 |
§ 2. Оқыту мен дамыту. Оқыту мен дамытудың ара қатынасы. Адамның психикалық дамуының жалпы бағыты
|
|
|
|
§ 2. Оқ ыту мен дамыту
Дамыту
Адамды оқ ыту мен дамытудың арасындағ ы байланыс – педагогикалық психологияның ең бір маң ызды проблемасының бірі. Оны қ арастыру барысында: а) дамытудың ө зі кү рделі инволюциялық -эволюциялық алғ а жылжушы қ озғ алыс болып табылады, оның жү ру барысында адамның ө зінде ілгерінді/кейінді интеллектуалдық, тұ лғ алық, мінез-қ ұ лық тық, ә рекеттілік ө згерістер жү реді (Л. С. Выготский, Б. Г. Ананьев); б) дамыту, ә сіресе, тұ лғ алық, ө мірдің ө зі тоқ тағ ан сә тіне дейін тоқ тамайды, ол тек бағ ыты, қ арқ ындылығ ы, сипаты мен сапасы бойынша ғ ана ө згеріп отырады. Дамытудың ортақ сипаттамалары: қ айтымсыздық, прогресс/регресс, бірқ алыпсыздық, алдың ғ ының жаң ада сақ талынуы, ө згеру мен сақ талудың бірлігі болып табылады [14]. Психикалық дамуды анық таушы факторлар ретінде В. С. Мухина оның алғ ышарттарын, дамудың шарттары мен байланыстарын жә не баланың ішкі позициясын қ арастырады [146, 11-56 б. ].
Білім берудің кез-келген жү йесінің негізгі мақ саты – білім алушы (оқ ушы) тұ лғ асының дамуы жө нінде айта келе, ең алдымен қ азіргі замандағ ы педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап ө ту қ ажет, оғ ан сә йкес оқ ыту адамның психикалық жә не жалпы алғ анда тұ лғ алық дамуының шарты ғ ана емес, сонымен қ атар оның негізі жә не қ ұ ралы болып табылады. Оқ ыту мен дамытудың ара қ атысының сипаты туралы сұ рақ та маң ызды. Бұ л сұ рақ қ а жауап педагогикалық психология ү шін ө те маң ызды.
|
|
|
Оқ ыту мен дамытудың ара қ атынасы
Бұ л сұ рақ ты шешуде ә ртү рлі кө зқ арастар бар. Мысалы, олардың бірі бойынша, оқ ыту дегеніміз дамытудың ө зі (У. Джемс, Э. Торндайк, Дж. Уотсон, К. Коффка), алайда, оқ ыту табиғ атын (оқ у, ү йрету) барлығ ы ө здерінше тү сінеді. Басқ аларғ а сә йкес, оқ ыту – бұ л тек қ ана жетілудің, дамудың сыртқ ы шарттары. «Даму мү мкіндік туғ ызады – оқ ыту оны жү зеге асырады», немесе басқ а сө збен айтқ анда, «оқ ыту дамытудың ең аяғ ында келе жатыр» [47, 225-226 б. ]. Ж. Пиажеге сә йкес, «баланың ойы белгілі фазалар мен кезең дерден қ ажеттілік болғ андық тан ө теді, ол баланың оқ ытылуы, оқ ытылмауынан тә уелсіз» `[47, 227 б. цит. бойынша].
Отандық психологияда Л. С. Выготскийдің тұ жырымдағ ан жә не зерттеушілердің кө пшілігі қ ұ птайтын кө зқ арасты ұ станады. Бұ л кө зқ арасқ а сә йкес, оқ ыту мен тә рбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рө л ойнайды. «Оқ ыту дамуда тек қ ана жуық арада болатын салдар ғ ана емес, алыс болашақ та болатын салдарғ а ие болады, оқ ыту тек қ ана дамудың соң ынан ғ ана, онымен қ атарласа жү ріп отыра алады, ол дамудың алдына тү сіп, оны ары қ арай итермелеп, онда жаң а қ асиеттер туғ ызып жү ре алады» [47, 231 б. ]. Бұ л ереже тек қ ана отандық психологияда ғ ана ү лкен бетбұ рыс емес, сонымен бірге оны АҚ Ш-та қ абылдағ ан Дж. Брунердің когнитивтік психологиясы ү шін ү лкен бетбұ рыс болды. Брунер атап ө ткендей, «... ғ ылым негіздерін оқ ытуда, ең қ арапайым дең гейдің ө зінде, баланың танымдық дамуының табиғ и ағ ымына кө зсіз еріп отыруына болмайды. Оқ ыту осы дамытудың жетекші факторы бола алады, ол оқ ушығ а қ ызық ты жә не ә лбетте жү зеге асырылатын мү мкіндіктерді пайдаланып. ө з дамуын қ арқ ынды тү рде жү ргізу мү мкіндігін ұ сынады» [34, 364 б. ]. Л. С. Выготскийдің тезисі бойынша, оқ ыту мен дамыту- біртұ тас, жә не де оқ ыту дамытуды озып ө тіп, оны стимулдайды, жә не дә л сол уақ ытта оның ө зі актуалды дамуғ а сү йенеді. Осыдан барып, оқ ыту «кешегі кү нге емес, бү гінгі кү нге бағ ыттануы» тиіс [47, 251 б. ]. Бұ л ереже оқ ытуды ұ йымдастырудың барлығ ына, жалпы педагогика ү шін маң ызды.
|
|
|
Дамудың қ арастырылғ ан проблемалары бірқ атар сұ рақ тардың жауабы болып отыр: тұ лғ аның психикалық дамуының жалпы бағ ыттары қ андай, оның қ озғ алтушы кү ші не, дамудың ә леуметтік жағ даяты қ андай, ол қ андай негізгі бағ ыттар бойынша жү реді. Кез-келген тип бойынша жү зеге асырылатын оқ ыту, егер ол басқ арылатын жә не ө зінің негізгі мақ саты – оқ ушы тұ лғ асын дамытуғ а, оның психикалық дамуына қ ол жеткізгісі келсе, осы сә ттердің барлығ ын ескере алмауы мү мкін емес.
Адамның психикалық дамуының жалпы бағ ыты
Жалпығ ылымдық анық тама бойынша, даму дегеніміз материя мен сананың жалпығ а ортақ қ асиеті. Ол бір мезгілде ү ш қ асиетпен: ө згерістердің даму ү стіндегі объектінде болып жатқ ан бағ ыттанулар жә не заң дылық тармен, қ айтымсыздық пен сипатталады. Бұ л жерде оның негізгі сипаттамасының бірі – уақ ыт, нақ тырақ айтқ анда уақ ыт бойында созылмалылығ ы, ол дамудың бағ ытын анық тайды. Г. Гегельдің даму бағ ытын «абстрактіден нақ тығ а» қ озғ алыс ретіндегі дамудың бағ ыты деп (жалпы рухтың ) анық тауы Г. Спенсердің ең бектерінде дамудың ортақ заң ының кү шіне ие болғ ан. Ол психикалық дамуды тұ жырымдау ү шін ө те маң ызды. Бұ л жалпыдан жекеге даму туралы ой Я. А. Коменскийдің оқ ыту жү йесіндегі негізін қ алаушы табиғ исә йкестілік принципінің негізіне алынғ ан болатын, «... табиғ ат барлығ ын кө лемі бойынша мардымсыз, бірақ ішкі қ уаты бойынша кү шті бастаулардан алады... табиғ ат ө зінің жалпығ а білім беру қ ызметін ең ортақ тан бастайды жә не жекемен аяқ тайды» [231, 34-35 б. цит. бойынша].
|
|
|
Ақ ыл - ой дамуының ортақ заң дарын талдай келе, Н. И. Чуприкова оны біріншіден, когнитивті қ ұ рылымдардың жү йелі ұ йымдастырылауымен, когнитивтік схема–кө рсеткіштермен, екіншіден, кез-келген басқ а жү йе сияқ ты, когнитивті- кө рсеткіштік қ ұ рылым да дамиды, яғ ни ой-ең бегінің дамуы жалпығ а ортақ даму процесінің жеке кө рінісі, ол да жалпыдан жекеге заң ына бағ ынады деген тұ жырымммен сә йкестендіреді. Психикалық тың да, атап айтқ анда адамның ой-ең бегінің дамуы тұ лғ аның жалпы дамуымен салыстырылмауы тиіс. «Тұ лғ а мен психика бірлікте болса да салаыстырылуғ а келмейтіні сияқ ты, тұ лғ аның дамуы (қ оғ амдық қ атынастардың субъекті, индивидтің жү йелі ә леуметтік сапасы ретінде) мен психиканың дамуы бірлік қ ұ райды, алайда олар тепе-тең дік қ ұ рамайды» [168, 15 б. ].
|
|
|
