілетін. Кен алынғ ан забойлар сол кү йінде бос қ алатын.
Қ азіргі уақ ытта жер асты кен ө ндіруде, ә сіресе ө те бай (қ ұ нды) кендерді, екі тү рлі тә сілмен қ ұ растырылғ ан тысқ ары заттармен толтыру процесі (комбинированный) қ олданылады.
Кө рнекті ғ алым энциклопедист Бируни ө зінің зерттеу жұ мыстарында ұ дайы математикалық талдау ә дісін, физика жетістіктерін, тарихи жаратылыс тә сілін, табиғ аттың қ ұ былыстарын зерттеуде қ олданғ ан. Ол ең бірінші болып минералдың, кендердің жә не қ оспалардың салыстырмалы салмақ тарын анық тады. Бирунидің маң ызды шығ армаларының бірі «Асыл тастарды тану мағ лұ маттары жинағ ы» кен ө ндіру істерінің дамуына ерекше ә серін тигізді. ХІ ғ асырда темір кенінің кө птеген ө ндірісінен оны байыту кү рделі мә селеге айналды. Бируни осы мә селені шешті: оның магнитті сепараторлар арқ ылы темір кенін байыту тә сілі қ азіргі заманның ө зінде алғ а басу ә дістерінің бірі болып есептелінеді.
ХІХ ғ асырдың аяғ ында Ресей капиталистері Қ азақ станда ө неркә сіп ө ндірісін ұ йымдастырып, мұ нда ө здерінің қ аржыларын ә келе бастады. Оғ ан ө лкеде қ олайлы жағ дайлар болды: жер мен шикізат арзан еді, жұ мысшылардың жалақ ысы тө мен, кү ші мол болды.
Патшалы Ресей Қ азақ станның тау-кен байлық тарын пайдалануғ а ерекше назар аударды. Олар мұ нда тау-кен ө неркә сібін ө ң деу кә сіпорындарын дамытуғ а кү ш салды. Алтын, тү сті металл, кө мір жә не мұ най ө неркә сібі пайда болды. Тау-кен ө неркә сібі негізінен Орталық жә не Шығ ыс Қ азақ станда дамыды.
|
|
|
Екібастұ з, Қ арағ анды, Саранда кө мір кен орындары жұ мыс істеді. Батыс Қ азақ станда Орал-Ембі аймағ ында мұ най шығ арылды. 1912-1914 ж. ж. мұ най мен кен орындары ағ ылшын капиталистерінің қ олында болды.
Жұ мысшылардың, ә сіресе жергілікті қ азақ жұ мысшыларының жағ дайы ө те ауыр болды. Жұ мыс кү ні 14-16 сағ атқ а дейін созылды. Жалақ ы Ресейдегі кә сіпорындағ ыдан екі-ү ш есе кем болды.
Сө здік:
ө німділік – продуктивность; производительность; урожайность
ө ндіргіш кү штер – производительные силы;
жаратылыс – натура; природа; создание
тә сіл – прием; способ; уловка; тактика; средство
байыту – обогощать; обогащение
байыту комбинаты – обогатительный комбинат
барлау жұ мыстары – разведочные работы
мырыш – цинк
|
|
|
