 |
Қазіргі замандағы оқытудың негізгі бағыттары
|
|
|
|
Қ азіргі замандағ ы оқ ытудың негізгі бағ ыттары
Оқ ытудың қ азіргі замандағ ы бағ ыттарының барлығ ы кейбір жалпы негіздемелер тұ рғ ысынан қ арастырылына алынады.
1. Оқ ытушы мен оқ ушының ө зара байланысының ө зінділік негіздемесі бойынша контактті жә не қ ашық тан оқ ыту тү рлерін бө луге болады. Бірінші тү ріне оқ ытудың дә сү рлі игеріліп жатқ ан бағ ыттары, екіншісіне - қ азіргі уақ ытта қ ұ рылып жатқ ан, арнайы ө зара ә рекеттесетін техникалық қ ұ ралдардың кө мегі арқ ылы жү зеге асырылатын «қ ашық тық тан» оқ ыту.
2. Саналылық (интуитивизм) принципінің негіздемесі бойынша оқ ыту тә жірибені игеру сипатына қ атысты бө лінеді. Бұ л, мысалы баланың туғ ан тілін ішкі тү йсікпен мең геруі, оғ ан Л. С. Выготский «тө меннен-жоғ ары» жол деп анық тама берген (оғ ан 60-шы жылдардың ортасында Г. К. Лозановтың пайда болғ ан суггестопедиялық бағ ыты да жатады) жә не саналылық принципіне негізделген оқ ыту да жатады.
3. Оқ ытудың саналылық принципіне негізделетін теориясын қ арастырғ анда сұ рақ қ а жауап беру ө те маң ызды, себебі ол оқ ушының оқ ыту процесінде аң ғ ару объекті болып табылады. Егер оқ ушылар тек ережелер мен қ ұ ралдарды аң ғ арса, онда бұ л оқ ытудың Н. Ф. Талызина бойынша, былайша айтқ анда дә стү рлі, «мә лімет беруші, догматикалық » формасы. Егер бұ л белгілі бір ережелерге бағ ынатын ә рекеттердің ө зін аң ғ ару болса, онда бұ л ой-ең бегі іс-ә рекеттерінің қ алыптастыру теориясы (П. Я. Гальперин, Н. Ф. Талызина). Егер бұ л іс-ә рекеттің бағ дарламасын, алгоритмін аң ғ ару болса, онда бағ дарламаланғ ан оқ ыту, алгоритмизациалау теориясы (Н. Ф. Талызина, Л. Н. Ланда). Егер бұ л проблеманы, міндеттерді шешу ү шін қ ажетті қ ұ ралдар, тә сілдер, ә дістерді талап ететін оқ ыту болса, онда бұ л проблемалық оқ ыту. (В. Оконь, М. И. Махмутов, А. М. Матюшкин, И. Я. Лернер).
|
|
|
4. Білім беру процесінде басқ арудың орын алуы негіздемесі бойынша оқ ыту а) оғ ан негізделетін (мысалы, дә стү рлі оқ ыту) жә не б) басқ аруды мең герудің негізгі механизмі ретінде қ арастыратын (ой-ең бегі ә рекеттерін сатылап қ алыптастыру теориясы, бағ дарламалан-дырылғ ан, алгоритмизацияланғ ан оқ ыту) болып екіге бө лінеді.
5. Оқ ытудың болашақ қ ызметпен байланысы негізі бойынша белгілік-контекстік, немесе контекстік оқ ыту (А. А. Вербицкий) жә не дә стү рлі контекстен тыс оқ ыту.
6. Оқ ытуды ұ йымдастыру тә сілі негізі бойынша оқ ытудың белсенді тү рлері мен ә дістерін қ амтитын тү рі мен дә стү рлі (ақ параттық, мә лімет берушілік) оқ ыту тү рі бө лініп шығ ады.
Аталғ ан негіздерге сә йкес дә стү рлі оқ ыту контактілік (қ ашық тан оқ ыту да мү мкін), саналылық принципіне негізделген (пә нді мең герудіің ө зін аң ғ ару, яғ ни, білім алу) мә лімет беруші, пә ндік принципке қ ұ рылғ ан мақ сатты бағ ытта басқ аруғ а кө нбейтін оқ ыту, контекстен тыс (жоғ ары білім жү йесінде – оқ у процесінде болашақ кә сіби қ ызметті мақ сатты ү лгілеусіз) оқ ыту ретінде сипатталына алынады. Н. Ф. Талызинаның дә стү рлі оқ ытуғ а ақ параттық -мә лімет берушілік, догматикалық, пассивті деген анық тамалар беруі жоғ арыда аталғ ан сипаттамаларды бейнелейді. Бұ л жерде оның «жақ сы» - «жаман» деп бағ а беретін емес, фактіні белгілеуші анық тама екенін атап ө ткен жө н. Дә стү рлі оқ ытуда білімді мең герудің барлық негізгі алдын алу жағ дайлары мен шарттары орын алады, оларды тиімді жү зеге асырылуы кө птеген факторлармен анық талады, атап айтқ анда оқ ушылардың жеке психологиялық ерекшеліктері. М. К. Кабардовтың зерттеулері кө рсеткендей, ой-ең бегі қ ызметінде аналитикалық типке жататын «ойлаушылар» мысалы, шет тіліне оқ ытудың ойын сияқ ты белсенді тү рлеріне қ арағ анда дә стү рлі тү рлерінде қ абілеттірек болады екен.
|
|
|
Білім беруде дә стү рлі оқ ытумен қ атар басқ а бағ ыттар да қ алыптасты: проблемалық оқ ыту; бағ дарламаланғ ан оқ ыту; ой-ең бегі іс-ә рекеттерін сатылы қ алыптастыру теориясына негізделген оқ ыту (П. Я. Гальперин, Н. Ф. Талызина); алгоритмизацияланғ ан оқ ыту (Л. Н. Ланда); белгілік-контекстік тип бойынша дамыта оқ ыту (А. А. Вербицкий), жобалық оқ ыту жә не т. б. Қ азіргі уақ ытта В. Оконь атап ө ткендей, оқ ыту кө пжақ ты процесс, ол оның бағ ыттарының ә ртү рлі элементтерін қ амтиды. Оқ ытудың кө пжақ тылығ ы білім беру жү йесінің ә рбір сатысы ү шін, оқ ытудың ә рбір нақ ты жағ дайы ү шін бағ ыттың қ айсысының болмасын басымды жақ тарын қ олдануғ а мү мкіндік береді, ол оқ ушы мен педагогтың жеке-психологиялық ерекшеліктерінің мү мкіндіктеріне сә йкес жү зеге асырылады. Жалпы тү рінде оқ ытудың кө пжақ тылығ ын В. Оконь оны қ ұ растырушылардың ә ртү рлерінің жиынтығ ы ретінде ұ сынғ ан: оқ ыту тә сілдері, сабақ беру ә дістері жә не т. б. Осындай ә рбір жинақ оқ ытудың бағ ытын анық тайды.
Проблемалық оқ ыту оқ ушылардың теоретикалық жә не практикалық проблемаларды, соғ ан байланысты пайда болатын проблемалық жағ дайлардағ ы міндеттерді шешу арқ ылы жаң а білім
|
|
|
В. Оконь бойынша оқ ытудың кө пжақ тылығ ы
| Оқ у тә сілі | Сабақ беру ә дісі | Мазмұ нның қ ұ рамдас бө ліктері | Позиция (оқ ушы) | Ә рекеттің стратегиясы |
| Мең геру | Ұ сынушы | Баяндау (сипаттау) | Рецептивті | Ақ параттық |
| Жаң алық ашу | Проблемалық | Тү сіндіру | Зерттеушілік | Проблемалық |
| Кү йзелу | Кө рмеге қ ойып кө рсету | Бағ алаушы | Аффективті | Эмоционалды |
| Ә рекет | Практикалық | Нормативті | Белсенді | Оперативті |
алуына негізделген (В. Оконь, М. И. Махмутов, А. М. Матюшкин, Т. В. Кудрявцев, И. Я. Лернер жә не т. б. ). Проблемалық жағ дай адамның міндеттерді шешу барысында, жаң а мен ескінің арасында қ арама-қ айшылық тар болғ анда, белгілі мен белгісіздік, шарттар мен талаптарды орындау барысында қ иыншылық қ а тап болғ ан жағ дайында танымдық қ ажеттілігі жә не интеллектуалды мү мкіндіктері болғ ан жағ дайда пайда болады. Проблемалық жағ дайларды А. М. Матюшкин келесі ө лшемдер бойынша бө леді: 1) ә рекеттің қ ұ рылымы, олар проблеманы шешу барысында орындалады (мысалы, ә рекет тә сілін табу); 2) осы ә рекетті проблеманы шешуші адамда дамыту дең гейі, жә не 3) интеллектуалдық мү мкіндіктеріне байланысты проблемалық жағ дайлардың қ иыншылық тары.
Проблемалық оқ ыту бірнеше сатыдан тұ рады: проблемалық жағ дайды аң ғ ару, жағ дайды талдау негізінде проблеманы тұ жырымдау, болжаулар ұ сынуды, оларды алмастыру жә не тексеруді қ амтып проблеманы шешу, шешімді тексеру. Бұ л процесс ойлау актісінің ү ш фазасымен ұ қ састық бойынша ө рістейді (С. Л. Рубинштейн бойынша), ол проблемалық жағ дайда пайда болып, проблеманы аң ғ аруды, оны шешуді жә не соң ғ ы ой тұ жырымын қ амтиды. Сол себепті, проблемалық оқ ыту оқ ушылардың пайымдау, ойлануында жү зеге асырылатын талдамалық -синтетикалық ә рекетіне негізделеді. Бұ л - ү лкен дамыту потенциалы бар, оқ ытудың эвристикалық, зерттеушілік тү рі.
|
|
|
Проблемалық оқ ыту оқ ушылар ү шін қ иыншылық дең гейі бойынша ә ртү рлі болуы мү мкін, ол оның проблеманы шешу ү шін қ андай жә не қ анша іс-ә рекеттер жү зеге асырылатынына байланысты. В. А. Крутецкий [96, 185 б. ] оқ ушы мен мұ ғ алімнің іс-ә рекеттерін бө лу негізінде дә стү рлі оқ ытумен салыстыра отырып, оқ ытудың проблемалығ ы дең гейінің сызбасын ұ сынды.
Бағ дарламаланғ ан оқ ытудың пайда болуы Б. Ф. Скиннердің есімімен байланысты. Ол 1954 жылы педагогикалық қ ауымды оқ ытудың (сабақ берудің ) тиімділігін осы процесті басқ ару есебінен кө теруге шақ ырды. Басқ ару категориясы бағ дарламалау ү шін ең маң ыздысы ретінде қ арастырылады: «Нағ ыз проблема білім берудің барлық сатыларында бастауыш мектепті жә не мектепке дейінгі мекемелердің де ө зін қ амтылуымен оқ ыту жақ сы басқ арумен болуында [208, 7б. ].
В. А. Крутецкий бойынша оқ ытудың проблемалығ ы дең гейлерінің схемасы
| Дең гей | Мұ ғ алімде қ алатын буындар саны | Оқ ушығ а берілетін буындар саны | Мұ ғ алімнің ә рекеті | Оқ ушының ә рекеті |
| (дә стү рлі) | - | Проблема қ ояды, оны тұ жырымдай-ды, проблеманы шешеді | Проблеманың шешілу жолын есінде сақ тайды | |
| І | Проблема қ ояды, оны тұ жырымдайды | Проблеманы ше-шеді | ||
| ІІ | Проблема қ ояды | Проблеманы тұ -жырымдайды, проблеманы ше-шеді | ||
| ІІІ | - | Жалпы ұ йымдас-тырады, бақ ылау жә не білікті жетек-ішілік етеді | Проблеманы тү сінеді, тұ жырымдайды, оны шешеді |
Бағ дарламаланғ ан оқ ытудың негізінде бірізділіктің, ұ ғ ынымдылығ ы, жү йелілігі, дербестігінің ортақ (В. П. Беспалько) жә не жеке дидактикалық принциптері жатыр. Бұ л принциптер бағ дарлама-ланғ ан оқ ытудың басты элементі - оқ ыту бағ дарламасын орындау барысында жү зеге асырылады, мұ ндай бағ дарлама міндеттердің ретке келтірілген бірізділігі болып табылады. Бағ дарламаланғ ан оқ ыту ү шін «дидактикалық машинаның » (немесе бағ дарламаланғ ан оқ улық тың ) болуы ө те маң ызды. Бұ л оқ ытуда белгілі бір мө лшерде оқ ушылардың бағ дарламаны игеру сипатын ескеру ретінде жеке ың ғ айдан келу жү зеге асырылады.
|
|
|
Бағ дарламаланудың ү ш негізгі формасы ажыратылады: сызбалы, тармақ талғ ан жә не аралас. Бағ дарламалаудың сызбалы - хронологиялық бірінші формасының негізінде Б. Ф. Скиннер бойынша, ү йрету - стимул мен реакцияның арасындағ ы байланысты орнату ретіндегі бихевио-ристік тү сіну жатыр. Оқ ушының бұ л формада жасағ ан қ адамы орнық тырылып отырады, ол бағ дарламаны ары қ арай орындауғ а сигнал рө лін атқ арады. В. Оконь [152, 241б. ] бойынша Скиннердің тү сінігінде сызық ты бағ дарлама келесілермен сипатталады:
- дидактикалық материал қ адамдар (step) деп аталатын азғ антай мө лшерлеп бө лінеді, оны оқ ушылар қ адам сайын қ адамдап (step by step) оп-оң ай мең гереді;
- бағ дарламаның жеке шең берінде орын алатын сұ рақ тар мен ақ таң дақ тар (frame) ө те қ иын болмауы тиіс, себебі оқ ушылардың жұ мысқ а қ ызығ ушылығ ы жоғ алады;
- оқ ушылар сұ рақ қ а жауапты ө здері береді жә не ақ таң дақ тарды толтырады, ол ү шін олар қ ажетті ақ паратты қ олданады;
- оқ ыту барысында оқ ушылар олардың жауаптырының дұ рыс немесе қ ате екені жө нінде хабардар етіледі;
- барлық оқ ушылар кезекпен бағ дарламаның барлық шең берінен ө теді, алайда оның ә рбіреуі оны ө зіне ың ғ айлы жылдамдық пен мең гереді;
- жауап алуда жең ілдіктер беретін бағ дарламаның бас жағ ында кө п берілетін нұ сқ аулар біртіндеп шектелінеді;
- ақ паратты механикалық есте сақ тау болмас ү шін бір ой бағ дарламаның бірнеше шең берінде ә ртү рлі варианттарда қ айталанады [152, 241 б. ].
Тармақ талғ ан бағ дарламалау (Н. Кроудер) сызық тық бағ дарлама-лаудан қ адам таң даудағ ы кө птілігімен (кө п рет қ айталануымен) айрық шылынады. Ол іс-ә рекеттің қ атесіздігіне ғ ана емес, мұ ғ алімнің (оқ ушылардың да) қ ате туғ ызатын себепті анық тауына бағ ытталғ ан. Осығ ан сә йкес, тармақ талғ ан бағ дарламалау оқ ушылардан ой-ең бегін талап етеді, шын мә нінде ол «ойлау процесін басқ ару» болып табылады (В. Оконь). Бағ дарламалаудың осы формасындағ ы жауаптың дұ рыстығ ын тек қ ана (ә сер заң ы бойынша) болымды дұ рыс бағ алау ғ ана емес кері байланыс та дә лелдейді. Тармақ талғ ан бағ дарлама оғ ан қ ойылатын сұ рақ тары бар ү лкен мә тіннен тұ руы мү мкін. «Шең берлерде» ұ сынылатын толық жауаптар бұ л жерде не дұ рыс деп қ абылданады, не қ абылданбайды, екі жағ дайда да оғ ан толық дә лел келтіріледі. Егер жауап дұ рыс болмаса, оқ ушығ а бастапқ ы мә тінге қ айта оралып, ойланғ аннан соң басқ а шешім табу ұ сынылады. Егер жауап дұ рыс болса, онда ары қ арай жауап мә тіні бойынша келесі сұ рақ тар ұ сынылады жә не т. б. В. Оконь атап ө ткендей, [152, 244 б. ] Кроудердің тү сінігі бойынша сұ рақ тардың мақ саты:
а) оқ ушының берілген шең бердегі материалды білетінін тексеру;
б) кері жауап алғ ан жағ дайда оқ ушыны жауапты ү йлестіруші жә не негіздемелуші шең берлерге қ айтару;
в) негізгі ақ паратты рационалды жаттығ улардың кө мегі арқ ылы бекіту;
г) оқ ушының кү шін ү стемелеу жә не сонымен бірге ақ паратты кө п рет қ айталау арқ ылы механикалық оқ ытуды жою;
д) оқ ушының талап ететін тү рткісін қ алыптастыру.
Тармақ талғ ан бағ дарлама сызық тық қ а қ арағ анда толығ ырақ, ол адамды ү йретудің ерекшеліктерін ескереді (мотивацияны, мағ ыналылық, жылжу жылдамдығ ының ә сері). Аралас бағ дарламалау жә не оның басқ а формалары жалпы алғ анда жоғ арыда қ арастырылғ андармен жақ ын тұ р.
Бағ дарламаланғ ан оқ ыту 60-шы жылдардың аяғ ында 70-ші жылдардың басында Л. Н. Ланданың ең бектерінде жаң а дамуын бастады [102], ол бұ л процесті алгоритмдеуді ұ сынды.
| 1. Анық тауыштың анық тағ ыш сө зін табың ыздар жә не ол қ андай сө з табымен берілгеніне назар аударың ыздар | |
| жіктеу есімдігімен | жіктеуге жатпайтын есімдікпен |
 
Қ орытынды. Анық тауышты бө лшектең іздер
| 
2. Анық тауыштың мә н-мағ ынасын анық таң ыздар
|
| тек анық тағ ыш емес | тек анық тағ ыш |
|
Қ орытынды. Анық тауышты бө лшектең іздер
| 
3. Анық тауыштың жеке, қ ос немесе таратылғ ан екенін тексерің із.
|
| жеке анық тауышпен |  қ ос анық тауышпен немесе таратылғ ан анық тауышпен
|
|
Қ орытынды. Анық тауышты бө лшектемең іздер
| 4. Анық тауыштың тұ рғ ан орынына назар аудырың ыздар |
  анық талатын сө здің алдында
|
анық тағ ыш сө здің соң ында
|
| Қ орытынды. Анық тауышты бө лшектемең іздер | Қ орытынды. Анық тауышты бө лшектең іздер |
Л. Н. Ланда бойынша, алгоритм оң ай болғ андығ ынан жақ сы тү сініліп, барлық оқ ушылар орындайтын кә дімгі жай ә рекеттердің кезектілігі жө ніндегі ереже. Алгоритм - бұ л осы ә рекеттер туралы, олардың қ айсысы жә не қ алай жасау керегі туралы нұ сқ аулар жү йесі. Алгоритмикалық процесс - бұ л объект пен ә рекеттер (операциялар) жү йесі, ол «ана немесе мына объектте оның белгілі бір элементтерін кезекпен, тә ртіппен бө лу» [44, 14 б. ]. Оқ ытуды алгоримизациялаудың бір басымды жағ ы – осы процесті формализациялау жә не модельді елесі мү мкіндігі.
Білім беру процесінде басқ арудың, бағ дарламалаудың басымдылығ ы ой-ең бегі ә рекеттерін сатылап қ алыптастырудың психологиялық теориясына негізделген оқ ытудың бағ ытында аса толығ ырақ жә не теоретикалық негізделген [50]. П. Я. Гальперин «психикалық процестің пайда болу қ ұ пиясын ашу» міндетін қ ойып, яғ ни материалдық, заттық идеалды, психикалық қ а қ алай ө згеретінінің қ ұ пиясын ашу ү шін осы қ айта ө згерудің тұ тас схемасын ә зірледі. Н. Ф. Талызинамен бірлесіп, бұ л теория оқ ыту процесінде іс жү зінде жү зеге асырылды [208]. Оғ ан теоретикалық постулаттар кө зі болып отандық психологияда Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев зерттеген келесі ережелер болды [208, 59-63 б. ]:
- ә рбір ішкі психикалық - айналғ ан, интериоризацияланғ ан сырттай; психикалық функция алдымен интерпсихикалық, соң ынан интрапсихикалық болады (Л. С. Выготский).
- психика (сана) жә не ә рекеттің мә ні бірлік, ол сә йкес келушілік емес (С. Л. Рубинштейн): психикалық ә рекет барысында қ алыптасады, ә рекет психикалық пен реттеледі (бейнемен, оймен, жоспармен);
- психикалық, ішкі ә рекеттің сыртқ ы, пә ндік ә рекет сияқ ты қ ұ рылымы бар (А. Н. Леонтьев, Н. Ф. Талызина);
- психикалық дамудың ә леуметтік табиғ аты бар. «Адам индивидтерінің дамуы оғ ан тү рлерге бө ліну тә жірибесі арқ ылы берілген ішкі тұ қ ым қ уалаушылық ты жою жолы арқ ылы емес, ө ндіріс қ ұ ралдарында, тілде бекітілген сыртқ ы қ оғ амдық тә жірибені мең геру жолы арқ ылы басталғ ан» (А. Н. Леонтьев) [208, 60 б. ];
- психикалық тың, бейненің ә рекетшілік табиғ аты «оның бірлігі ретінде ә рекетті қ арастыруғ а мү мкіндік береді. …Осыдан бейненің қ алыптасуын басқ ару тек олардың кө мегі арқ ылы қ алыптасатын ә рекеттердің қ атысуымен ғ ана мү мкін деген ой туады» [208, 63 б. ].
П. Я. Гальперин оқ ытудың алдына мү лдем жаң а міндеттер қ ойды: қ алыптасатын кез-келген ә рекетті олардың қ алыптасуғ а тиісті қ асиеттерінің жиынтығ ымен баяндау; ә рекеттердің дұ рыстығ ын басқ ару жә не қ ателердің алдын алу ү шін қ ажетті жә не жеткілікті бағ дарлар жү йесін ә зірлеу. П. Я. Гальперин мең герілетін пә ндік ә рекетті екі бө лікке бө лген: оны тү сіне білу жә не оны орындай алу білігі. Бірінші бө лік бағ дарлану рө лін ойнайды да бағ дарланушылық деп аталады, екіншісі – орындаушылық деп аталады. П. Я. Гальперин бағ дарланушы бө лікке ерекше мә н берген, оны «басқ арушы инстанция» деп санағ ан, соң ынан оны «штурман картасы» деп атағ ан. П. Я. Гальпериннің жә не оның шә кірттерінің жү ргізген зерттеулерінің нә тижесінде:
«…а. Ә рекеттермен бірге сезімдік бейнелер мен осы ә рекеттердің пә ні туралы ұ ғ ымдар қ алыптасады. Ә рекеттердің, бейнелер мен ұ ғ ымдардың қ алыптасуы бір процестің екі ә ртү рлі жақ тарын қ ұ райды. Сонымен қ атар, ә рекеттер схемасы мен пә ндер схемасы кө бінде бір-бірін алмастыра алады, пә ннің белгілі қ асиеттері ә рекеттің белгілі ә дістерін анық тай бастайды, ал ә рекеттің ә рбір буынының соң ында оның пә нінің белгілі қ асиеттері бар деп саналады.
б. Ақ ыл-ой жағ ыидеалды жақ тардың біреуін ғ ана қ ұ растырады. Қ абылдау жағ ы басқ а. Жеке адам ә рекетінің ү шінші дербес жағ ы болып сө йлеу жағ ыбола алуы мү мкін. Қ алай алсаң ыз да ақ ыл-ой ең бектік жағ ытек ә рекеттің сө йлеу формасының негізінде пайда болады.
в. Ә рекет идеалды жақ қ анемесе толығ ымен немесе ө зінің бағ ыттану бө лігінде ғ ана кө шіріледі. Осы соң ғ ы жағ дайда ә рекеттің орындаушылық бө лігі материалдық жақ тақ алады да жә не бағ дарланушы бө лікпен бірге ө згере отырып, ең соң ында қ озғ алыс дағ дысына айналады.
г. Ә рекеттің идеалды жақ қ а, атап айтқ анда ақ ыл-ой жағ ына кө шуі оның пә ндік мазмұ нының осы ә рбір жақ тардың қ ұ ралы арқ ылы бейнеленуі арқ ылы беріледі жә не ә рекет формаларының кө претті, тізбекті тү рде ө згеруімен кө рінеді.
д. Ә рекеттің ақ ыл-ой жағ ына кө шуі, интериоризациялауы оның ө згеруінің тек бір ғ ана бағ ытын қ ұ растырады. Басқ а, сө зсіз болатын жә не маң ыздылығ ы одан тө мен емес ағ ымдарө згерістер қ ұ райды: ә рекеттер буынының толық тығ ын, оларды бө лу ө лшемдері, оларды мең геру ө лшемдері, қ арқ ыны мен кү штік кө рсеткіштердің ырғ ағ ы. Бұ л ө згерістер біріншіден, кері байланыстың формасы мен орындалу ә дісінің ауысуымын, екіншіден, қ ол жеткізілген ә рекеттің сапасын анық тайды. Осы ө згерістердің біріншілері идеалды орындалғ ан ә рекеттерді бірдемеге тап қ ылады, ол барып ө зін-ө зі байқ ауда психикалық процесс ретінде ашылады; екіншілері ә рекеттің иімділік, ақ ыл-парасаттылық, саналылық, сындарлық сияқ ты қ асиеттерін қ алыптастыруды басқ аруғ а мү мкіндік береді» [51, 17 б ] .
П. Я. Гальперин орындалатын ә рекеттердің негізгі сипаттамасы ақ ыл-парасаттылық деп санағ ан. Байқ ап кө ру жә не қ ателесу типі бойынша дә стү рлі оқ ытумен салыстырғ анда П. Я. Гальперин екінші, ә сіресе ү шінші оқ ыту типінің басымды жақ тарын негіздемеледі, онда оқ ушы ә рекетінің толық бағ ыттану негізі жү зеге асырылады.
Берілген теория Н. Ф. Талызинаның ә зірлеген басқ ару теориясы позициясынан басқ ару бағ дарламасы ретіндегі оқ ыту процесін бағ дарламалаудың іргетасы болды жә не П. Я. Гальпериннің ақ ыл-ой ә рекетін жоспарлы қ алыптастыру туралы теориясының негізінде Н. Ф. Талызина оқ у процесін бағ дарламалаудың жаң а бағ ытының негізгі элементтерін дайындайды. Оның мақ саты – оқ ушылардың танымдық ә рекетінің бастапқ ы дең гейін анық тау; жаң а қ алыптасушы танымдық ә рекеттерді анық тау; оқ ыту мазмұ нынын ақ ыл-ой ә рекеттерінің жү йесі ретінде анық тау; бағ ыттанудың ү шінші типі бойынша ауқ ымды кө лемде білім игерудің жалпыланғ ан қ ұ ралдары ретінде қ ұ ралдарын анық тау, яғ ни мең герудің негізгі бес сатысын анық тау, оның ә рбіреуінде ә рекеттерге ө зіндік талаптар қ ойылады; ә рекеттің алгоритмін ә зірлеу (ұ сынымдар жү йесі); кері байланыс жә не оның негізінде ү йрету процесін реттеу [208, 79-106 б. ].
Бағ дарламалаудың осы бағ ытын жү зеге асыру ү шін ә рекеттердің жалпы сипаттамасы маң ызды болып саналады: формасы бойынша (материалдық, сө йлеуден тыс, «ішінен сө йлеу», ақ ыл-ойлық ); жалпылану дә режесі бойынша; толық баяндалуы бойынша, ә рекеттерді мең геру сатысы бойынша жә не ол дайын тү рде беріле ме немесе ө з бетімен игеріле ме. Ә рекетте бағ ыттанушылық, орындаушылық жә не бақ ылаушылық функциялар ажыратылады. Н. Ф. Талызинағ а сә йкес, «адамның кез-келген ә рекеті басқ арудың микрожү йесі болып табылады, оғ ан «басқ арушы орган» (ә рекеттің бағ ыттанушы бө лігі), атқ арушы, «жұ мыс органы» (ә рекеттің атқ арушылық бө лігі), қ адағ алаушы жә не салыстырушы механизм (ә рекеттің бақ ылаушы бө лігі)» [208, 66 б. ]. Ақ ыл-ой ә рекеттерін қ алыптастырудың орталық буыны оның бағ ыттанушы негізі болып табылады, ол толық қ андылығ ымен, жалпылануы мен ә рекетті ө з бетімен мең герудің дә режесімен сипатталады. Ә рекеттердің бағ ыттанушы негізінің ү шінші типі, толық қ андылық оптиумымен, жалпылануымен, ө з беттілігімен ерекшеленіп, ақ ыл-ой ә рекеттерінің аса тиімді қ алыптасуын қ амтамасыз етеді. Оқ ытудағ ы қ олданылып жү рген тә сілдерді ө зара салыстыра келе, Н. Ф. Талызина бағ дарламалаудың бихевиористік теориясымен салыстырғ анда ой-ең бегі ә рекетін сатылап қ алыптастыру теориясы «аса тиімді қ ұ рылымды бағ дарламалайды жә не қ ұ рады (танымдық ә рекеттер жү йесі)» дейді. Бұ л адамның дамуын шын мә нінде басқ ару. Сол уақ ытта, С. Д. Смирнов бұ л «оқ ытуғ а біртіндеп кірісу ә рекетін жү зеге асырудың » ү лгісі болып табылады дейді [202, 59 б. ].
Кә сіптік (жоғ ары жә не орта) білім беруде қ азіргі уақ ытта белгілік-контекстік, немесе контекстік оқ ыту кең інен жайылғ ан. Бұ л оқ ытуда ақ парат оқ у мә тіндері тү рінде ұ сынылады («белгілік»), ал ондағ ы орналасқ ан ақ параттың негізінде қ ұ рылғ ан тапсырмалар болашақ кә сіби қ ызметтің контексін қ ұ рады. А. А. Вербицкий бойынша, болашақ кә сіби қ ызметтің пә ндік жә не ә леуметтік мазмұ ны оқ у процесінде барлық дидактикалық қ ұ ралдармен, ә дістермен ү лгіленеді, олардың ішінде негізгі орынды іскери ойын алады. Іскери ойын қ азіргі замандағ ы жоғ ары оқ у орнында жә не жоғ ары оқ у орнынан кейінгі білім беруде кең інен таралғ ан, кө пнұ сқ алы форма екені белгілі. Ойындардың инновациялық, позициялық тү рлері (А. А. Тюков); ұ йымдастырушы- оқ ытушы ойындар (С. Д. Неверкович); оқ ытушы ойындар (В. С. Лазарев); ұ йымдастырушылық -ойлау ойындары (О. С. Анисимов); ұ йымдастырушылық -ә рекеттік ойындар (Ю. В. Громыко) жә не т. б. А. А. Вербицкий жә не оның ізін басушылардың тұ жырымдамасында іскери ойын оқ ытушы ойын болып табылады. Бұ л таң балық -контекстік оқ ытудың формасы, онда оғ ан қ атысушылар «жалғ анкә сіптік ә рекетті» жү зеге асырады, «ондай ә рекетте оқ удың да ең бектің де нышандары бар» [42, 129 б. ]. Іскери ойын белсенді ә рекетті оқ ытудың формасы. Ол мақ саттарды анық тауды (ойындық жә не педагогикалық; дидактикалық жә не тә рбие берушілік), ойынның мазмұ ны жә не ойындық жә не имитациялық ү лгілердің болуы (А. А. Вербицкий, Н. В. Борисов). Кә сіптік шындық тың дидактикалық жағ ынан сұ рыпталғ ан (жалпылану, қ арапайымдау, проблематизациялау) ү зінді кө рініс табатын имитациялық ү лгі студенттердің жалғ ан кә сіптік қ ызметінің пә ндік негізі болып табылады. Ойындық модельдің ө зінің қ ұ рылымы бар [42, 159 б. ], ол тө менде келтірілген.
|
|
|
