Педагогикалық психологияның қалыптасуындағы

 Педагогикалық психологияның қ алыптасуындағ ы

 жалпы психологиялық контекст      

Педагогикалық психология адам туралы ғ ылыми тү сініктердің жалпы контекстінде дамиды. Олар ә рбір нақ ты тарихи кезең дерде педагогикалық ойларғ а ү лкен ә серін тигізген негізгі психологиялық ағ ымдарда (теорияларда) жазылып кө рсетілген. Бұ л - оқ у процесінің психология теориялары ү шін қ ашанда табиғ и зерттеу «полигоны» ретінде болуымен байланысты. Педагогикалық процесті ұ ғ ынуғ а ық палын тигізе алатын психологиялық ағ ымдар мен теорияларды нақ тырақ қ арастырайық.

Ассоциативтік психология ( XVIII ғ асырдың ортасынан бастап Д. Гартли жә не ХІХ ғ асырдың аяғ ына дейін – В. Вундт), тү п тамырында психикалық процестердің байланысы ретіндегі ассоциация механизмдері мен психика негіздері ретіндегі ассоциациялардың белгілі бір тү рлері анық талғ ан. Ассоциацияларды зерттеу материалдарында еске сақ тау мен ү йренудің ерекшеліктері зерттеліп қ арастырылғ ан. Осы жерде, психиканың ассоциативті баяндауының негізін Аристотель (384-322 ж. біздің эрамызғ а дейін) салғ анын айта кету қ ажет, оғ ан «ассоциация» тү сінігін, оның тү рлерін енгізу, ақ ыл-парасатын (нус) екі тү рін теоретикалық жә не практикалық деп ажырату, қ анағ аттану сезімін ү йрену факторы ретінде ең бектері тиесілі.

Г. Эббингауздың (1885) ұ мыту процесін зерттеу бойынша эксперименттерінің эмпирикалық мә ліметтері жә не алынғ ан ұ мыту «қ исығ ының » сипаттарын одан кейінгі зерттеушілер дағ дыларды ө ндіруде, жаттығ уларды ұ йымдастыруда есепке алады.

У. Джемс (ХІХ ғ. аяғ ы – ХХ ғ асырдың басы) жә не Дж. Дьюидің (ХХ ғ асырдың бірінші жартысы) прагмативті функционалды теориясы – бейімделуші реакцияларғ а, ортағ а бейімделуге, ағ заның белсенділігіне, дағ дыларды ө ндіруге акцент қ ояды.

Э. Торндайктың (ХІХ ғ. аяғ ы – ХХ ғ. басы) байқ ап кө ру жә не қ ателесу теориясы ү йренудің негізгі заң дарын қ алыптастырғ ан – жаттығ у, ә сер жә не дайындық заң дары; ү йрету қ исығ ын жә не осы мә ліметтерге негізделген жетістіктер тестерін сипаттағ ан (1904).

Дж. Уотсонның бихевиоризмі (1912-1920) жә не Э. Толмен, К. Халл, А. Газри жә не Б. Скиннердің (ХХ ғ. бірінші жартысы) необихевиоризмі. ХХ ғ асырдың ортасында-ақ Б. Скиннер оперантты мінез-қ ұ лық тұ жырымдамасы мен бағ дарламаланғ ан оқ ыту тә жірибесін жетілдірген. Э. Торндайктің жұ мыстарының бихевиоризмнің алдын-алуы, Дж. Уотсонның ортодоксалды бихевиоризмі жә не бү кіл необихевиористік бағ ыттардың ең бегі ү йренудің (learning) тұ тас тұ жырымдамасын жетілдіру болып табылды, бұ л тұ жырымдама оның заң дылық тарын, фактілерін, механизмдерін қ амтиды.

Сенсомоторлық функцияларды ө лшеу саласында Ф. Гальтонның (ХІХ ғ. аяғ ы) зерттеулері тестілеуге (Ф. Гальтон бірінші болып сауалнама, бағ алау шә кілдерін ұ сынғ ан); математикалық статистиканы пайдалануғ а бастау берген; А. Анастази кө рсеткендей, Дж. Кэттелдің «ақ ыл-ой тестері» сол кездің типтік зерттеу ә дісі деп санағ ан. Т. Симон мен А. Биненің (1904-1911) даралық жә не топтық тестілеу вариациясымен, интеллектуалды тестері, мұ нда ең алғ аш рет ақ ыл-ой жасының іс-жү зіндегі жасқ а қ атынасы ретінде интеллектуалды даму коэффиценті қ олданылғ ан (Л. Термен 1916 жылы Америкада). Маң ыздысы, Ф. Гальтон ө зінің алғ ашқ ы (1884) ө лшеулерін білім беру жү йесінде бастағ ан, Дж. Кэттел (1890) Америкада колледж студенттерінен тест алғ ан, Бине-Симонның (1905) алғ ашқ ы шкаласы Францияда білім беру министрлігінің бастамашылығ ымен жасалғ ан. Бұ л психологиялық зерттеулер мен білім берудің бұ рыннан бергі тығ ыз байланысына куә болады.

З. Фрейд, А. Адлер, К. Юнг, Э. Фромм, Э. Эриксоннның психоанализі (ХІХ ғ. аяғ ынан ХХ ғ. бойы) санасыздық, психологиялық қ орғ аныс, кешендер, «Мен-нің » кезең деп дамуы, еркіндік, экстраверсия-интроверсия категорияларын жетілдіріп, ө ндірген. (Соң ғ ысы, Г. Айзенк тестерінің арқ асында кө птеген педагогикалық зерттеулерде қ олдану мен таратылу табуда).

Гештальт психология (М. Вертгеймер, В. Келер, К. Коффка – ХІХ ғ. басы), К. Левиннің мінез-қ ұ лық тың динамикалық жү йесі тұ жырымдамасы немесе алаң теориясы, Ж. Пиаженің генетикалық эпистемиологиясы немесе интеллектің кезең деп дамуы тұ жырымдамасы, ол инсайт, мотивация, интеллектуалды даму сатылары, интериоризация, тү сініктерінің қ алыптасуына ү лес қ осқ ан (оларды сондай-ақ, ә леуметтік бағ ытта жұ мыс істейтін француз психологтары А. Валлон, П. Жане қ арастырғ ан).

Ж. Пиаженің операционалды тұ жырымдамасы ХХ ғ асырдың 20-шы жылдарынан бастап ойлау мен интеллект дамуының негізгі дү ниежү зілік теорияларының бірі болуда. Бұ л тұ жырымдаманың контекстінде ә леуметтану, центрация-децентрация, бейімделу ө згешелігі, ә рекеттердің қ айтымдылығ ы, интеллектуалды даму сатылары сияқ ты тү сініктер зерттелуде. Ескере кететін жағ дай, Ж. Пиаже ХХ ғ асыр ғ ылымына «психиканы зерттеудегі синтетикалық ық палдың » ерекше ө кілдерінің бірі ретінде кірген [104, 26 б. ].

ХХ ғ асырдың 60-80 жылдарындағ ы Г. У. Найссер, М. Бродбент, Д. Норман, Дж. Брунердің жә не басқ алардың когнитивті психологиясы     білімге, хабардар болуғ а, семантикалық есті ұ йымдастыруғ а, болжаушылық қ а, хабарды қ абылдау жә не қ айта ө ң деуге, оқ у жә не тү сіну процесіне, когнитивтік стилдерге аса кө ң іл бө лген.

А. Маслоу, К. Роджерстің ХХ ғ асырдың 60-90 жылдарындағ ы г уманистік психологиясы «клиентке негізделгену» терапия тұ жырымдамасын, ө зін-ө зі ө зектендіру, адамзат қ ажеттіліктерінің пирамидасы (бағ ыныстылығ ы), фасилитация (жең ілдету немесе белсенділеу) категорияларына алғ а ұ сынып, шә кіртке негізделген, оқ ытуғ а деген гуманистік кө зқ арасты қ алыптастырғ ан.

Педагогикалық психологияның дамуына И. М. Сеченов, И. П. Павлов, К. Д. Ушинский. А. Ф. Лазурский, П. Ф. Лесгафт, Л. С. Выготский, П. П. Блонский сияқ ты жә не т. б. отандық ойшылдар, педагогтар, жаратылыстанушылардың жұ мыстары ү лкен ық палын тигізді. Барлық отандық педагогикалық тұ жырымдамаларғ а негіз болғ ан – К. Д. Ушинскийдің (1824-1870) педагогикалық антропологиясы. Онда оқ ытудың тә рбиелік сипаты, адамның іс-ә рекеттік табиғ аты бекітілген. Оқ ытудың ә дістері мен мазмұ ны категориясын зерттеу К. Д. Ушинскийдің еншісі.

Л. С. Выготскийдің (1896-1934) мә дени-тарихи теориясы – психиканың, тілдің, тү сініктік ойлаудың даму теориясы, оқ ыту мен дамытудың байланысы, мұ нда біріншісі алғ а озып, екіншісін артынан ілестіреді, даму дең гейлері тү сінігі, «жақ ын даму аймағ ы» жә не де кө птеген басқ а да фундаменталды мә селелер қ андай да бір дә режеде соң ғ ы онжылдық тағ ы педагогика-психологиялық тұ жырымдамасының негізіне енді. Мысалы, М. Я. Басовтың іс-ә рекет тұ жырымдамасы, А. Н. Леонтьевтің іс-ә рекет теориясы, С. Л. Рубинштейннің іс-ә рекеттің ө зінің категорясының жалпы ә дістемелік зерттеулері (ә сіресе субъектілік тұ рғ ыда), психикағ а жалпы ық палдасуына ың ғ ай таныту, оның ересектік кезең дегі даму ө згешелігін анық тау, Б. Г. Ананьевтің жә не тағ ы басқ алардың ерекше жас кезең і – студенттік кезді бө ліп қ арауы білім беру процесін психологтық -педагогикалық ұ ғ ынуғ а, педагогикалық психологияның дамуына сө зсіз ә сер етті.  

ХХ ғ асырдың ортасында отандық психологияда қ алыптасқ ан оқ удың, оқ у іс-ә рекетінің теориялар, тұ жырымдамалары, тү сіндірмелері, (Д. Н. Богоявленский, Г. С. Костюк, Н. А. Менчинская, П. А. Шеварев, З. И. Калмыкова, П. Я. Гальперин, Н. Ф. Талызина, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А. К. Маркова, Л. И. Айдарова, Л. В. Занков, Л. Н. Ланда, Г. Г. Граник, А. А. Люблинская, Н. В. Кузьмина жә не т. б. ) педагогикалық тә жірибенің мә нін ұ ғ ынуғ а ғ ана емес, сондай-ақ ғ ылым ретінде біздің жә не басқ а да елдерде дамытылып жатқ ан педагогикалық психологияғ а да бағ а жетпес ү лес қ осты (И. Лингарт, Й. Ломпшер жә не т. б. ).

Педагогикалық психологияның дамуына ү лкен ық палын тигізгендер ү йренушілердің оқ у материалдарын мең геруінің нақ ты механизмдерін айқ ындау (С. Л. Рубинштейн, Е. Н. Кабанова-Меллер, Л. Б. Ительсон); есте сақ тауды (П. И. Зинченко, А. А. Смирнов, В. Я. Ляудис), ойлауды (Ф. Н. Шемякин, А. М. Матюшкин, В. Н. Пушкин, Л. Л. Гурова), қ абылдауды (В. П. Зинченко, Ю. Б. Гиппенрейтер), баланың дамуын, соның ішінде тілдік дамуын (М. И. Лисина, Л. А. Венгер, А. Г. Рузская, Ф. А. Сохин, Т. Н. Ушакова),  тұ лғ а дамуын (Б. Г. Ананьев, Л. И. Божович, М. С. Неймарк, В. С. Мухина), тілдік қ арым-қ атынас жә не тіл оқ ытуды (В. А. Артемов, Н. И. Жинкин, А. А. Леонтьев, В. А. Кан-Калик); жас ерекшелік дамудың ( дә уір, заман, фаза, кезең дерін) сатыларын (П. П. Блонский, Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин, Б. Г. Ананьев, А. В. Петровский), мектеп оқ ушыларының ақ ыл-ой іс-ә рекетерінің жә не олардың ақ ыл-ой дарындылығ ы ерекшеліктерін анық тау (А. А. Бодалев, Н. С. Лейтес, Н. Д. Левитов, В. А. Крутецкий). Педагогикалық психология ү шін ересектерді оқ ыту психологиясы бойыншажұ мыстар ү лкен мә нге ие (Ю. Н. Кулюткин, Л. Н. Лесохина жә не т. б. ).

Педагогикалық психология жетістіктерінің ғ ылыми рефлексиясы процесінде М. Н. Шардаковтың, В. А. Крутецкийдің, А. В. Петровскийдің педагогикалық жә не жас ерекшелік психология, оқ у психологиясы бойынша оқ улық тары сө зсіз жағ ымды рө л ойнады.