 |
Педагог позициясынан тұлғалық-іс-әрекеттік келіс
|
|
|
|
Педагог позициясынан тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс
Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс оның компоненттерінің жиынтығ ы-ның ең ортақ формасында (ә сіресе, тұ лғ алық ) оқ ытушының позициясынан «оның ө мірінің жалпы контексінде, яғ ни қ ызығ ушылық тарының бағ ыттануы, ө мірлік жоспары, қ ұ ндылық тары, тұ лғ аның шығ армашылық дамуын дамыту ү шін оқ удың мә нділігін тү сінудегі оқ ушының оқ у ә рекетін мақ сатты ұ йымдастыру мен басқ аруды» білдіреді [98, 9 б. ]. Тұ лғ алық – іс-ә рекеттік келіс дегеніміз педагогтың оқ ыту процесін дә стү рлі тұ жырымдалуына басқ аша қ арау, басым кө пшілік жағ дайда оның білім беру, икемділік пен дағ дыларды қ алыптастыру, яғ ни тек оқ у материалын мең геруді ұ йымдастыру ретінде; қ арым-қ атынастың субъекттік-объекттік схемасы, оқ ытушы мен оқ ыту объекті - студенттің ө зара ә рекеттесуі тек мең герілетін білімдердің жиынтығ ын білдіреді.
Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс оқ ушылардың оқ у ә рекетін ұ йымдастыру (жә не басқ ару) ретіндегі оқ у процесінің ө зін ұ йымдастыруды ұ йғ ара отырып, олардың ө здері алдына нақ ты оқ у тапсырамаларын (танымдық, зерттеушілік, қ айта жаң артушылық, жобалық жә не т. б) қ ойып, оларды шешу осы процесті қ айта бағ ыттауды білдіреді. Ә рине, тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс барысында педагогтың тапсырмалар мен ә рекеттердің номенклатурасын, оның тө меннен жоғ ары дамуын (иерархиясын), ұ сынылу тү рін жә не олардың орындалуының алгоритмі мен бағ ыттану негізін мең герген жағ дайында оқ ушылардың осы ә рекеттерді орындауын ұ йымдастыру міндеті тұ р.
|
|
|
Кез-келген ә рекет, оқ у ә рекетін де қ оса, тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келісті жү зеге асырушы мұ ғ алім, оқ ытушы ү шін қ ажеттелік шартынан туса, негізгі жә не ең маң ызды мә селе тек қ ана оқ ушының коммуникативтік жә не оқ у-танымдық қ ажеттелігін қ алыптастыру болып қ ана қ оймай, олардың ө здерінің де оқ у ә рекетінің жалпыланғ ан ә дістері мен тә сілдерін ойлап табудағ ы, жаң а білімді мең геру, зерттелінетін ә рекеттердің барлық тү рлерінде одан да жетік жетілдірілген біліктерді қ алыптастыру болып табылады.
Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс оқ ытудың процесі мен объектісінің сипатының ө згеруін анық тай отырып, мұ ғ алім, оқ ытушы мен оқ ушылардың, студенттердің ө зара ә рекеттесуінің негізгі схемасының ө згеруін де ұ йғ арады. Ә рекеттесудің кең нен тарағ ан S→ О схемасының орнына, мұ нда S – мұ ғ алім, оқ ытушы – педагогикалық ә сер ету мен басқ арудың субъекті, ал О – оқ ушы, студент – осындай ә серді объекті, субъекттілік-субъектті, мұ ғ алім, оқ ытушы оқ у міндеттерін шешуді оқ ушылар, мен студенттің бірлескен [87 б. ]. Мұ ғ алімнің, оқ ытушының ақ параттық -бақ ылаушы функциялары кө п жағ дайда ө зіндік ү йлестірушілік функцияғ а орын беруі тиіс. «Мұ ғ алім ғ ылыми тұ рғ ыдан, - тек ә леуметтік тә рбие беруші ортаның ұ йымдастырушысы, оның ә рбір оқ ушымен ө зара ә рекеттесуінің реттеушісі мен бақ ылаушысы», - деп Л. С. Выготский ерекше кө ң іл аударғ ан [46, 192 б. ].
|
|
|
«Школа-88» ВНИК тұ жырымдамасының авторлары атап ө ткендей, «оқ ушығ а оқ ыту мен тә рбие берудің «объекті» ретінде қ арау ақ ыр аяғ ында оның мұ ғ алімнен алшақ тауына ә келіп соқ ты, оны мақ саттан мектеп жұ мысындағ ы қ ұ ралғ а айналдырды. Соның нә тижесінде оқ у оқ ушы ү шін ө з мә нін жоғ алтты, алынғ ан білім нақ ты ө мір шындығ ында сыртта қ алды. Білім беру процесінен осындай алшақ та қ алуды мұ ғ алім де басынан кешірді, ол ө з бетімен білім беру мақ саттарын қ оюдан, ө з ә рекетінің қ ұ ралдары мен ә дістерін таң даудан қ алды. Ол ө зінің кә сіптік позициясының адамдық бағ ытын жоғ алтып алды. Шын мә нінде алғ анда, мұ ғ алім де, оқ ушы да білім беру машинасының ә ртү рлі «бұ рандасына» айналды» [94, 10-11 б. ]. Мектепте оқ ытудың бұ л сипаттамасы кө п жағ дайда жоғ ары оқ у орынындағ ы оқ ытуғ а да қ атысты.
Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келістің жағ дайында оқ ыту мен педагогикалық қ арым-қ атынастың ө зі осылайша S1→ S2 схемасы бойынша жү зеге асырылады, мұ нда S1 - бұ л мұ ғ алім, оқ ытушы, яғ ни қ арым - қ атынас пә ніне, ө зіне серіктес ретінде, оқ ушыларғ а ақ парат беруші мазмұ нды тұ лғ а, қ ызық ты тың дарман ретінде шынайы қ ызығ ушылық тудыратын адам; S2 - бұ л оқ ушы, студент, онымен қ арым-қ атынасты оқ ытушы оның ұ йымдастырушылық, ү йлестірушілік, дұ рыс бағ ытта стимул беруші жә не нығ айтушы реакциясын есепке ала отырып оқ у міндеттерін шешуде ең бектестік деп қ арастырады.
Бұ л жерде ұ жымдық субъект қ алыптасып жә не оқ ытудың ұ жымдық коммуникативтілігінің принципі жү зеге асырылуы ү шін оқ у міндеттерін шешуде оқ ушылардың ө здерінің оқ у ең бектестігі ұ йымдастырылуы қ ажет. Бұ л принципті ересектерді курстық оқ ытудағ ы қ азір жү зеге асырылып жатқ ан тұ лғ аның резервтік мү мкіндіктерін белсендіру ә дісінің ү шінші принципіне жатқ ызуғ а болады, Г. А. Китайгородская бойынша бұ л - «топтық оқ ыту арқ ылы жекелеп оқ ыту» принципі [85]. Басқ а сө збен айтқ анда, оқ у процесінде «субъект» S1 схемасы (мұ ғ алім, оқ ытушы) ← S 1 + S2 + S3 + S4 +..... + Sn (оқ ушылар, студенттер), оның нә тижесінде бірың ғ ай, ө зара ә рекеттесуші, жиынтық субъект пайда болады (S3).
|
|
|
Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс оқ ушы позициясынан
Оқ ушы позициясынан ү йретуге тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс (педагогтың ө зінің оқ удағ ы субъект-субъекттік ө зара ә рекеттесуін ерекше ұ йымдастыру жағ дайында) ең алдымен, оқ ушыларғ а оқ удың жолын, оқ улық, ә дістер, жеке жағ дайларда тіпті оқ у серігі – педагогты талдау еркіндігін ұ сынады. Мұ ндай келіс психологиялық тұ рғ ыдан, біріншіден, барлық оқ у жағ дайларында оқ ушының тұ лғ алық ө зін-ө зі кө рсетуінде қ ауіпсіздікпен қ амтамасыз етеді (security), оның тұ лғ а ретінде ө зін жү зеге асыруы мен тұ лғ алық ө суіне жағ дай жасайды. Екіншіден, бұ л тә сіл оқ ушының ө зінің белсенділігін қ алыптастырады, оның оқ у ә рекетіне дайындығ ын, проблемалық жағ дайларды тең қ ұ қ ық ты серіктестік, педагогпен сенімді қ арым-қ атынас есебінен шешуді ұ йғ арады. Ү шіншіден, ү йретуге тұ лғ алық -ә рекеттік тә сіл оқ ушы позициясынан сыртқ ы жә не ішкі мотивтердің біртұ тастығ ын ұ йғ арады: бұ л жерде сыртқ ы мотив – танымдық мотив. Тө ртіншіден, бұ л тә сіл оқ у тапсырмасын қ абылдау жә не оны басқ а оқ ушылармен ынтымақ тасып шешуден қ анағ аттануды білдіреді. Бұ л тек қ ұ зырлылық сезімін жә не ө зін-ө зі бағ алаудың компонентінің бірі ретінде аффилиация (топқ а, отбасына, қ оғ амғ а қ атыстылығ ы) сезімін дамытудың негізі болып қ ана қ оймай, кө бінде ө зін-ө зі жү зеге асырудың алғ ышарты ретіндегі ө з-ө зіне сенімділік сезімінің негізі болады. Ү йретуге тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс оқ ушы позициясынан сонымен бірге, жаң а формалар, ережелер, ә рекеттің ә леуметтік-кә сіптік-коммуникативтік қ ұ ралдары мен ә дістерін интернализациялаудың ө зекті жағ дайының орын алуын, яғ ни оқ ушының тек қ ана кә сіптік қ ұ зырлылығ ын дамыту емес, оның жалпы алғ анда тұ лғ а ретінде қ алыптасуын білдіреді. Бұ л, атап айтқ анда, сыртқ ының ішкіге ауысуының негізінде оқ ушыда, студентте мақ сатты жә не тиімді тү рде ө зін-ө зі реттеу, ө зін-ө зі бағ алауды қ алыптастырады.
|
|
|
Жоғ арыда қ арастырылғ андардың барлығ ы ү йретуге тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіс проблемасы (оқ ушының позициясынан). Оқ ытудағ ы тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келіске қ осымша (педагог позициясынан) оқ ытудың жеке ә дістемелері алдына бірқ атар проблемалар қ ояды: оқ ытушы - ақ парат беруші, білім кө зі, фасилитатор позициясына бақ ылаушы сияқ ты кең інен тарағ ан позицияның ө згеріске ұ шырау проблемасы; адамды ә ртү рлі тиым салынушылық тан босататын оқ у жағ даятын туғ ызу проблемасы, педагогикалық қ арым-қ атынаста қ иыншылық туғ ызатын ә леуметтік тосқ ауылды жою проблемасы жә не т. б.
Жалпы, оқ ытудағ ы тұ лғ алық -ә рекеттік тә сіл ең алдымен, бұ л процесте білім берудің негізгі міндеті – жан-жақ ты дамығ ан, адамгершіліктік тұ рғ ыдан кемелденген, ішкі резервтерді белсендендіру арқ ылы ә леуметтік белсенді, кә сіптік қ ұ зырлы жә не ө зін-ө зі дамытушы тұ лғ аны дамуының жағ дайын туғ ызу міндеті қ ойылып, шешіледі. Бұ л келістің «тұ лғ алық » компоненті барлық оқ ыту оқ ушылардың бұ рынғ ы тә жірибесі, субъект-субъекттік ө зара ә рекеттесуінде оның тұ лғ алық ерекшеліктері ескеріліп қ ұ рылады дегенді білдіреді. Оқ ыту оқ ушы тұ лғ асы, оның тү рткілері, қ ұ ндылық бағ ыттанулары, мақ саттары, қ ызығ ушылық тары, перспективалары жә не т. б. арқ ылы кө рініс табады; ол оларды қ абылдайды жә не онымен ө лшелінеді.
Тұ лғ а оқ ытудың, білім берудің ортасында тұ р. Осығ ан сә йкес, барлық білім беру оқ ушыда, оның тұ лғ асында орталық тандырылып, мақ саты, мазмұ ны мен ұ йымдастыру формалары бойынша антропо-центрикалық болады.
|
|
|
***
Ә леуметтік институт, жү йе, процесс, ретінде қ арастырылатын қ азіргі замандағ ы білім беру оқ ыту мен тә рбие берудің біртұ тастығ ын білдіреді, ол оның парадигмаларының оқ ушының ө з бетімен танымдық белсенділігін дамытуғ а бағ ытталғ ан ақ паратпен алмасуының негізгі принциптерін жү зеге асырады. Білім беру процесіндегі бағ ыттар психологиялық -педагогикалық ғ ылымның тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келісті қ амтамасыз етуге тиісті процесті қ алайша оң тайландыруды қ арасты-руды білдіреді.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Қ азіргі замандағ ы білім берудегі негізгі беталыстар мен принциптер қ андай?
2. Мә дениет пен білім беру бір-бірімен қ алайша байланысты?
3. Дә стү рлі жә не проблемалық, бағ дарламаланғ ан жә не алгоритмделген оқ ытудың айырмашылық тары қ андай?
4. Контекстік оқ ытудың мә ні неде?
5. Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келісте тұ лғ алық жә не ә рекеттік компоненттер нені білдіреді?
Ә дебиет
Вербицкий А. А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. М., 1991.
Днепров Э. Д. Четвертая школьная реформа в России. М., 1993.
Зинченко В. П. Живое знание. Самара, 1998.
Кларин М. В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках. М., 1994.
Смирнов С. Д. Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности. М., 1995.
Талызина Н. Ф. Теоретические проблемы программированного обучения. М., 1969.
Шадриков В. Д. Философия образования и образовательные политики. М., 1993.
Якиманская И. С. Личностно-ориентированное обучение в современной школе. М., 1996.
|
|
|
