 |
40-тапсырма. Мәтінге берілген сөздікті жаттаңыздар.
|
|
|
|
40-тапсырма. Мә тінге берілген сө здікті жаттаң ыздар.
41-тапсырма. Тө мендегі сө з жә не сө з тіркестерін негізге алып, осы
шақ тың тү рлеріне (нақ, ауыспалы) мә тін қ ұ растырың ыздар.
Ө те бай тіл, тә рбиелеудің қ ұ ралы, мә дениеттің гү лденуі, тарихи қ алыптасу, туғ ан тіл, сү йіспеншілік, ұ ғ ым, қ азақ халқ ының, ғ ылыми тіл, мемлекеттік мә ртебе, мемлекеттік міндет, қ арым-қ атынас тілі, тіл комитеті, тілдің салалары, ресми тіл, ауызекі жә не жазбаша қ олдану, тілді қ олдану мен дамыту, мемлекеттік тілді насихаттау, қ азақ тілі – қ азақ халқ ының этникалық тілі.
42-тапсырма. Ө лең жолдарындағ ы тілеймін, тілдесем, қ араймын сө здерінің қ ай шақ та тұ рғ анын ажыратып, жасалу жолдарын тү сіндірің іздер.
43-тапсырма. Мақ ал-мә телдерді жаттап, мағ ынасын тү сіндірің іздер.
Басқ а таяқ тілден.
Беда голове от языка.
* * * * *
Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады.
Слово камни разбивает, а если не камни, то головы.
* * * * *
Қ отыр қ олдан жұ ғ ады, пә ле тілден жұ ғ ады.
Болячки через руки передаются, беда – через слово.
44-тапсырма. Берілген модаль сө здермен сө йлемдер қ ұ растырың ыздар.
Тә різді, секілді (похоже), екен (оказывается), шамасы (скорее всего, вероятно), рас, шын (правда, верно), ә йтеуір (когда-нибудь, всегда).
|
|
|
Ү л г і: Ә лем танығ ан ел болу ү шін тіліміздің жұ лдызын биіктетуіміз керек.
45-тапсырма. Ө лең нің мағ ынасын тү сіндірің іздер. Ө лең жолдарындағ ы етістіктің шақ категориясын тауып, олардың тү рлерін ажыратың ыздар.
Ана тілі – ұ рпақ тілі
Батар, кетер келмеске кү нім менің, Сол тіліммен дү ниені атадым,
Қ алар, бірақ, киелі тілім менің. Таптым бү кіл тіршіліктің атауын.
Қ асіретті шақ тарда тү ң ілгенде Жатты онда аманаты ананың,
Қ асиетті тілімнен тү ң ілмедім. Жатты онда аманаты атаның.
(М. Мақ атаев) (С. Мә уленов)
* * * * *
Сақ тар болсаң халқ ың ды – тілді сақ та, Дей алмас қ айдан ә келді,
Бағ а жетпес мұ ра жоқ тілден басқ а! Бар тілден ү йрен білімді.
Тілден ө зге жиһ аздың бә рін тү гел Ұ мытсаң дағ ы бө тенді,
Базарлайсың қ алтаң да ақ шаң жатса. Ұ мытпа ана тілің ді.
(Ә. Сә рсенбаев) (А. Тоқ мағ амбетов)
46-тапсырма. Нақ осы шақ тың астын сызып, олардың тү рлерін (дара, кү рделі) ажыратың ыздар.
Қ азақ тілінің қ олданылу аясын кең ейту – Қ азақ стан Республикасы халық тарының кө кейкесті проблемаларының бірі болып отыр. Болашақ мамандар ү шін қ азақ тілін білу міндетті болып отыр. Іс қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізу қ олғ а алынып, іске асырылып жатыр. Мейман сол баяғ ы сұ лқ қ алпы ү нсіз жатыр. Шеке тамыры ә деттегідей білемденіп тұ р. Қ ұ рт қ айнап, буы бұ рқ ырап, ірімшік пісіп жатыр (Ә. Кекілбаев).
|
|
|
Адамдар мен тү йелер міз бақ пай, сап тү зеп тізіліп тұ р. Ертең кү зде Хиуағ а жылқ ы сатуғ а жү ргелі отырмын. Орнынан ыршып атып тұ рды. Бү гінгі сө зің ізге таң қ алып отырмын. Екі шатқ алдың арасында тұ рмыз. (Ғ. М. ).
47-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына нақ осы шақ (дара, кү рделі) жасап тұ рғ ан сө здерді тиісті орындарына қ ойып, сө йлемдерді толық тырың ыздар.
Қ азақ тілі – дү ние жү зіндегі ауызша жә не жазбаша тіл мә дениеті қ алыптасқ ан алты жү з тілдің жә не мемлекеттік мә ртебеге ие екі жү з тілдің қ атарында.......... . Республикада мемлекеттік тіл ретінде бір ғ ана тіл – қ азақ тіліне конституциялық мә ртебе......... .......... . Ана тіліміз арқ ылы ғ ана біз халқ ымызды, отанымызды танып білеміз, халық рухының сарқ ылмас бастауы да сонда.................... . Тіл қ ұ рыса, оның халқ ы да жер бетінен жоғ алып кететіндігі туралы............. .............. . Қ азақ тілінің мемлекеттік мә ртебесін толық іске асыру ү шін кө птеген шаралар жү ргізіліп, іске.............. ............... .
Сө йлемдерді толық тыруғ а керекті сө з жә не сө з тіркестері: тұ р, беріліп отыр, жатыр, айтылып жү р, асырылып отыр.
48-тапсырма. Сұ рақ тарғ а нақ осы шақ тың дара (жалаң ) формасында жауап берің іздер.
1. Cен қ айда отырсың?.......................................................................
2. Ол кімде отыр?.................................................................................
3. Біз қ айда отырмыз?........................................................................
4. Олар кімде отыр?............................................................................
5. Біз кімде отырмыз?.........................................................................
6. Сіз қ ай жерде тұ рсыз?....................................................................
49-тапсырма. Тө мендегі етістіктерді нақ осы шақ тың дара (жалаң ) жә не кү рделі формасына салып жіктең іздер.
Ү л г і:
I. Мен отырмын (Я сижу) Мен жаз+ып отыр+мын (Я пишу)
II. Сен отырсың (Ты сидишь) Сен жаз+ып отыр+сың (Ты пишешь)
|
|
|
Сіз отырсыз (Вы сидите) Сіз жаз+ып отыр+сыз (Вы пишете)
III. Ол отыр (Он сидит) Ол жазып отыр (Он пишет)
Сө йлесу, қ арау, айту, оқ у, бару, зерттеу, тың дау, дә лелдеу, сипаттау.
50-тапсырма. Сө йлемдердегі осы шақ та тұ рғ ан
етістіктердің астын сызып, олардың тү рлерін (нақ, ауыспалы) ажыратың ыздар.
Тіл екі тү рлі жолмен қ ызмет етеді. Сө йлеу тілі бетпе-бет сө йлеу арқ ылы жү зеге асады. Сө йлеу тілі кө біне диалог тү рінде ө теді. Жазба тілде сө йлем ойды нақ ты да толық білдіре алатындай жү йелі, ә рі тү сінікті етіліп қ ұ рылады. Тілдің қ ызметі мен ойдың айтылу мақ сатына қ арай сө йлем қ ұ руда соғ ан сә йкес сө здер, грамматикалық тұ лғ алар, тіркестер сұ рыпталып, талданып қ олданылып жү р. Ә ркімнің сө з қ олдану ерекшеліктері ә р тү рлі болады. Кө сіліп сө йлейтін кө сем де, таң дайынан бал тамғ ан, тың даушысын тамсандыратын шешендер де сө йлегенде сө зді сұ рыптап қ олданады, сол арқ ылы ойын дә л де ә серлі жеткізіп жү р.
51-тапсырма. Сол жақ бағ анадағ ы сө йлемдердегі кө п нү ктелердің орнына оң жақ бағ анадағ ы сө здерді мағ ынасына қ арай іріктеп, тиісті орындарына қ ойып жазың ыздар.
Ү л г і: Мен университетте оқ ып жү рмін (нақ осы шақ тың кү рделі тү рі).
| Мен................................. оқ ып жү рмін. Сен.............................. оқ ып отырсың. Біз.............................. оқ ып жатырмыз. Мен........................... жазып отырмын. Сіздер.................... жазып отырсыздар. Сіз............................... жазып отырсыз. Мен...................... ұ йық тап жатырмын. Олар........................... ұ йық тап жатыр. Сендер................... кө ріп отырсың дар. Олар................................. айтып отыр. | а) баяндама ә ) ә ң гіме, мақ ала б) кітап в) тө сек, кереует г) диван д) кино, спектакль е) ә ң гіме ж) хат, газет з) оныншы сынып й) университет |
52-тапсырма. Тау-кен саласында кездесетін сол жақ бағ анадағ ы сө здер мен сө з тіркестерін оң жақ бағ анадағ ы баламаларымен сә йкестендірің іздер.
|
|
|
| 1. Атылыстық бұ рғ ылау | а) Воздухосборник |
| 2. Бұ рғ ылық желдетпе қ азба | ә ) Бурильщик |
| 3. Ең кіштік алап | б) Работа открытая |
| 4. Асыра бұ рғ ылау | в) Взрывное бурение |
| 5. Аршу жұ мыстар орны | г) Заходка |
| 6. Арақ абаттық қ ұ лата қ азу жү йесі | ғ ) Буро-вентиляционная выработка |
| 7. Атпақ ауіпсіздік | д) Поле уклонное |
| 8. Ауажиғ ыш | е) Перебур |
| 9. Ашық (кен) жұ мыс | и) Фронт вскрышных работ |
| 10. Бұ рғ ылық кескіш | й) Система разработки подэтажным обрушением |
| 11. Бұ рғ ышы | к) Резец буровой |
| 12. Енбе | қ ) Взрывобезопасный |
|
|
|
