 |
§ 2. Педагогикалық психологияның қалыптасу тарихы
|
|
|
|
§ 2. Педагогикалық психологияның қ алыптасу тарихы
Педагогикалық психология – дамып келе жатқ ан ғ ылым
Ғ ылыми білімнің кө птеген салаларының қ алыптасуы гетерогенді жә не гетерохронды, тіпті уақ ытқ а қ арай ү зілген процесс болып табылады. Бұ л ә детте, ә лемде болып жатқ ан ірі қ оғ амдық -тарихи (революциялар, соғ ыстар, апаттық сү ргіндер) оқ иғ алармен тү сіндіріледі, олар ғ ылыми дамудың мазмұ ны мен бағ ытына елеулі ә сер етеді. Алайда, ол бір пайда болғ аннан кейін адамзат ой-санасының тоқ талмас қ озғ алыстарына байланысты жалғ асып отырады.
Алғ аш рет Ян Амос Коменскийдің 1657 ж. «Ұ лы дидактика» ең бегінде жазылғ ан педагогикалық ойлар, педагогикалық теорияның жә не мектептегі оқ ытуды мақ сатты ұ йымдастырудың дамуына жол бастады. Бұ л ең бекті педагогикалық психологияның 250 жыл бойы ұ зақ қ арама-қ айшылық ты дамуының алғ ашқ ы алғ ышарты ретінде де қ арастыруғ а болады, ө йткені тек ХІХ ғ асырдың аяқ кезінен бастап ғ ана ол дербес ғ ылым ретінде қ алыптаса бастады. Педагогикалық ғ ылымның бү кіл қ алыптасу жә не даму жолын ү лкен ү ш кезең дермен кө рсетуге болады.
Педагогикалық психологияның даму кезең дері
Бірінші кезең – XVII ғ асырдың ортасынан ХІХ ғ асырдың аяғ ына дейін – Песталоццидің айтуы бойынша «педагогиканы психологияландыруды сезіну қ ажеттілігіне» қ арай жалпы дидактикалық деп атауғ а болады. Бұ л кезең ең алдымен, Ян Амос Коменскийдің (1592-1670), Жан-Жак Руссо (1712-1778), Иоганн Песталоцци (1746-1827), Иоганн Гербарт (1776-1841), Адольф Дистервег (1790-1866), К. Д. Ушинский (1824-1870), П. Ф. Каптерев (1849-1922) ө зінің есімдерімен кө рсетілуі мү мкін. Бұ л ойшыл – педагогтардың педагогикалық психологияның дамуына қ осқ ан ү лестері ө здері қ арастырғ ан мә селелермен анық талады: даму, оқ у жә не тә рбие байланысы; оқ ушының шығ армашылық белсенділігі, баланың қ абілеттілігі жә не оны дамыту, мұ ғ алімнің рө лі, оқ ытуды ұ йымдастыру жә не кө птеген басқ а мә селелер. Алайда, бұ л - аталғ ан процестің мә нін ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сінудің тек алғ ашқ ы ә рекеттері еді. Осы мә селелердің шынайы психологиялық жақ тарын толығ ымен ашылмағ андығ ы жө нінде П. Ф. Каптерев «Дидактикалық очерктер. Білім беру теориясы» (1-ші басылым. 1885 ж. ) атты кітабында осы кезең дегі педагогикалық теорияның дамуына терең жә не жү йелі талдау жү ргізу негізінде дә лелдер келтіреді. П. Ф. Каптерев, «…Коменскийдің дидиктикасына тым маң ызды кемшіліктер тә н: бұ л сыртқ ы механикалық қ ұ рал ретінде ұ сынылғ ан ә діс дидактакасы; бұ л дидактикада оқ ушылардың қ абілеттерін оқ ыту арқ ылы дамыту туралы мү лдем сө з жоқ; … Коменскийдің дидактикасына психология жетіспейді» [83, 264 б. ].
|
|
|
И. Песталоццидің рө ліне талдау жү ргізе келе, П. Ф. Каптерев «Песталоцци оқ удың барлығ ын оқ ушының ө з шығ армашылығ ы деп тү сінген, ал барлық білімді ә рекеттің іштен дамуы, ө з бетімін ә рекет жасау, ө зін-ө зі дамыту акті ретінде тү сінген» [83, 294 б. ]. Алайда, сонымен қ атар П. Ф. Каптерев айтқ андай, «…Оның (Песталоццидің – И. З. ) оқ ытуда ә дістің ә серін тым асыра кө теріп, оқ ытуда мектепте қ олданылатын ә діс, тә сілдерді механизациялауғ а кө п мойын бұ рғ аны анық. Мектептегі кө рнекті фактор ретіндегі мұ ғ алімнің жанды тұ лғ асы ә лі тү сініксіз. Жалпы Песталоцци білім беру процесінің психологиялық жағ ын, оның негіздері, жолдары мен, нысандарын қ ажетті дең гейде ашпағ ан » [83, 304 б. ] (бө ліп кө рсеткен мен – И. З. ). Педагогикалық психологияғ а И. Гербарттың қ осқ ан ү лесін бағ алай келе, П. Ф. Каптерев «…Гербарт дидактикасының аса маң ызды басымдылық тары бар: ол педагогикалық ә діске психологиялық талдау береді, ол оқ уғ а қ ызығ ушылық туралы аса маң ызды мә селені кө тереді, ол оқ ыту мен тә рбие беруді бір – бірінен ажыратпайды. Гербарт дидактикасының жетіспеушілігі оның біржақ ты интеллектуализмі жә не кейбір мә селелерді толығ ымен игермеуінде, мысалы, оқ ушылардың қ ызығ ушылық тары жө нінде» [83, 316 б. ] (бө ліп кө рсеткен мен – И. З. ). Бұ л жерде, «тә рбиелеп оқ ыту» ұ ғ ымы И. Гербарттың тұ жырымдамасынан бастау алады.
|
|
|
А. Дистервегтің шығ армашылығ ы, П. Ф. Каптерев бойынша, оның заманына сай педагогикалық тә жірибенің психологиялық бағ ыттанғ ан ережелерінен тұ рады. А. Дистервегтің білім беру процесінде мұ ғ алімнің, педагогтың басқ арушы рө лі туралы тезистері бар. Ол оқ у процесін оқ ушының - оқ ытылатын субъектің, мұ ғ алімнің, оқ ылатын пә ннің жә не оқ ыту жағ дайларының біртұ тастығ ы деп қ арастырады. Ө зін-ө зі жетілдіру, оқ ушының ерекшелігін ескеру жә не педагог ә рекеттерінің пә рменділігі - тә рбиелеп оқ ытудың кепілі мен негізі. П. Ф. Каптерев атап ө ткендей, «…Дистервегтің кө птеген ережелері ой саралығ ы мен айқ ындығ ы, ық шамдығ ы, сонымен бірге, педагогикалық қ олайлылығ ы мен мә нділігі бойынша жаң алық пен терең ділігі жоқ болғ анына қ арамастан, дидактика оқ улық тарына кіріп, кү нделікті педагогикалық тә жірибенің ережелеріне айналды» [83, 324 б. ]. Олар оны жан-жақ ты ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сіну қ ажеттілігіне себепші болды.
|
|
|
Педагогикалық психологияның осы «алғ ы шарттық » жалпыдидактикалық даму кезең інде қ алыптасуына К. Д. Ушинскийдің «Адам тә рбие пә ні ретінде» атты жұ мысы ү лкен рө л атқ арды. Педагогикалық антропология тә жірибесі; мұ нда адам дамуының біртұ тас тұ жырымдамасы ұ сынылғ ан. Бала - тә рбие мен оқ ытудың ортасында тұ р, жә не де шешуші рө л тә рбиеге беріледі. Оқ ыту процесінде ес, зерде, ойлау мен сө йлеудің психологиялық -педагогикалық мә селелері арнайы талдау қ ұ ралдары жә не даму міндеттері ретінде шығ ады. К. Д. Ушинский бойынша, тіл дамыту, ойлау қ абілетін дамытуғ а байланысты баланың сө здері, оның танымы мен ұ ғ ымын, жалпы тұ лғ а ретінде қ алыптасуының алғ ы шарты деп саналады.
Педагогикалық психология негіздерін қ ұ руда П. Ф. Каптеревтың ө зінің қ осқ ан ү лесі орасан зор. Ол педагогикалық психологияның негізін қ ұ раушыларының бірі. Ол ө мірге Песталоццидің ө сиеттерін - педагогиканы психологтандыруды енгізуге ұ мтылды. «Психологиялық педагогика» ұ ғ ымы зерттеушілердің айтуы бойынша, ғ ылыми айналымғ а 1877 ж. Каптеревтың «Педагогикалық психология» атты кітабы шық қ ан соң кірді. Шынында да, Э. Торндайктың осығ ан аттас кітабы тек шаршы ғ асырдан соң (1903 ж. ) жарық кө рді. Сонымен қ атар, П. Ф. Каптерев ғ ылыми қ олданысқ а қ азіргі заманда қ олданылып жү рген білім беру мен тә рбие берудің жиынтығ ы, педагог пен оқ ушы ә рекетінің байланысы ретіндегі «білім беру» ұ ғ ымын кіргізді. Сонымен бірге, мұ ғ алім ең бегі мен мұ ғ алім дайындаудың педагогикалық мә селелері, эстетикалық даму мен тә рбие беру мә селелері жә не басқ а да кө птеген мә селелер қ арастырылды. Білім беру процесінің ө зін П. Ф. Каптерев психологиялық тұ рғ ыдан қ арастыруы ө те маң ызды, ол жө нінде «Дидактикалық очерктер. Білім беру теориясы» атты кітабының екінші тарауы - «Білім беру процесі - оның психологиясы» дә лел болады. Автордың ойы бойынша, білім беру процесіне «адам ағ засының ішкі ә рекетінің кө рінісі», қ абілеттілікті дамыту жә не басқ а ү рдістер кіреді [83, 340-345 б. ].
|
|
|
П. Ф. Каптеревқ а тек ұ лы дидактардың ең бектеріне іргелі талдау жасаудағ ы сің ірген ең бегі ғ ана емес, былайша айтқ анда, эксперименталдық дидактиканың, негізінде алғ анда, оқ ытуда жә не оқ ыту ү шін эксперименталдық психология ө кілдерінің ең бектеріне жасағ ан талдауын атап ө ту қ ажет. П. Ф. Каптеревқ а сә йкес, осы ең бектер авторларының міндеті оқ ушылардың ой ең бегі жұ мысын зерттеу, ой ең бегі жұ мысында қ имылдың орны, оқ ушылардың пә н жә не сө з арқ ылы берілетін тү сінігі, мектеп оқ ушылары дарындылығ ының тү рлері жә не басқ а мә селелерді зерттеу болып табылады.
Педагогикалық психологияның қ алыптасуына сол кезең де жаң адан пайда бола бастағ ан ә леуметтік психология ө кілі С. Т. Шацкийдің (1878-1934) қ осқ ан ү лесі қ омақ ты. Ол адамды ә леуметтендіру процесінде тә рбие беруді ізгілендіру жә не демократияландырудың біртұ тас тұ жырымдамасын жасағ ан. С. Т. Шацкийге ә леуметтік-педагогикалық қ ызметтің субъектісі ретінде оның тұ лғ асы мен кә сіби қ ұ зырлылығ ына қ ойылатын жалпыланғ ан талаптарды қ амтитын педагог моделін қ ұ рғ ан. С. Т. Шацкийдің педагогикалық тә жірибесіне шет елдік зерттеушілер жоғ ары бағ а берген. Атап айтқ анда, Дж. Дьюи ресейлік оқ ушылардың дайындығ ының жү йелілігін, ұ йымдастырушылығ ын, қ азіргі заманғ ы американдық мектептермен салыстырғ анда демократты екендігін атап ө теді.
Осылайша, бірінші алғ ы шартты кезең, бір жағ ынан, И. Ньютонның механистикалық тү сінігінің басымдылығ ымен, Ч. Дарвиннің эволюциялық идеяларымен, Дж. Локктың психикалық ө мірді ассоциативтік тү сіну - психикалық ө мірдің негізін сезімдік ә серлену қ ұ райды деген ежелден дамып келе жатқ ан ілім - сенсуализммен сипатталады. Басқ а жағ ынан алғ анда, бұ л кезең негізінен педагогикалық болмысты байқ ау, талдау жә не бағ а беруге негізделген ойша жорытылғ ан, қ исынды қ ұ рылғ ан жорытпалар кезең і.
|
|
|
Екінші кезең XIX ғ асырдың аяғ ынан XX ғ асырдың ортасына дейін созылғ ан. Бұ л кезең де педагогикалық психология алдың ғ ы жү зжылдық тың педагогикалық ойларының жетістіктерін пайдаланып, психологиялық, психофизикалық эксперименталдық зерттеулердің нә тижелеріне бағ ыттанып, дербес сала болып қ алыптаса бастады. Педагогикалық психология эксперименталдық психологияның қ арқ ынды дамуымен бірге дамып, қ алыптаса бастады, нақ ты педагогикалық жү йелер қ ұ рып, жете зерттеумен болды, мысалы, М. Монтессори жү йесі.
Педагогикалық психологияның осы кезең інің басы П. Ф. Каптеревтың, Э. Торндайктың, Л. С. Выготскийдің кітаптарының атауларынан байқ ауғ а болады, сонымен қ атар осы салада алғ ашқ ы эксперименталдық жұ мыстардың пайда болуымен белгіленеді. Л. С. Выготский Г. Мюнстербергпен келісе отырып, педагогикалық психология – соң ғ ы бірнеше жылдардың ө німі; бұ л медицина, юриспруденция жә не басқ а ғ ылымдармен бірге қ олданбалы психологияның бір бө лігі болып табылатын жаң а ғ ылым екенін атап ө теді. Сонымен қ атар, бұ л дербес ғ ылым [45]. Шынайы психологиялық мә селелер, есте сақ тау ерекшеліктері, тіл дамыту, зерде дамыту, дағ ды қ алыптастыру ерекшеліктері жә не т. б. А. П. Нечаевтың, А. Бине мен Б. Анридің, М. Оффнердің, Э. Мейманның, В. А. Лайдың жұ мыстарында, Г. Эббингауз, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Дьюи, С. Фрэне, Э. Клапередтің зерттеулерінде ұ сынылды. Ү йрету тә ртібінің ерекшеліктерін эксперименталдық зерттеу (Дж. Уотсон, Э. Толмен, Э. Газри, К. Халл, Б. Скиннер), бала тілін дамыту (Ж. Пиаже, Л. С. Выготский, П. П. Блонский, Ш. жә не К. Бюлер, В. Штерн жә не т. б. ), Вальдорф мектебі мен Монтессори мектебінің арнайы педагогикалық жү йелерін дамыту психология ғ ылымының осы саласының қ алыптасуына ү лкен ә серін тигізді.
Ф. Гальтонның жұ мыстарынан бастап тестік психология, психодиагностиканың дамуының ерекше маң ызы бар. Францияда А. Бине, Б. Анри мен Т. Симонның, Америкада Дж. Кэттелманның зерттеулерінің арқ асында оқ ушылардың білімі мен білігіне бақ ылау жү ргізу ғ ана емес, сонымен қ атар оқ у бағ дарламаларын дайындау, жалпы оқ у процесін басқ аруда (жетістіктер тестілері мен қ абілеттілік тестілерінің ө зара ә рекеттесуі барысында) ұ тымды механизм табуғ а мү мкіндік берді. М. В. Гамезо атап ө ткендей [101, 6 б. ], бұ л кезең де Еуропада мектептер жанында бірқ атар зертханалар қ ұ рылды, онда оқ у жә не тә рбие беру міндеттерін шешу ү шін университеттер зертханаларында қ ұ рылғ ан қ ұ ралдар мен ә дістер пайдаланды. 1907 жылы Мейман «Эксперименталдық психология бойынша лекциялар» атты кітабын жариялайды, онда ол эксперименталдық дидактика бойынша жұ мыстарғ а шолу жасайды. Англияда мектеп оқ ушыларының типологиялық ерекшеліктерін эксперименталдық зерттеу мә селелерімен белгілі балалар психологы Дж. Селли айналысты. Ол 1898 жылы «Балалар психологиясы бойынша очерктер» атты жұ мысын жариялады. Францияда А. Бине Париж мектептерінің біреуінің жанында эксперименталдық балалар зертханасын қ ұ рды. Зертханада баланың физикалық жә не ішкі сезім қ абілеттері зерттелді, сонымен бірге оқ у пә ндерін оқ ыту ә дістері зерттелді. Т. Симонмен бірлесіп А. Бине ой қ абілеті тө мен балалар ү шін арнайы мектептерге іріктеу ә дісін қ ұ рды, оның негізіне тест ә дісі алынды.
Аталғ ан кезең ерекше психологиялық -педагогикалық бағ ыт – педологияның қ алыптасуымен сипатталады, (Дж. М. Болдуин, Э. Киркпатрик, Э. Мейман, М. Я. Басов, П. П. Блонский, Л. С. Выготский жә не т. б. ) онда психологиялық, физиологиялық, анатомиялық, психологиялық жә не ә леуметтік ө лшемдердің жиынтығ ының негізінде кешенді тү рде баланың дамуын айқ ындау мақ сатында оның мінез-қ ұ лығ ының ерекшеліктері анық талды. Басқ а сө збен айтқ анда, екі жақ тан педагогикалық психологияғ а оны жаратылыстану ғ ылымдарымен жақ ындастырып, ө лшемдердің объективтік ә дістері енді.
Педагогикалық психологияның қ ұ рылуының осы негізгі кезең інде қ алыптасқ ан ғ ылым ретінде дербестілігі туралы тек психодиагнос-тиканы пайдалану, мектеп зертханаларының, эксперименталдық -педагогикалық жү йелер мен бағ дарламалардың кең інен таралуы, педологияның пайда болуы ғ ана емес, 50-ші жылдардан бастап педагогикалық психология дамуының ү шінші кезең інде жү зеге асырыла бастағ ан, білім беру процесін ғ ылыми рефлексиялау талпыныстары, оны теоретикалық тұ рғ ыдан тү сіну мағ ыналылығ ы дә лел бола алады.
Педагогикалық психологияның дамуының ү шінші кезең ін айрық ша атап ө туге оқ ытудың бірқ атар психологиялық теорияларының қ ұ рылуы негіз бола алады, яғ ни педагогикалық психологияның теоретикалық негіздерін қ ұ ру. Мысалы, 1954 жылы Б. Скиннер бағ дарламаландырылғ ан оқ ыту идеясын ұ сынды, ал 60-шы жылдары Л. Н. Ланда оны алгоритмдеу теориясын ұ сынды. Содан кейін В. Оконь мен М. И. Махмутов проблемалық оқ ытудың біртұ тас жү йесін қ ұ рды. Бұ л бір жағ ынан Дж. Дьюидің оқ ыту проблемалар шешу арқ ылы жү зеге асырылуы қ ажет деген жү йесінің ә зірлемесін жалғ астырды, ал басқ а жағ ынан О. Зельц, К. Дункер, С. Л. Рубинштейн, А. М. Матюшкин жә не т. б. ойлаудың проблемалық сипатының, оның кезендігінің, проблемалық жағ дайда ә рбір ойдың пайда болу мү мкіндігі (П. П. Блонский, С. Л. Рубинштейн) туралы ережелермен ара қ атыста болды. 50-ші жылдары П. Я. Гальпериннің, соң ынан Н. Ф. Талызинаның алғ ашқ ы басылымдары пайда бола бастады, онда педагогикалық психологияның негізгі жетістіктері мен мен болашағ ын бойына сің ірген, ой ә рекетінің сатылап қ алыптасу теориясының негізгі позициялары берілді. Дә л осы уақ ытта Д. Б. Эльконин мен В. В. Давыдовтың жұ мыстарында айтылғ ан, оқ у қ ызметінің жалпы теориясының негізінде дамыта оқ ыту теориясы қ ұ рыла басталады (осы ғ алымдардың тұ жырымдауымен жә не А. К. Маркова, И. И. Ильясов, Л. И. Айдарова, В. В. Рубцов сияқ ты ғ алымдармен ары қ арай жалғ астырылғ ан). Дамыта оқ ыту Л. В. Занковтың эксперименталдық жү йесінде ө з кө рінісін тапты.
Осы кезең де С. Л. Рубинштейн «Психология негіздерінде» оқ у - білімді мең геру деген жан-жақ ты сипаттама берді. Мең геруді ары қ арай ә ртү рлі тұ рғ ыдан Л. Б. Ительсон, Е. Н. Кабанова-Меллер жә не т. б. ежіктеп зерттеген болатын. Ол сонымен қ атар, Н. А. Менчинскаяның жә не Д. Н. Богоявленскийдің жұ мыстарында (білімді экстериоризациялау тұ жырымдамасының шең берінде) кө рініс тапты. 1970 жылы жарық кө рген Й. Лингарттың «Адамдық оқ удың процесі мен қ ұ рылымы» атты кітабында жә не 1986 жылы шық қ ан И. И. Ильясовтың «Оқ у процесінің қ ұ рылымы» атты кітабы осы салада кү рделі теоретикалық қ орытулар жасауғ а мү мкіндік берді.
Педагогикалық психологияда мү лдем жаң а бағ ыт - суггестопедияның, Г. К. Лозановтың суггестологиясының (60-70-ші жылдар) пайда болуы назар аударуды қ ажет етеді. Оның негізі болып педагогтың гипермнезия мен суггестия ә серісін пайдаланып оқ ушылардың ө здері саналы тү рде тү сінбейтін қ абылдау, есте сақ тау сияқ ты психикалық процестерді басқ ару болып табылады. Соң ынан тұ лғ аның резервтегі мү мкіндіктерін белсендіру (Г. А. Китайгородская), топтық бірігу, осындай оқ у барысында топтық динамика (А. В. Петровский, Л. А. Карпенко) ә дістері жетілдірілді.
Алайда, осы теориялардың саналуандылығ ында (толық 2 тарауын қ араң ыз) бір ортақ жағ дайы болды – ол, осы авторлардың ойынша, қ оғ амның оқ ыту жү йесіне (оқ уғ а немесе оқ у қ ызметіне) қ оятын талаптарына неғ ұ рлым барабар теорияны теоретикалық негіздемелеу міндеттерін шешу. Оғ ан сә йкес оқ ытуда белгілі бағ ыттап қ алыптасты. Осы бағ ыттардың шең берінде ортақ мә селелер де айқ ындалды: оқ ыту тү рлерін белсендіру, педагогикалық ең бектестік, қ арым-қ атынас, білімді мең геруді басқ ару, мақ сат ретінде оқ ытылатын субъекті дамыту жә не т. б.
Осы кезең де педагогикалық психологияның ө з дамуында компьютерлік техниканы пайдаланып жаң а сатығ а кө шуінің алғ ы шарттарының қ алыптасуы адамзаттың XXI ғ асырғ а – Адам ғ асыры, гуманитарлық дә уір ғ асырына кө шудің глобалды проблемаларын шешумен астарласып жатыр. Бұ л жаң а дә уірде жаң а ақ параттық технологияларды қ ұ рушы, оны еркін пайдаланатын адамның дамуы оғ ан жаң а индустриялық, ақ параттық кең істікте еркіндік береді.
***
Педагогикалық психология - жалпы, жас ерекшелік, ә леуметтік психология, тұ лғ а психологиясы, теоретикалық жә не практикалық педагогикағ а негізделінген білімнің пә наралық дербес саласы болып табылады. Оның ө зінің жеке пайда болу жә не даму тарихы бар, оны талдау бізге оның зерттеу пә нінің мә ні мен ерекшелігін тү сінуге мү мкіндік береді.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Педагогикалық психологияның пайда болуы мен дамуына психология дамуының негізгі бағ ыттары қ андай ә серін тигізді?
2. Психологияның қ ұ рылымдық бө лінуінің 3 негіздемесінің қ айсысы бойынша педагогикалық психология саласы бө лінеді?
3. Педагогикалық психологияның қ алыптасуы ү шін оның тарихындағ ы ә рбір ү ш кезең нің маң ызы қ андай?
4. «…Қ азіргі замандағ ы оқ ыту ә дісі бойынша бихевиористі жә не табиғ аты бойынша ассоциативті» деген тұ жырыммен қ аншалық ты келісуге болады?
Ә дебиет
Возрастная и педагогическая психология /Под ред. А. В. Петровского. М., 1979.
Гинецинский В. И. Основы теоретической педагогики. СПб., 1992.
Каптерев П. Ф. Дидактические очерки. Теория образования // Избранные педагогические сочинения. М., 1982.
Крутецкий В. А. Основы педагогической психологии. М., 1972.
Курс общей, возрастной и педагогической психологии. Вып. 3 / Под ред. М. В. Гамезо. М. 1982. Гл. XX.
Никольская А. А. Возрастная и педагогическая психология дореволюционной России. М., 1995.
Петровский А. В., Ярошевский М. Г. История и теория психологии. М., 1996. 1т.
Смирнов С. Д. Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности. М., 1995.
Талызина Н. Ф. Педагогическая психология. М., 1998.
2 тарау. Педагогикалық психология:
|
|
|
