 |
2 тарау. Білім беру процесінде адамның
|
|
|
|
2 тарау. Білім беру процесінде адамның
жеке даралық тә жірибені игеруі
§1. Оқ ыту бірлігінің екіжақ тылығ ы -
білім беру процесіндегі оқ у
Оқ ыту: жалпы сипаттама
Педагогикалық психологияда, педагогикада, жалпы дидактикада міндетті тү рде білім беру процесінің екі, ө зара байланысты жақ тары ажыратылады: оқ ытушы, тә рбиелеуші жә не ү йретуге жарамдылық, яғ ни педагогтың қ атысуымен жү зеге асырылатын оқ ыту (teaching) жә не сө здің ең жалпы мағ ынасында ү йрету (learning) немесе нақ тырақ айтқ анда, оқ ушының қ атысумен жү зеге асырылатын оқ у.
Оқ ыту осы терминнің ең жиі пайдаланылатын мағ ынасында отбасы, мектеп, жоғ ары оқ у орны, қ ауымдастық тың арнайы ұ йымдастырылғ ан жағ дайында қ оғ амдық -тарихи, ә леуметтік тә жірибені басқ а адамғ а (адамдарғ а) мақ сатты бағ ытталғ ан, біртіндеп беруді (трансляция) білдіреді. Оқ ушының позициясынан оның осы тә жірибені «ү йретуге жарамдылық » терминінде қ абылдап алу қ абілеттілігі жиі байқ алады жә не осы процестің нә тижесі «ү йретілген» терминінде. Оқ ытушы позициясын алып тұ рғ ан адам – педагог. Оқ ытудың ә рекеті – бұ л оқ ытушының ә рекеті, оқ ыту ә рекеті - педагогикалық ә рекет. Осы ә рекетті қ арастырғ анда бірқ атар сұ рақ тар туады: оқ ытудың мазмұ ны не болып табылады, оқ ыту бағ дарламасы, оның мазмұ ны мен ә дістері қ андай ара қ атынаста; оқ ытуда оның негізгі мақ саты - оқ ушы тұ лғ асының дамуы қ алай жү зеге асырылады; дамыту, оқ ыту, тә рбие беру қ алай бірігеді. Л. С. Выготскийге сә йкес, психологиялық проблема баланың дамуы тұ рғ ысынан оқ у пә ндерінің ішкі қ ұ рылымын белгілеу жә не осы қ ұ рылымды мектептегі оқ ытудың ә дістерімен бірге ө згертуде тұ р.
|
|
|
Оқ ытудың мазмұ ны мен бағ дарламасы
Қ ойылғ ан сұ рақ тарғ а жауап кө зі В. В. Давыдовтың тұ жырымдағ ан келесі ережелері болып табылады [63, 163б. ]:
- оқ у-тә рбие беру процесі... оқ у пә ндері жү йесінің мазмұ нын мең геру негізінде жү зеге асырылады;
- ә рбір оқ у пә ні қ оғ амдық сананың (ғ ылымның, ө нердің, адамгершіліктің, қ ұ қ ық тың ) кез-келген «жоғ ары» формасының мең геру ө зіндік бейнеленуі болып келеді;
- оқ у пә нінің ө зегі оның бағ дарламасы болып табылады, яғ ни мең геруге арналғ ан білім мен біліктердің жү йелі жә не тө менннен жоғ ары баяндалуы;
- оқ у пә нінің мазмұ нын кө рсететін бағ дарлама... оның білім берудегі ә дістерін, дидактикалық қ ұ ралдардың сипатын, оқ у мерзімін анық тайды..., ұ сынылғ ан материалды мең геру барысында оқ ушыларда қ алыптасатын ойлану тү рін жобалайды;
- оқ у пә ндерінің мазмұ нын оқ у ә рекетінің ерекшеліктері мен қ ұ рылымына сә йкес ә зірлеу қ ажет [63, 163 б. ].
Оқ у - жалпы сипаттамасы
Биологиялық жү йенің жеке тә жірибесін жинақ тау процесі мен оның нә тижесін білдіретін (Жер шары жағ дайында қ арапайымнан оның ең жоғ ары ұ йымдасқ ан тү рі адамғ а дейін) ең жалпы ұ ғ ым - ү йрету. Мақ сатты бағ ытталғ ан, оғ ан қ оғ амдық -тарихи тә жірибені саналы тү рде беру нә тижесінде адамды ү йрету жә не осы негізде қ алыптасатын жеке тә жірибе оқ у деп анық талады. Алайда, осы проблеманы зерттеушілердің кө пшілігі (Й. Лингарт, И. И. Ильясов жә не т. б. ) оқ у ұ ғ ымын жеке тә жірибені тек қ ана адамда ғ ана емес, жануарларда да қ алыптасуын талдау жә не тү сіндіру ү шін неғ ұ рлым ортақ ұ ғ ым ретінде қ олданады. «Оқ у, организмдер ә рекетінің формаларының бірі ретінде ө зінің мә ні бойынша біртұ тас, бірақ эволюциялық тұ рғ ыдан ол шашыранды жә не эволюцияның ә ртү рлі сатыларында сапалық ерекшеліктері бар» (Й. Лингарт) [115, 17 б. ].
|
|
|
Қ арастырылу аспектілері
Оқ у аспектілері пә наралық болып табылады; соғ ан сә йкес ол ә ртү рлі позициялардан қ арастырыла алынады, Й. Лингарт қ арастырудың келесі тоғ ыз аспектілерін (позицияларын) белгілейді, бұ л позициялар оларды ажыратуда біршама дау туғ ызушы жерлердің болғ анына қ арамастан келесі тү рде анық талынады.
Биология тұ рғ ысынан оқ у бейінделу процесін білдіреді, онда тұ қ ым қ уалаушылық, орта, бейімделу, реттеу (тікелей, генетикалық шартталғ ан жә не қ оршағ ан ортадан «жанама») қ арастырылады.
Физиология тұ рғ ысынан оқ у шартты рефлекстерді дағ дыландырудың нейрогуморалдық механизмдерінің жағ дайынан, жоғ ары жү йке қ ызметінің заң дылық тарынан (қ озу жә не тежелудің, болымды жә не теріс индукцияның, доминантаның топтауы мен иррадиациясы), мидың талдамалық -синтетикалық қ ызметі тұ рғ ысынан қ арастырылады.
Психология тұ рғ ысынан оқ у субъекттің белсенділігі, ә рекеті, психикалық дамудың факторы ретінде қ арастырылады. Оқ у айқ ын кө рінеді жә не адамның мінез-қ ұ лқ ының ары қ арай жү йелі ө згеріске ұ шырауына ә келеді. Бұ л позицияда таң балық -символикалық қ ұ рылым-дардың ақ параттық функцияларына, мағ ына қ ұ рудың, танымдық жә не мотивациялық қ ұ рылымдардағ ы ө згерістерге ерекше маң ыз беріледі.
|
|
|
Ә леуметтану тұ рғ ысынан оқ у жеке жә не қ оғ амдық сана байланысының шарты ретінде ә леуметтендіру факторы тұ рғ ысынан қ арастырылады. Бұ л позициядан оқ у процесі жү зеге асырылатын білім беру жү йелерін ә леуметтік басқ арудың ә ртү рлі формалары қ арастырылады.
Аксиология, этика позициясынан оқ у қ ұ ндылық тық қ алыптасу жә не ө зін-ө зі анық тау, қ оғ амдық нормаларды, ережелерді, қ ұ ндылық тарды интернализациалау процесі ретінде қ арастырылады.
Кибернетика позициясынан оқ у тура жә не кері байланыстар каналдары бойынша оқ ыту жү йесінде басқ арумен, стратегия, бағ дарлама жә не алгоритмдерді ә зірлемелеу жә не ө згерулерімен сипатталатын ақ параттық процесс ретінде қ арастырыла алынады.
Философия позициясынан (гносеологиялық тұ рғ ыдан) оқ у танымның ерекше (спецификалық ) формасы ретінде қ арастырылады. Оқ уда объективтік пен субъективтің, форма мен мазмұ нның жә не т. б. арасындағ ы қ арама-қ айшылық тар пайда болып, шешіледі.
Қ исынды кө зқ арас тұ рғ ысынан оқ у қ исынды ойлауды қ алыптастыру, жалпыланғ ан алгоритмдерді ә зірлеудің негізі ретінде қ арастырылады. Оқ у материалын қ исынды ретке келтіру, процесті ұ йымдастыруды оң тайландыру – оқ уды қ исынды тұ рғ ыдан қ арастырудың мә ні.
Педагогикалық позициядан оқ у келесі контексте қ арастырылады, «мұ нда тә рбиелеу мен оқ ыту қ оғ амдық тә жірибені неғ ұ рлым тиімді бере алуды қ амтамасыз етуге міндетті қ оғ амдық қ ажеттілік кө зқ арасынан қ ажетті, мақ сатты бағ ытталғ ан, жү йелер болып табылады» [115, 28 б. ]. Сонымен қ атар, дезадаптивті мінез-қ ұ лық ты ескеру маң ыздылығ ы мен психотерапияны пайдаланудың маң ызы ескеріледі. Педагогикалық психология оқ уды ең алдымен психология мен педагогика позициясынан қ арастырады, алайда ол ә леуметтану-шлық, кибернетикалық, философиялық жә не қ исындылық позицияларды да ескереді.
|
|
|
