Оқуды анықтаудың көпжақтылығы

Оқ уды анық таудың кө пжақ тылығ ы

И. И. Ильясовтың [79, 5-27 б. ] оқ удың қ ұ рылымдық ұ йымдастыры-луының ерекшеліктерін жә не оның ә ртү рлі тұ жырымдамалардағ ы айырмашылық тарын анық тау ү шін жү йелі, сатылы тү рде ө ткізген талдауы сонымен бірге осы процесті тү сіндірудің саналуандылығ ын ашты, ол ең алдымен жалпы психологиялық тә сілдер мен авторлық тұ жырымдамалардың айырмашылық тарымен шартталынады. И. И. Ильясовқ а сә йкес, оқ у: 1) ә ртү рлі тапсырамаларды шешуде білім мен икемділікті мең геру (Я. А. Коменский); 2) білім, икемділік пен даму – жалпы танымдық процестерді жетілдіру (И. Гербарт); 3) белгілі бір пә ндер бойынша білім, икемділік пен дағ дыларды мең геру (А. Дистервег), бұ л жерде А. Дистервег оқ у мен дамытуды ажыратқ ан; 4) қ иыншылық тарды жең умен байланысты белсенді ойлау процесі (Дж. Дьюи); 5) сыртық қ имылдардың қ ажетті қ атысуымен сезімдік жә не ойлы мазмұ нның элементтерінен жаң адан пайда болғ ан қ асиеттер қ ұ рудың белсенді процесі (В. Лай) [79, 9 б. ]; 6) білім алу жә не проблемалар шешу (К. Д. Ушинский); 7) педагогикалық процестің ішкі жағ ы болып табылатын оқ ушының ішкі ә рекетінің белсенді процесі (П. Ф. Каптерев); 8) мінез-қ ұ лық тың ө згеруі, «стимул-реакция» схемасы (Дж. Уотсон) жә не міндетті тү рде нығ айтылуымен «стимул-жауап беруші реакция» схемасы бойынша (Э. Торндайк, Б. Скиннер, К. Халл) ө згеретін стимулдарғ а сыртқ ы реакциялардың ө згеруі; «стимул –аралық ауыспалы (бейне, карта, жоспар) – реакция» (Э. Толмен) формуласы бойынша проблемалық жағ даяттарда жаң а жоспарлар, мінез-қ ұ лық тың когнитивтік картасын мең геру; 9) мағ ынасын мең геру, яғ ни кейбір тітіркендіргіштер арқ ылы (ең алдымен, сө йлеу белгілерімен) объект-тітіркендіргіші жағ дайындағ ы туатын реакцияларды туғ ызу қ абілеттілігін игеру, сонымен қ атар инструменталдық реакцияларды мең геру (Ч. Осгуд) [79, 14 б. ]; 10) тә жірибенің бұ рынғ ы қ ұ рылымын қ айтадан қ ұ рылымдау, онда екі фаза бар – білім беру ә рекетінің (алғ ашқ ы рет) жаң а формаларын қ ұ ру (табыс) жә не ә рекеттің жаң адан пайда болғ ан формаларын қ айтадан қ ұ ру жә не сақ тау (ес) (К. Коффка) [79, 14 б. ]; 11) ү ш негіздеме бойынша тә жірибе жинақ таудың ә ртү рлері: біртіндеу - секіріс; саналы тү рде ұ ғ ыну - аң ғ армаушылық; нақ ты кө рінетін – сырт кө зге кө рінбейтін байланыстарды ұ ғ ыну (Ж. Пиаже) [79, 16 б. ]; 12) адам бойындағ ы қ оршағ ан ө мір объектілерінің бейнелеу мазмұ нының ө згеруі: сыртқ ы – қ озғ алтушы, сезімдік-бейнелік жә не символикалық (Д. Брунер); 13) ақ парат алу процесін кодтау, сақ тау жә не пайдалану (Р. Гэгни); 14) ә рекет тү рі, мұ ндай ә рекет тү рінде субъект берілген жағ даятта сырттық шарттардың ә сер етуінен жә не ө зінің жеке ә рекетінің нә тижесіне байланысты ө згереді, ол ө з мінез-қ ұ лығ ын жә не ө зінің психикалық процестерін жаң а ақ паратпен ө з - ө зіне сенімсізділік дә режесін тө мендетіп, ө зін-ө зі ұ стаудың адекватты ережесін немесе дұ рыс жауап табу мақ сатында қ ұ рады (Й. Лингарт) [79, 22 б. ].  

Л. С. Выготскийдің, А. Н. Леонтьевтің, С. Л. Рубинштейннің ең бектерінде оқ у - білім, икемділік, дағ дыны мең геру ретінде қ арастырылады (ал дамыту – қ абілеттілік, жаң а сапа мең геру болып табылады). П. Я. Гальперин оқ уды субъекттің жасағ ан ә рекеттерінің негізінде білім мең геру ретінде анық тайды. Д. Б. Эльконин мен В. В. Давыдов бойынша, оқ у дегеніміз оқ у ә рекетінің ерекші тү рі, ал А. Н. Леонтьевтің теориясы бойынша оқ у (ойын жә не ең бекпен қ атар) – жетекші ә рекет типі, ол уақ ыттың ү лкен кезең ін алып қ ана қ оймайды (кө п жағ дайда 15-16 жасқ а дейін), сол уақ ыттың ішінде оқ ушы тұ лғ асының ө зі, оның интеллекті, ә рекетінің жеке тү рлері қ алыптасады. Оқ у кө п мотивтендірілген жә не кө п ә рекет ретінде қ арастырылады [205, 140-152 б. ].

Оқ удың оқ у іс-ә рекетіне ауысуы

«Оқ у» ұ ғ ымымен қ атар отандық психологияда Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А. К. Маркова), соң ынан шет елдік психологияда да (Й. Ломпшер, Й. Лингарт) «оқ у ә рекеті» ұ ғ ымы жиірек қ олданылып жү р, оның мазмұ нына тек процессуалдылық пен нә тижелілік қ ана кірмейді, оғ ан қ ұ рылымдық ұ йымдастыру, жә не ең бастысы, - оқ удың субъекттілігі кіреді. Оқ удың оқ у ә рекеті ретінде анық талуына кө шу ү ш кезең ді қ амтиды (А. К. Маркова, Г. С. Абрамова). Бірінші кезең де - 50-ші жылдардың аяғ ында – Д. Б. Эльконин оқ у ә рекетінің қ ұ рылысы туралы жалпы гипотеза ұ сынды, баланың психикалық дамуындағ ы оның маң ыздылығ ы туралы эксперименталдық зерттеулер жү ргізілді. Екінші кезең де осы ә рекеттің ерекшеліктері, оның қ ұ рылымдық компоненттері зерттелді. Ү шінші кезең де – осы ә рекет барысында қ алыптасқ ан жаң а психикалық жаң а ойлар, кө зқ арастар зерттелді.

Қ азіргі уақ ытта оқ удың ерекше формасы ретіндегі оқ у ә рекеті ұ йымдастырудың (ө зін - ө зі ұ йымдастырудың ), басқ арудың (ө зін-ө зі басқ арудың ), бақ ылаудың (ө зін-ө зі бақ ылаудың ) арнайы объектісі ретінде шығ ып тұ р. Бұ л дегеніміз «қ айтадан жаң ғ ыртушы» ә рекет, оның процесінде тек қ ана адамзаттың жинақ тағ ан білімі мен біліктері қ айтадан жаң ғ ыртылып қ оймайды, сонымен бірге теоретикалық сана мен ойдың негізінде жатқ ан тарихи қ алыптасқ ан қ абілеттіліктер де (рефлексия, талдау, ой эксперименті) қ айтадан жаң ғ ыртылады [63, 133 б. ]. (Оқ у ә рекеті толығ ырақ IV б. қ арастырылады).

Қ арастырылғ андардың барлығ ы «оқ у» ұ ғ ымының ө зінің мазмұ нының кө пжақ тылығ ын, ғ аламдылығ ын жә не ә ртү рлі ғ ылымдар позицияларынан қ арастыруда кө паспектілігін кө рсетеді. Осындай жағ дай табиғ и тұ рғ ыдан тү сінікті, себебі оқ у субъекті адам болып отыр, ә сіресе, осы процеске кіруші проблемалардың (физиологиялық, психикалық, ә леуметтік, педагогикалық жә не т. б. ) кү рделілігі мен саналуандылығ ы жағ дайында қ алыптасушы, дамушы адам - бала жө нінде айтсақ. Барлық авторлар оқ у процесінде субъекттің ө зінде ө згерістер жү ретінін атап ө теді - сө здің ең кең мағ ынасында, оның дамуы жү зеге асырылады жә не оның кө п жағ дайда оқ ытумен (оның формаларымен, мазмұ нымен, мұ ғ алім мен оқ уды ұ йымдастырушының бастапқ ы позициясымен ) байланысты екенін атап ө теді. Адамның оқ у процесінде, нақ тырақ айтқ анда, оның оқ у ә рекетінде оқ ыту мен дамыту ө зара қ алай байланысты?