Тұлғалық-іс -әрекеттік келістің тұлғалық компоненті

Тұ лғ алық -іс -ә рекеттік келістің тұ лғ алық компоненті

Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келісті қ алыптастыру ү шін тұ лғ алық компоненттің ө зінің жан-жақ ты алғ ышарттары бар: педагогикалық тұ рғ ыдан – мұ ғ алім мен оқ ушының (А. Дистервег) субъект-субъекттік қ атынасы жә не оқ ушының белсенділігі туралы ереже (И. Песталоцци, А. Дистервег, Л. Н. Толстой, П. Ф. Каптерев жә не т. б. ); жалпы психологиялық тұ рғ ыдан А. Н. Леонтьевтің ә рекеттік теориясы, тұ лғ алық -іс-ә рекеттік жанамалығ ы теориясы (С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев, А. В. Петровский) оқ у іс-ә рекеті теориясы (Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А. К. Маркова, И. И. Ильясов).

Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келістегі ә рекеттік компоненттің негізі ретіндегі «іс-ә рекет» категориясының ө зін толығ ырақ қ арастырайық.

Іс-ә рекеттің жалпы сипаты

Қ арастырылатын мә селеде іс-ә рекет категориясы негізгі категорияның бірі болып табылады. Оның контексінде оқ улық та келесідей тү сіндіріледі: оқ ытушы (педагог) жә не оқ ытылушы (оқ ушы) педагогикалық жә не оқ у іс-ә рекетінің субъекттер ретінде, оқ у материалын мең геру оқ у іс-ә рекеті ретінде жә не т. б. Осығ ан байланысты іс-ә рекеттің жалпы теориясының негізгі ережелерін біраз толығ ырақ қ арастыру қ ажет, ол философия (Гегель, Фейербах, Маркс) жә не жалпы психологияда (М. Я. Басов, С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев) тұ жырымдалғ ан. Бұ л теорияның негізгі ережелері ары қ арай (IVб. жә не Vб. қ ара) оқ у жә не педагогикалық қ ызметтің пә ндік жә не қ ұ рылымдық мазмұ нына жү ргізілетін талдауғ а байланысты осы жерде қ арастырылып отырғ ан оқ ытуда тұ лғ алық –іс-ә рекеттік келісті қ алып-тастырудың басты кө зі болып отырғ андығ ынан маң ызды.  

Іс-ә рекеттік ұ ғ ымы ғ ылыми ұ ғ ым ретінде филоcофиялық ойғ а XVIII ғ. И. Кант енгізді, алайда ХІХ ғ. ә діснамасында Г. Гегель, Л. Фейербахтың, сонымен қ атар, К. Маркстың осы жұ мыстарды талдауынан бастап (мысалы, «Фейербах туралы тезистер») іс-ә рекетке категория ретінде мазмұ нды, толық тү сініктеме берілген болатын. Ол қ азір де осы категорияны психологиялық тү сіндірудің ә діснамалық негізі ретінде қ арастырылады. Сонымен бірге, іс-ә рекет категориясы ә лі нашар игерілгеніне назар аудару қ ажет. «Не психологияда, не философияда іс-ә рекетке нақ ты жә не жікке бө лінген анық тама жоқ. Бұ л ұ ғ ымды ғ алымдар ә ртү рлі мағ ынада қ олданады» [146 57б. ]. Іс-ә рекетті диалектикалық -материалдық тү сінуде (оның басқ аша тү сіндірмелері болса да, мысалы субъектік жә не объективтік идеалистикалық ) ең алдымен оның пә ндік сипаты, іс-ә рекеттегі пә ндік пен жә не сезімдіктің біртұ тастығ ы мойындалады. Мұ ндай тү сінуде іс-ә ә рекетті белгілі бір адам жасайды – субъект немесе субъекттер жиынтығ ы немесе белгілі бір адамдар қ ауымы. Іс-ә рекет субъектінің болуы,  «ә рекетшінің » болуы бұ л қ ұ былысты психологиялық тұ рғ ыдан тү сіндіру ү шін ө те маң ызды. Адам іс-ә рекет субъекті ретінде жоспарлайды, ұ йымдастырады, бағ ыттайды, оғ ан тү зетулер жасайды. Сол мезгілдің ө зінде іс-ә рекеттің ө зі адамды субъект, тұ лғ а ретінде қ алыптастырады. Субъект пен оның іс-ә рекетінің байланысын осылайша тү сіну С. Л. Рубинштейн бойынша, сана мен іс-ә рекеттің біртұ тастығ ы принципін айқ ындайды. Іс-ә рекеттің субъекттілігі (В. И. Слободчиковтың, А. В. Петровскийдің тү сініктемесіндегі субъект феноменінің ортақ контексінде) оның негізгі сипаттамасының бірі ретінде қ арастырылады (С. Л. Рубинштейн, К. А. Абульханова, А. В. Брушлинский, В. А. Лекторский, В. В. Давыдов жә не т. б. ). А. Г. Асмоловтың анық тамасы бойынша «іс-ә рекет дегеніміз субъекттің қ оршағ ан ортамен қ арқ ынды тү рде, ө зін-ө зі айқ ындаушы ө зара ә рекеттесуінің иерархиялық жү йесі болып табылады, бұ л процесс барысында психикалық бейне туып, оның объектте кө рініс табуы, субъекттің ө зін қ оршағ ан заттық ортамен психикалық бейнелер арқ ылы кө рініс тапқ ан қ атынастарының жү зеге асырылуы жә не қ айта жаң ғ ыртылуы жү реді» [18, 90 б. ].

Іс-рекеттің философиялық тұ жырымдамасында оның екі жағ ы қ арастырылады: «заттандыру» жә не «заттансыздыру», ол адамның заттық іс-ә рекетінің ә ртү рлі жақ тарының қ арама-қ айшылығ ын, біртұ тастығ ы мен бір-біріне енуін білдіреді. Заттандыру барысында адамның қ абілеттері затқ а ауысып, соғ ан айналады. Осының арқ асында К. Маркс бойынша, зат ә леуметтік, мә дени немесе адамдық болады. Адамның мә ндік кү ші (мү мкіндігі, қ абілеттілгі жә не т. б. ) заттанып объектке, мә дениет қ ұ былысына айналады. Содан соң, ары қ арайғ ы іс-ә рекетте олардың заттансыздырылуы жү реді, адамның мү мкіндігі, қ абілеттілгі мен мазмұ ндылығ ы яғ ни мә ндік кү штері ашылып, оларды заттардан, қ ұ былыстардан, берілген жағ дайда - ә рекеттің ө зінің объекттерінен сарқ ылып алынады. Мысалы, танымдық ә рекетте заттансыздыру негізінен болашақ та заттандыруғ а арналғ ан. Ең бектік ө ндірістік ә рекет кө бінесе заттандырумен сипатталады (оғ ан дейінгі болғ ан заттансыздыру арқ ылы). Аз дегенде екі адамның бірлескен іс-ә рекеті арқ ылы анық талатын қ оғ амдық -коммуникативтік іс-ә рекет заттандыру мен заттансыздыру қ арым-қ атынасының ішкі бірлігін жү зеге асырады. Мысалы, қ оғ амдық -коммуникативтік іс-ә рекетті жү зеге асырудың ауызша қ арым-қ атынаста сө йлеу - тың даушының оны заттансыздыруы ү шін мағ ынаны заттандыруды жү зеге асырады, ал тың дау процесінде заттансыздыру, осы мағ ынаны, соң ында оны заттандыру ү шін мә тіннің мағ ыналық мазмұ нын ашу жү зеге асырылады.

Бұ л жерде осы сипаттаманың коммуникативтік процестің негізі ретінде қ арастырылуы ө те маң ызды. Коммуникация – субъекттің қ оршағ ан ортамен заттандыру жә не заттансыздыру барысында бағ ытталғ ан байланысы; коммуникациялық процестерде ақ парат материалды тасушылар болып ақ парат беруші жү йенің заттанғ ан ә рекеті ретіндегі белгілі заттық -таң балық жү йелер бола алады (К. К. Платонов, Н. М. Тавер); егер қ абылдаушының сә йкес коды болғ ан жағ дайда оның заттансыздыру іс-ә рекеті процесінде ақ парат қ айтадан жаң арады (жаң ғ ыртылады). Заттану жә не заттансыздыру процестерінің мә ні мен ө зара ауысуын тү сіну адам іс-ә рекетін талдау ү шін ө те маң ызды.

Осы категорияның біз келтіріп отырғ ан тү сініктемеміз А. Н. Леонтьевтің ә рекет теориясына жә не осы категорияның генезисін, мазмұ ны мен қ ұ рылымын тү сінуге негізделеді. А. Н. Леонтьевтің қ арастырғ ан психиканы дамыту тұ жырымдамасында «ә рекет» категориясы маң ызды орын алады жә не адам белсенділігінің мә нін анық таудың негізінде жатыр (М. Я. Басов, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн).

Іс-ә рекет - адамның қ оршағ ан дү ниемен белсенді мақ сатты бағ ытталғ ан ө зара ә ркеттесу формасы (басқ а адамдарды да қ оса), ол осы ө зара ә рекеттесуді туғ ызғ ан қ ажеттіліктерге жауап береді, мысалы, бір нә рсеге «мұ қ таж», «қ ажеттілік» болғ анда (С. Л. Рубинштейн). Қ ажеттілік бұ л алғ ышарт, іс-ә рекеттің энергетикалық кө зі. Алайда, қ ажеттілік ө з бетінше ә рекетті анық тамайды – оны іс-ә рекеттің не нә рсеге бағ ытталғ аны анық тайды, яғ ни, оның заты. «Кез-келген іс-ә рекеттің алғ ышарты қ андай да бір қ ажеттілік болып табылады. Қ ажеттілік ө з бетімен іс-ә рекеттің нақ ты бағ ытын анық тай алмайды. Қ ажеттілік ө зінің анық талуын тек ә рекет затында ғ ана алады: ол ө зін іс-ә рекетте табуы керек» [111, 251 б. ]. Мысалы, композитордың іс-ә рекеті музыкалық шығ арма қ ұ руғ а бағ ытталғ ан; шлифовщик пен фрезеровщиктің іс-ә рекеті - ө ң деп жатқ ан бұ йымғ а қ ажетті пішін, сипат беру, педагогтың іс-ә рекеті - ә леуметтік тә жірибе, оқ ушылардың берілетін мә ліметтерді мең геруін ұ йымдастыру жә не т. б. Оқ ушының іс-ә рекеті осы тә жірибені мең геруге бағ ытталғ ан. Басқ а сө збен айтқ анда, іс-ә рекет оны туғ ызғ ан қ ажеттіліктің не нә рсеге бағ ытталғ анын, яғ ни оның затын анық тайды. Іс-ә рекеттің заттылығ ы оның негізгі сипаттамасының бірі болып табылады. Іс-ә рекет заттылығ ы бойынша оның тү рлері ажыратылып, аталады, мысалы педагогикалық, конструкторлық жә не т. б. Зат – іс-ә рекеттің психологиялық (заттылық ) мазмұ нының негізгі элементтерінің бірі, оғ ан одан басқ а қ ұ ралдар, тә сілдер, алынғ ан ө нім мен нә тиже кіреді. Іс-ә рекеттің психологиялық мазмұ ны мен қ ұ рылымы жө нінде толығ ырақ оқ у жә не педагогикалық қ ызметтің мысалында қ арастырылады.

Іс-ә рекеттің маң ызды сипатының бірі оның тү рткісі болып табылады, оны қ арастырғ анда ең алдымен, ә рекеттің бастапқ ы сә ті, яғ ни оның алғ ышарты - ө зін затта тапқ ан қ ажеттілікке назар аударылады. «Қ ажеттілік затта ө зінің анық талуын тапқ андық тан (онда заттанып), берілген зат оның тү рткісі болады, яғ ни оны соғ ан итеруші болады» [111, 251 б. ]. «Сонымен, іс-ә рекет ұ ғ ымы мотивация ұ ғ ымымен қ ажетті байланыста. Тү рткісіз ә рекет болмайды» [112, 153 б. ]. Бұ л жерде егер, қ ажеттілік мысалы, танымдық, ө зін баурап алатын кітап мазмұ нында сияқ ты затта «тапса», онда бұ л ө зін затта тапқ ан қ ажеттілік, немесе «заттанғ ан қ ажеттілік» ә рекеттің ішкі тү рткісі болады. Ішкі тү рткі іс-ә рекеттің қ ұ рылымының ө зіне кіреді. Бұ л жерде бұ л анық таманы С. Л. Рубинштейннің іс-ә рекет тү рткісін тү сінуімен байланыстыруғ а болады: «кез-келген іс-ә рекет тү рткіден басталады, яғ ни қ андай да бір маң ызды жағ дайды уайымдау іс-ә рекетке итереді, ол индивид ү шін берілген іс-ә рекетке мағ ына береді» [193, 187-188 б. ]. Бұ л анық тамада уайымдау факторы маң ызды, ол қ ажеттілік пен заттың «кездесуінің » жанында ілесіп жү реді, сонымен бірге ол мойындалатын қ ажеттілік ретінде болмауы да мү мкін.   

Л. И. Божович бойынша, іс-ә рекет ішкі тү рткілермен қ атар сыртқ ы- кең ә леуметтік немесе жеке тү рткілерден де туады [28, 29]. Мысалы, белгілі бір мектепте, лицейде оқ удың, ө зінің жеке ө суі, парызы жә не т. б. – бұ лар оқ ушының оқ у ә рекетінің ө зіне қ атысты сыртқ ы тү рткілері болуы мү мкін. Олар тек «білетін, тү сінетін» ғ ана болмай, «нақ ты іс-ә рекеттегі» болуы мү мкін. Алайда, жалпы алғ анда қ оғ амдық мінез-қ ұ лық тың мық ты қ озғ аушы кү ші бола отырып, бұ л сыртқ ы тү рткілер оқ ушының оқ у материалын мең геруге бағ ытталғ ан оқ у қ ызметіне енуін ө здігінен қ амтамасыз ете алмайды. Олар оқ ушының оқ у міндетін қ абылдауын анық тамайды. Бұ л процеске ішкі, танымдық тү рткілер кіргізілуі тиіс. Сыртқ ы «тү сінетін» тү рткілер белгілі жағ дайда «іс-ә рекеттіге» айналады деп А. Н. Леонтьев атап ө ткен. Оқ ушы сабақ ты орындайды, себебі ол бұ ның мектеп талабы екенін біледі (нақ тырақ айтқ анда, ол оның қ абылдағ ан ә леуметтік рө лі). Ол енді ү й жұ мысын бірнеше рет қ айта орындап, тазарақ жазады. Осының бә рін ол ата-анасына «ө те жақ сы» бағ а алғ ысы, мұ ғ алімді немесе оларды қ уантқ ысы келетінімен тү сіндіреді. Ең ақ ырында, ол тапсырманы шешудің қ ызығ ырақ жолын тапқ андығ ынан қ айта шығ арып отырғ анын айтады. Бұ л - жоғ ары, нағ ыз, ішкі, процеске бағ ытталғ ан нақ ты ә рекеттегі танымдық мотивтің жең ісі. Оғ ан сә йкес, А. Н. Леонтьевтен соң іс-ә рекет деп «адамның қ оршағ ан ортағ а қ андай да болмасын қ атынасын жү зеге асыра отырып, ерекше, соларғ а сә йкес қ ажеттілікке жауап беретін процестер»«... бұ л процестер психологиялық тұ рғ ыдан берілген процестің жалпы алғ анда (оның пә нінің ) неге бағ ытталғ аны ү немі субъектті берілген ә рекетке итермелеуші объективтімен, яғ ни тү рткімен сипатталады» [111, 288 б. ]. Іс-ә рекеттің осындай анық тамасы оның ү немі заттылы жә не тү рткіні екенін білдіреді – белсенді, мақ сатты бағ ытталғ ан процесс ретінде заттылы емес, мотивтелінбеген ә рекет болмайды. Егер іс-ә рекет пә ні оның не нә рсеге бағ ытталғ аны болса, онда тү рткінің анық тамасы - осы іс-ә рекеттің не ү шін болатыны деген сұ рақ қ а жауап болып табылады.

Адамның іс-ә рекетін анық таушы сипаттамасы оның мақ сат қ оюшылығ ы мен мақ сатты бағ ытталуы болып табылады. Іс-ә рекеттің мақ саты, нақ тырақ айтқ анда оғ ан кіретін ә рекеттер оның біртұ тастандыру жә не бағ ыттаушы басы болады. Жалпы ә діснамалық тұ рғ ыдан мақ сат ә рекет нә тижесін ойлауда алдын ала біліп қ ою жә не оның белгілі қ ұ ралдар кө мегі арқ ылы жү зеге асырылуын сипаттайды.

Ең жалпы мағ ынада «…мақ сат, жалпы айтқ анда, ерік, қ айрат кү шімен туатын елес, бұ л елес тек елес немесе ой кү йінде қ алмауы қ ажет жә не оны мен ө з денемнің қ ұ ралдарының кө мегі арқ ылы жү зеге асырамын…» Л. Фейербах айтқ андай, қ андай да болмасын іс-ә рекетті жү зеге асырмас бұ рын адамның «басында бір идея, бейне болады, оғ ан сә йкес ол ө з ә рекетін қ ұ рады, жү зеге асырады…» [218, 629 б. ]. Болашақ қ ызметтің мақ саты, жоспары, оның болашақ та нә тижесін болжай білу адамның ғ ана қ оршағ ан дү ниемен ө зара ә рекеттесуінің ерекше формасын анық тайды, себебі «адам ө зінің кү шін немесе басқ а табиғ и кү штерді себеп ретінде іс- ә рекетке ә келеді, олар процестің ең басында елестетіліп, яғ ни идеалды тү рде, форма немесе заттың бейнесі тү рінде ойда болады» (И. Элез). Ең шебер ара мен орташа сә улетшінің арасындағ ы айырмашылық адам қ ызметінің болашақ нә тижесі ретінде мақ сатының орын алуы ө лшемі бойынша болатынын еске салайық. Осының ө зінде, іс-ә рекеттің, мінез-қ ұ лық тың қ алыптасуы мен жү зеге асырылуы іс-ә рекеттің қ ұ ралдары мен ә дістерін қ алыптастырумен ажырамас біртұ тастық та болады, оның мү шесі болып ең алдымен қ ол, содан соң сө йлеу мү шелері пайдаланды.

А. Н. Леонтьев бойынша, психологиялық жағ ынан мақ сат іс-ә рекет пә німен байланысты, себебі «…іс-ә рекеттің мағ ынасын тү йсіну саналы мақ сат ретінде оның пә нінің бейнелеуі тү рінде жү реді. Енді іс- ә рекет пә нінің (оның мақ сатының ) жә не іс-ә рекетті қ озғ аушы болатын кү штің (оның мотиві) субъектке алғ ашқ ы рет ашылады» [111, 231 б. ] Осылайша, іс-ә рекеттің мақ саты оның мотивтерімен де байланысты болады. Бұ л байланыс адам іс-ә рекетінде оның мотивінің мақ сатқ а қ атысы ретінде пайда болады. Алайда, бұ л қ атысты қ арастырмас бұ рын іс-ә рекеттің тағ ы бір сипаттамасын атап ө тейік - ол ө зіндік сана сезіммен ұ ғ ыну. Ө зіндік сана сезіммен ұ ғ ыну іс-ә рекет субъектіне (ө зін ұ ғ ыну, рефлексия) немесе іс-ә рекеттің мазмұ нына, процесіне де қ атысты бола алады. Мысалы, «…жеке танымның ә рбір акті ө зін-ө зі ұ ғ ынуды ұ йғ арады, яғ ни субъекттің анық ө з туралы білмеуі. Бұ л анық еместі анық қ а кө шіріп кө руге талпынуғ а болады, яғ ни ө зін-ө зі ұ ғ ынуды рефлексияғ а кө шіру. Бұ л жағ дайда субъект ө зінің ой-кү йзелістерін талдайды, ө зінің психикалық ө мірінің ағ ымын байқ айды, ө зінің «Мен» дегенінің сипатын анық тауғ а тырысады жә не т. б. Рефлексияның ә рбір акті – бұ л ө зін-ө зі ұ ғ ыну, тү сіну акті» [105, 259 б. ].

Іс-ә рекет мазмұ нын ұ ғ ынуғ а қ атысты А. Н. Леонтьев санадағ ы «ө зекті ұ ғ ыну» ұ ғ ымы мен «кездейсоқ пайда болғ ан» ұ ғ ымын ажыратады. Кез-келген іс-ә рекеттің осы ерекшелігін талдау ү шін, атап айтқ анда, оқ у қ ызметінде, субъекттің мақ сатты белсенділігінің пә ні болып табылатын мазмұ н ғ ана актуалды ұ ғ ынылады, яғ ни кез-келген ә рекет жү йесінде ішкі жә не сыртқ ы ә сердің тікелей мақ сатының қ ұ рылымдық орынын алады. Іс-ә рекеттің ө зін-ө зі ұ ғ ынуының келтірілген тұ жырымы оқ ушының оқ у іс-ә рекетін талдау ү шін ө те маң ызды. Мысалы, тө менгі сынып оқ ушылары ө зінің даму дең гейі бойынша оқ у пә нінің мазмұ нын ү немі ө з ә рекетінің мақ саты деп актуалды ұ ғ ынып, бағ а бере алмайды. Сол себепті, мұ ғ алімнің міндетінің бірі – оқ ушыда осындай мақ сатты біртіндеп қ алыптастыру ү шін жағ дай жасау.

Іс-ә рекетте оның ішкі қ ұ рылымын, немесе қ ұ рылысын ажыратады, онда қ имыл іс-ә рекеттің бірлігі, оның клеткасы, ал операциялар – іс-ә рекетті жү зеге асыру ә дісінің мә ні. Қ имыл – іс-ә рекеттің морфологиялық бірлігі ретінде дербес ә рекет бола алады, жә не керісінше операцияғ а айнала алады. А. Н. Леонтьевке сә йкес, қ имыл дегеніміз тү рткісі (мотиві) оның пә німен сай келмейтін, (яғ ни, оның неге бағ ытталғ анымен) процесс, ол ө зінің енгізілген ә рекетінде жатыр. Оқ ушылардың кітап оқ уы сияқ ты кең інен таралғ ан мысалында, А. Н. Леонтьев ә рекет пен қ имылдың арасындағ ы айырмашылық ты кө рсетеді. Мысалы, егер оқ ушы кітапты ө зінің қ ажеттілігін қ анағ аттандыру, жаң а бір нә рсе білу, кітапта не жө нінде айтылғ анды тү сініп, аң ғ ару ү шін оқ ыса, онда мұ нда процесті осы сө здің жоғ арыда келтірілген мағ ынасында ә рекет деп атауғ а болады. Ол кітаптың мазмұ нына бағ ытталғ ан. Дә л сол мазмұ нның ө зі кітап оқ уғ а тү рткі болды, ол осы ә рекеттің ішкі мотиві, тү рткісі болды. Оқ ушының назарын осы ә рекеттен айырғ ан жағ дайда, ол кері эмоцияларды басынан кешіреді, ол ә рекетін ренішпен тоқ татады. Ал оқ ушы кітапты тек емтихан тапсыру ү шін ғ ана оқ ыса, онда басқ а жағ адай. Бұ л жағ дайда осы процестің пә ні – кітаптың мағ ыналық мазмұ ны мен оның тү рткісі – «емтихан тапсыру» бір-біріне сә йкес келмейді. Сол себепті, осындай процесс тек қ имылдар жиынтығ ы ретінде ғ ана сипатталына алынады. Егер оқ ушыны осындай оқ удан айырса, ол ә детте, жең ілдеп қ алады, бұ л да ә рекеттің орын алмауының кө рсеткіші болып табылады.

Бұ л жағ дайда оқ ушы кітап оқ уды емтиханғ а дайындалу ү шін қ ажеттілік деп ұ ғ ынып оқ ыса, онда осылайша кітап оқ у қ имыл болып табылады. Ө йткені, ол ө здігінен не нә рсеге бағ ытталғ аны оның тү рткісі болып табылмайды. Оқ ушыны кітап оқ ытатын бұ л емес, емтихан тапсыру қ ажеттілігі деп А. Н. Леонтьев атап ө теді. Ә рекеттің тікелей мақ саты (оның пә ні), мысалы оқ ушының мұ ғ алімнің сұ рағ ына мазмұ нды жауабы мотивпен, оқ ушының ө зінің ұ стазымен ойын бө ліскісі келген қ ажеттілігімен сә йкес болғ ан жағ дайда (ал мұ ғ алім бұ л қ ажеттілікті қ анағ аттандыра алса), онда жауаптың осындай ә рекеті толығ ымен ашылғ ан тұ лғ алық -маң ызды, негіздемеленген ой білдіру ә рекетіне айналады. Бұ л осы ә рекетті орындау барысында жә не нақ ты мысалда оқ удың коммуникативтік ә рекетін қ алыптастырудың нақ ты мысалында ең жақ сы алғ ышарты болып табылатын шарттар.

Сонымен қ атар, А. Н. Леонтьев, адам ә рбір ә рекеттің орындалуына белгілі бір мағ ынаны саналы тү рде ұ ғ ынып береді жә не оны ә рекет мотивімен байланыстырады. «Сонымен, ә рбір саналы тү рде орындалатын ә рекет… кез-келген ә рекеттің ішінде қ алыптасады, сол ә рекет оның психологиялық ерекшелігін анық тайды» [111, 294 б. ]. Сонымен бірге ә рекет, ал оқ ыту процесінде саналы тү рде орындалатын операция болуы тиіс. Кез-келген саналы тү рда орындалатын операция «алғ ашқ ы рет операция тү рінде қ алыптасады», ол ол осындай тү рге оның ө зінен пайда болады. Мысалы, оқ ушылардың саналы тү рде шет тіліндегі дыбыстарды дұ рыс айтудағ ы фонетикалық ә рекеті бұ л сө здің сө з қ ұ рамына, сө йлем қ ұ рамына кіргенде «саналы» операцияғ а айналады. Операция Н. А. Бернштейн бойынша, фондық автоматизм дең гейіне шығ удың ә ртү рлі жағ дайында бү тін сө здің, сө йлемнің айтылу ә рекетін орындаудың ә дісіне айналады. Осы схеманы тү сіндіріп, бө лшектеп талдай келе, В. П. Зинченко мен В. М. Мунипов ә рекет – қ ол жеткізілуі тиіс нә тиже туралы елеске тә уелді процесс, яғ ни саналы мақ сатқ а тә уелді процесс (А. Н. Леонтьев). Интенционалды (идеалды) аспекттен басқ а, ә рекеттің операционалды аспекті де бар, ол ө зімен ө зі анық талатын мақ сат емес, шындық тың функционалды маң ызды, қ асиеттерімен анық талады. Функционалды маң ызды қ асиеттер ұ ғ ымы шындық тың шарты мен пә ндік қ асиеттерін қ амтиды. Сол себепті авторлар ә рекет функционалды қ ұ рылымының схемасын оғ ан «операция» ұ ғ ымынан ұ сақ ұ ғ ым, атап айтқ анда - функционалды блокты кіргізіп, одан да дә лірек бө лшектерге бө луді ұ сынады.

Қ арастырылғ анның барлығ ы бір жағ ынан, «ә рекет» категориясы-ның субъекттілігі, заттылығ ы, мақ сатты бағ ыттануы, негіздемеленуі, саналы тү рде ұ ғ ынылуы сияқ ты сипаттамаларымен мағ ыналық сыйымдылығ ына ерекше кө ң іл аударылса, екінші жағ ынан, оның психологиялық мазмұ нының (пә ні, қ ұ ралдары, ә дістері, ө німі, нә тижесі) компоненттерінің арқ асында оның ү лкен функционалды тү сіндіруші кү ші мен ә рекет пен операцияларды қ амтушы сыртқ ы қ ұ рылымына ерекше кө ң іл аударылады.