 |
Әдістерді жіктеу
|
|
|
|
Зерттеудің барлық ә дістері келесі негіздемелер бойынша топтастырыла алынады.
Ғ ылым танымдық дең гейі - теоретикалық немесе эмпирикалық. Оларғ а сә йкес теоретикалық зерттеу ә дістері (аппроксимация, аксиоматизация, экстраполяция, модельдеу жә не т. б. ) жә не эмпирикалық зерттеу ә дісі (байқ ау, ә ң гіме, эксперимент, тест жә не т. б. ) ажыратылады.
Зерттеуші-педагогтың объектпен ә рекеттесуінің сипаты. Бұ ғ ан: а) объектті зерттеу (теоретикалық жә не эмпирикалық зерттеулердің аталғ ан барлық ә дістері); б) алынғ ан деректерді ө ң деу (сапалық жә не сандық, онда корреляциялық, факторлық, кластерлік талдау, т. б. ә дістері), математикалық -статистикалық ө ң деудің ә ртү рлі дең гейлері [57]. Зерттеуден сенімді нә тижелер алу ү шін деректерді ө ң деу сипаты маң ызды, ә сіресе, сандық (статистикалық ) талдау, нақ тылап айтқ анда, ары қ арай алынғ ан нә тижелердің сенімділігі, маң ыздылығ ы жә не валидтілігі (мысалы, Стьюденттің ө лшемі, хи-квадрат жә не т. б. ) сияқ ты ә ртү рлі ө лшемдер бойынша деректер ө ң деу. Зерттелінетін қ ұ былыстардың арасындағ ы байланыстың сипатын немесе оның біреуінің басқ алармен бірге алғ анда меншікті салмағ ын анық тау ү шін корреляциялық жә не факторлық талдау ә дістері пайдалыналады [217].
Алайда, жалпы кез-келген ғ ылымда жә не атап айтқ анда, педагогикалық психологияда зерттеу нә тижелерін математикалық ө ң деудің маң ыздылығ ын атағ анның ө зінде сапалық, яғ ни тү сіндірушілік, мазмұ ндық талдау ең бірінші кезектегі жә не ауыстыруғ а келмейтіні талдау екені белгілі. Объектпен зерттеушілік ә рекеттер негізі бойынша (зерртеу ә дістері мен мә ліметтерді ө ң деуден кейін) алынғ ан мә ліметтерді ұ сыну, кө рсету ә дістері: кестелер, графиктер, схемалар, гистограмалар жә нет т. б. ұ сыну ә дістерінің ә р қ айсысын таң дау негізделген жә не міндеттерге сә йкес болуы керек.
|
|
|
Зерттеудің мақ саты мен ұ зақ тылығ ы: а) объекттің, процестің, қ ұ былыстың ө зекті жағ дайы туралы деректер алу немесе б) олардың уақ ыт ө кен сайын ө згеру динамикасын қ адағ алау. Психологиялық білімнің басқ а салаларындағ ы сияқ ты педагогикалық психологияда ә ртү рлі ә дістер арқ ылы объектті зерттеу процесі - констатациялау, диагностикалау мақ саттарын кө здейтін қ ысқ амерзімді бола алады. Алайда, ол тұ лғ аның психологиялық білімінің, оғ ан тә н қ асиеттерінің жә не т. б. дамуын, генезисін анық тауғ а бағ ытталғ ан ө те ұ зақ (бірнеше жылғ а дейін, мысалы баланың дамуын кү нделік жазбалары арқ ылы қ адағ алап байқ ау) процесс бола алады. Осы негіз бойынша екі ә діс бө лініп шығ ады – кө лденең қ има ә дісі жә не лонгитюдтік ә діс (ұ зындық ). Бірінші ә діс арқ ылы оқ ытушы кө п материалдардың негізінде, мысалы оқ ытудың жалпы сипаттамасын, оның орташағ а тә уелділігін, «нормалар» жә не одан ауытқ ушылық тар, ә ртү рлі негіздемелер бойынша оқ ытушыларды жасы, оқ удағ ы табыстылығ ына байланысты бө лу арқ ылы оқ ытудың жалпы сипаттамасына қ ол жеткізе алады. Лонгитюдті ә діс қ ұ былыстың даму тарихын, оның пайда болуы мен қ алыптасуын қ адағ алауғ а мү мкіндік береді. Бұ л ә дістің кө лденең қ има ә дісі алдындағ ы артық шылығ ы «…екі проблеманы шешуде кө рінеді: 1) психикалық ө рістеудің ары қ арай дамуын кө ре білу, психологиялық болжамды ғ ылыми тұ рғ ыдан негіздемелеу; 2) психикалық дамудың кезең дері арасындағ ы генетикалық байланысты анық тау» [7, 300 б. ]. Педагогикалық ұ жым бұ л ә дісті жалпы зерттеушілік жұ мыстың қ ұ ралы ретінде пайдалана алады, мысалы бірнеше оқ у жылдары бойы бір адамды, топты, сыныпты, ағ ымды жә не т. б. оқ ытуда жаң а оқ ыту бағ дарламасының тиімділігін зерттеу. Кө бінде бірнеше жылғ а созылатын, педагогикалық психологияда кең інен пайдаланатын қ алыптастырушы эксперимент те тү рі бойынша зерттеудің лонгитюдті ә дісіне жатады.
|
|
|
Зерттеу объектісінің ө зіне тә н ерекшеліктер объект ретінде кімді немесе нені қ арастыруғ а байланысты: а) адамдардың ө здері, олардың психикалық процестері, жағ дайы, психологиялық қ асиеттері, олардыі ә рекеті, яғ ни қ ұ былыстың ө зі; б) адамдар ә ректінің ө німі, олардың «заттандырылғ ан ө німі» немесе в) адамның іс-ә рекетінің жә не мінез-қ ұ лығ ының, оның ұ йымдастырылуының, басқ аруының кейбір сипаттамалары, бағ алануы, кө рсеткіштері. Ә рине, осы объектілердің барлығ ы тығ ыз байланыстыжә не осы негздеме бойынша ә дістерді жекелеп бө лу шартты тү рде ғ ана жү ргізіледі, алайда олардың ә рбіреуін оқ ытушының практикалық тә жірибесінде қ олдану саласын талдау ү шін осылайша саралап қ арастыру мақ сатқ а сә йкес келеді.
Жалпы педагогикалық тә жірибеде, мысалы оқ ытушыны зерттеу ү шін байқ ау ә дістерін (атап айтқ анда, кү нделік жазу ә дісі), ә ң гіме (сауалнама, сұ хбаттасу) жә не тест жү ргізуді пайдаланғ ан дұ рыс. Сыныпта, топта (топтық жіктеліс) оқ ушыларының ө зара қ арым қ атынасын зерттеу ү шін ұ зақ уақ ыт бойы байқ аумен қ атар социометриялық жә не референтометриялық ә дісті табысты пайдалануғ а болады [толығ ырақ 151, 167-178 б. қ араң ыз]. Іс-ә рекет ө німін зерттеуге, атап айтқ анда, оқ у қ ызметінің ө німін, яғ ни оның неден кө рініс табуын зерттеуде іс-ә рекет ө німін талдау ә дісі аса кең тарағ ан. Оқ ушылардың шығ армаларын, мазмұ ндамаларын, ауызша жә не жазбаша хабарламаларының (жауаптарын) мақ сатты, жү йелі тү рде талдау, яғ ни олардың мазмұ нын, тү рін талдау педагогқ а оқ ушылардың тұ лғ алық жіне білім алудағ ы бағ ытын тү сінуге, олардың оқ уғ а, оқ у орнына, оқ у пә нінінің ө зіне жә не ұ стаздарғ а қ арым-қ атынасын тү сінуіне ық пал етеді. Оқ ушылардың тұ лғ алық, жеке психологиялық ерекшеліктерін немесе олардың ә рекетін зерттеуде тә уелсіз қ ұ былмалыларды жалпылау ә дісі қ олданылады, ол мысалы, бір оқ ушы туралы ә ртү рлі оқ ытушылардан алынғ ан деректерді жалпылауды талап етеді. Тұ лғ аны іс-ә рекеттің ә ртү рлі тү рлерінде зерттеу барысында тең жағ дайда алынғ ан деректерді ғ ана жалпылауғ а болады. «Эксперименталды зерттеудің кез-келгенінің мақ саты - деректердің шектеулі санына негізделінген қ орытындылар эксперименттің шең берінен тыс жерде ақ иқ атқ а сай болып қ алуы тиіс. Бұ л – жалпылау деп аталынады» [57, 54 б. ].
|
|
|
Зерттеу ә дістерін зерттеушінің іс-ә рекетінің сипатына қ арай Б. Г. Ананьев тө рт топқ а бө леді:
1) Ұ йымдастырушылық ә дістер (салыстырмалы, лонгитюдтік, кешенді);
2) Эмпирикалық, оғ ан: а) обсервациялық ә дістер (байқ ау, ө з-ө зін байқ ау); б) эксперименталдық ә дістер (зертханалық, далалық, табиғ и, қ алыптастырушы немесе Б. Г. Ананьев бойынша психологтық -педагогикалық ); в) психодиагностикалық ә дістер (стандартталғ ан жә не прожективті тестер, сауалнамалар, социометрия, сұ хбат жә не ә ң гімелер); г) праксиметрикалық ә дістер, Б. Г. Ананьев бойынша, процесс пен іс-ә рекет ө німін талдау тә сілдері (хронометрия, циклография, кә сібиграфикалық баяндау, жұ мысты бағ алау); д) модельдеу ә дісі (математикалық, кибернетикалық жә не т. б. ); жә не е) ө мірбаяндық ә дістер (адам ө міріндегі атаулы кү ндерді, оқ иғ аларды, фактілерді талдау);
|
|
|
3) деректерді ө ң деу, яғ ни сандық (математикалық -статистикалық ) жә не сапалық талдау ә дістері;
4) генетикалық жә не қ ұ рылымдық ә дістерді қ амтитын тү сінік беру ә дістер [7, 296-298 б. ].
Психологияның жү йелілік, топтастырушылық, даму қ ағ идалары, сонымен қ атар сана мен ә рекеттің бірлігі қ ағ идасы сияқ ты ә діснамалық қ ағ идаларғ а негізделе отырып, педагогикалық психология ә рбір нақ ты зерттеуде ә дістер кешенін қ олданады (жеке ә дістер мен зерттеу тә ртібі). Алайда, ә дістердің біреуі ү немі негзгі ә діс ретінде, ал қ алғ андары - қ осымша ретінде шығ ады. Педагогикалық психологияда мақ сатты зерттеулер барысында, жоғ арыда аталып ө ткендей, негізгі ә діс ретінде қ алыптастырушы (оқ ытушы) ә діс қ олданылады, ал оғ ан қ осымша болып байқ ау, ө з-ө зін байқ ау, ә ң гіме, іс- ә рекет ө німін талдау, тест жү ргізу болып табылады. Ә рбір жеке оқ ытушының іс-тә жірибесінде ары қ арай оқ ушының оқ у қ ызметінің ө німін талдауымен негізгі ә діс – байқ ау мен ә ң гіме пайдаланылады.
Ә рбір психологтық -педагогтық жертту кем дегенде, тө рт негізгі кезең нен тұ рады: дайындық (ә дебиетпен танысу, мақ сат қ ою, зерттеу проблемасы бойынша тұ жырымдама ұ сыну, оны жоспарлау), 2) зерттеушілік (мысалы, ә дісі бойынша эксперименталдық немесе социометрикалық ), 3) алынғ ан деректерді сандық жә не сапалық талдау (ө ң деу) кезең і жә не 4) тү сінік беру кезең і, яғ ни зерттелінетін қ ұ былыстың зерттелу барысын, оны тудыратын факторлар, себебін анық тау, жалпылау. Зерттеу жазбаша мә тін дайындаумен аяқ талынады, онда зерттеудің нә тижесі мен оның талдауы келтіріледі.
Қ арастырылғ анның барлығ ы педагогикалық психология психологиялық білімнің кө пқ ырлы саласы болып табылатынын кө рсетеді. Оның ерекшелігін, заң дылық тарын, оның мазмұ ны мен зерттеулерінің ә дістерін ескеру кез-келген білім беру жү йесінде тә рбие беруші жә не дамыта оқ ытудың психология-педагогикалық міндеттерін жү зеге асыруда ү лкен кө мек кө рсетеді.
|
|
|
***
Педагогикалық ғ ылым психологиялық білімнің дербес саласы ретінде ө з пә н ерекшелігімен сипатталады, осы ерекшелікке сә йкес оның ұ йымдастырылуының жан-жақ қ а тарағ ан қ ұ рылымы бар. Педагогикалық психологияда қ олданылатын зерттеулер ә дісі кешенділігімен жә не педагогикалық процеске тікелей қ атыстығ ымен сипатталады.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Педагогикалық психологияның жас ерекшелік психологиясынан олардың зерттеу объектісінің ортақ болғ анымен немен айрық шылынады?
2. Қ андай зерттеу ә дістері педагогикалық тә жірибеде кү нделікті қ олданылады?
3. Нормативтік бағ ытталғ ан тест жү ргізу критерийлері бағ ытталғ ан тест жү ргізуден немен айрық шылынады жә не осы екіншісінің педагогикалық тә жірибеде қ олданылуының басымдылығ ы неде?
4. Тестерді қ олдану педагогикалық психологияда неліктен этикалық сипатқ а ие?
5. Педагогикалық психологияның міндеттері осы ғ ылымның қ азіргі заманда дамуымен қ андай ара қ атынаста?
Ә дебиет
Возрастная и педагогическая психология /Под ред. А. В. Петровского. М., 1979.
Дьяченко М. И., Кандыбович Л. А. Психология высшей школы. Минск, 1993.
Гамезо М. В.. Курс общей, возрастной и педагогической психологии. М., 1982. Вып. 3.
Мельников В. М., Ямпольский Л. Т. Введение в экспериментальную психологию личности. М., 1985.
Петровский А. В. Основы педагогики и психологии высшей школы. М., 1995
Смирнов С. Д. Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности. М., 1995.
Талызина Н. Ф. Педагогическая психология. М., 1998.
Якунин В. А. Педагогическая психология. М., 1998.
|
|
|
