 |
Өзіндік жұмыстың даралық-психологиялық детерминанттары
|
|
|
|
Ө зіндік жұ мыстың даралық -психологиялық детерминанттары
Ө зіндік жұ мыс оқ у іс-ә рекетінің ең жоғ арғ ы формасы бола отырып, оның субъекті ретіндегі ү йренушінің даралық -психологиялық жә не тұ лғ алық ерекшеліктерімен шартталады. Осындай психологиялық детерминанттарғ а ең алдымен ө зін-ө зі реттеу жатады. Ө зін-ө зі реттеу тү сінігін психологиялық тұ рғ ыдан И. П. Павлов, Н. А. Бернштейн, П. К. Анохин негіздеген, яғ ни олардың тү сінігі бойынша адам - кемеліне жеткен, ө зін-ө зі оқ ытушы, ө зін-ө зі жетілдіруші, ө зін-ө зі реттеуші жү йе. Ө зін-ө зі ретттеудің психологиялық теориясының (О. А. Конопкин, О. К. Осницкий) жалпы контекстінде ө зіндік жұ мысты ұ йымдастырумен сә йкестендірілетін пә ндік ө зін-ө зі реттеудің кезең дері анық талғ ан болатын [155].
Оқ ушыларда, ө зін-ө зі реттеуді дамыту мақ сатында ең алдымен ө здерінің мү мкіндіктері жә не оларды жү зеге асыра алу іскерліктері жайлы, соның ішінде мақ сат қ ұ ру жә не мақ сатты тежеу мү мкіндіктері жайлы елестетулердің тұ тас жү йесі қ алыптастырылуы керек. Оқ ушылар тек мұ ғ алім ұ сынғ ан мақ саттарды тү сіне алу ғ ана емес, сондай-ақ оларды ө зі қ алыптастырып, жү зеге асқ анша тежеу, басқ алар жағ ынан ығ ыстыруғ а жол бермеу жә не де қ ызық ты болу керек. Оқ ушы ө з іс-ә рекетін модельдей алуы, яғ ни ө з тә жірибесінен қ ажеттілік заты жайлы елестетуді, ал қ оршағ ан жағ дайдан – осы затқ а сә йкес объектіні іздей отырып, мақ сатты жү зеге асыру ү шін маң ызды шарттарды бө луі тиіс. Оқ ушының ө зін-ө зі реттеуі ө з іс-ә рекетін бағ дарламалай алу іскерлігін болжайды, яғ ни іс-ә рекеттің сә йкес мақ сатына қ атысты берілген шарттарды қ айта қ ұ рау тә сілін таң дауды іске асыру, осы қ айта қ ұ рау ү шін қ ұ ралдарды сұ рыптау, жеке ә рекеттердің бірізділігін анық тау.
|
|
|
Пә ндік ө зін-ө зі реттеудің маң ызды кө рінісінің бірі ө з ә рекетінің аяқ қ ы жә не аралық нә тижелерін бағ алай алу іскерлігі болып табылады. Бұ л жерде маң ыздысы қ абылданғ ан, объективті критерийлерден ө з нә тижелерін бағ алаудың субъективті критерийлері айырмашылығ ының аса кө п болмауында. Ө зін-ө зі реттеу ү шін ө з ә рекеттеріне тү зету жасай алу, яғ ни нә тиже қ ойылғ ан талаптармен сә йкес келу ү шін ө з ә рекеттерін қ алай ө згертуге болатынын елестету маң ызды болып табылады.
Сондай-ақ ө зін-ө зі реттеу адамның басқ а адамдармен ө зара қ атынас жасау нормалары жайлы, ең бек қ ұ ралдарымен жұ мыс жасау жайлы тү сініктерін қ амтиды. Бұ л жерде ө зіндік жұ мысты ұ йымдастыру ү шін ү йренушінің жоғ арыда аталғ ан тү сініктеріне оның бойында бұ рыннан оқ удағ ы сыныптық жұ мыс барысында қ алыптасқ ан дағ дылар мен іскерліктер сә йкес келу керектігі жө ніндегі маң ызды ой ерекше аталынып кө рсетіледі,. Ә рине, адамның пә ндік ө зін-ө зі реттеуінің ө зі ө зін-ө зі танудың, ө зін-ө зі бағ алауды барабарлығ ының, ойлаудың рефлексиялылығ ының, тұ лғ аның мақ саттылғ ының, ұ йымдасқ андығ ы-ның, ө з бетіншелігінің, оның ерік сапаларының қ алыптасқ андығ ының жоғ арғ ы дең гейін ұ йғ аратын оның тұ лғ алық ө зін-ө зі реттеумен байланысты. А. К. Осницкий, егер ө зін-ө зі реттеу іскерліктері педагог пен оқ ушының ө зінің мақ сатты бағ ытталғ ан ә рекеттерінің пә ні болып табылса, онда олардың жылдам қ алыптасуы мү мкіндігін атап кө рсетеді. Бұ л жерде адамның ө зін-ө зі реттеуінің дамуы оның дербестілігінің қ алыптасуына ық пал етеді.
|
|
|
Ө зіндік жұ мысты оның субъектінің
іс-ә рекеті ретінде анық тау
Ө зіндік жұ мыстың оқ у іс-ә рекеті ретіндегі психологиялық сипаттамасын назарғ а ала отырып, іс-ә рекет субъекті тұ рғ ысынан осы қ ұ былыстың неғ ұ рлым толық суреттемесін беруге болады. Осы кө зқ арас бойынша ө з бетінше жұ мыс субъект тарапынан орындалғ ан ә рекеттер жиынтығ ында мақ сатталғ ан, іштей мотивтендірілген, қ ұ рылымданғ ан жә не іс-ә рекет процесі мен нә тижесі бойынша тү зетілетін жұ мыс ретінде анық талуы мү мкін. Оны орындау ө зіндік сана сезімнің, рефлексиялық тың, ө зіндік тә ртіптіліктің, тұ лғ алық жауапкершіліктің жеткілікті жоғ арғ ы дең гейін талап етеді, оқ ушығ а ө зін - ө зі жетілдіру жә не ө зін-ө зі тану процесі сияқ ты қ анағ аттануды береді.
Жұ мысты ұ йымдастыру жә не ө зін-ө зі ұ йымдастыру
Айтылғ андардың барлығ ы арнайы, осы қ ұ былыстың психология-лық табиғ атын есепке ала отырып ө з бетінше жұ мысты қ аншалық ты мұ ғ алімнің, соншалық ты оқ ушының ө зін-ө зі ұ йымдастыруының қ ажеттілігін атап кө рсетеді. Осындай ұ йымдастыру процесінде оқ у пә нінің ө згешелігі назарғ а алынуы тиіс: математика, тарих, шет тілі жә не т. б. Сонымен бірге, ө зіндік жұ мысты ұ йымдастыру бірқ атар сұ рақ тарды кө тереді, олар оқ ушының ө зінің осы іс-ә рекет формасының субъекті ретіндегі дайындығ ын куә ландырады.
|
|
|
Бірінші сұ рақ – мектеп оқ ушыларының басым кө пшілігі ө зіндік жұ мыс атқ ара ала ма? Кө птеген зерттеулердің материалдары кө рсеткендей, бұ л сұ рақ қ а жалпы теріс жауап алынғ ан, оқ ушылар туралы айтпағ анда, студенттердің ө здері де ө зіндік жұ мыс атқ ара алмайтынын кө рсетті. Мысалы, М. И. Дьяченко мен Л. А. Кандыбовичтің жалпыланғ ан мә ліметтері бойынша студенттердің 45, 5% ө зіндік жұ мысты ұ йымдастыра алмайтындарын мойындайды; 65, 8% мү лдем ө з уақ ыттарын дұ рыс бө ліп, пайдалана алмайды; 85% оны дұ рыс бө ліп, пайдалануғ а болатынын мү лдем ойламайды [71]. Тіпті шамалы ө зіндік жұ мыс алғ анның ө зінде студенттер оқ у материалын есту арқ ылы жә не оқ у мә тіндерін оқ ығ анда жә не конспектілегенде баяу қ абылдайтындарын айтады. Қ ажетті оқ у ақ паратын қ абылдау, мағ ыналау, қ айта ө ң деу, тү сіндіру жә не белгілеу оларда елеулі қ иындық тар тудырады. Олай болса, оқ ушыларда ө з бетінше жұ мысқ а деген психологиялық дайындық тың қ алыптаспағ андығ ын, олардың ұ йғ арғ ан ә рекеттерді жү зеге асыра алмайтындығ ы жө нінде айтуғ а болады. Егер бұ ғ ан бірқ атар оқ у пә ндеріне деген жоғ ары дең гейдегі танымдық қ ызығ ушылық тың жеткіліксіздігін қ оссақ, онда бірінші сұ рақ қ а теріс жауап алатынымыз айдан анық. Осы жерде екінші сұ рақ туындайды: тиімді ө з бетінше жұ мысқ а дайындық, содан кейін қ абілеттілік тек ү й тапсырмасын орындау тә сілін ғ ана емес, іс-ә рекеттің жаң а формасын анық тай ала ма? Оғ ан оң, бірақ екіжақ ты жауап аламыз. Себебі, біріншіден, ондай қ абілеттің қ алыптасуы мақ сатты ұ йғ аруды, ө зіндік сана сезімді, ойлаудың рефлексияланғ андығ ы, ө зіндік тә ртіпті, ө зін жалпы іс-ә рекет (мысалы, мақ сатты ажырату, қ оя білу жә не жү зеге асыру іскерлігінің, ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілдерін ө ндіру, нә тижелерді сә йкес бағ алау іскерліктерінің қ алыптасуы) субъекті ретінде дамытудың ө зін-ө зі жетілдірілу тұ рғ ысынан жалпы тұ лғ алық дамуды ұ йғ арады. Екіншіден, бұ л қ абілеттілік тек жаратымды оқ у мотивациясы мен оқ уғ а қ ызығ ушылық танытқ ан оқ ушыларда ғ ана тиімді жә не ө здігінен қ алыптасады. Зерттеулердің нә тижелері тіпті студенттердің ө здерінде (бірінші курс студенттерінің 77% жә не екінші курс студенттерінің 12, 8%) оқ уғ а деген кө зқ арас теріс екенін кө рсетті [243].
|
|
|
Ә рине, оқ ушыларда ө зіндік жұ мысқ а қ абілетті қ алыптастыру проблемасы (ә сіресе, іс-ә рекет процесіне жә не нә тижесіне деген ішкі мотивация), оқ у мотивациясын алдын ала кө теру, оқ уғ а қ ызығ ушылық ты тә рбиелеу проблемасына айналады. Зерттеушілердің атап кө рсетуінше, «мақ сатты қ алыптастыру барысында... танымдық белсенділікпен байланысты тү рткілердің барлығ ы неғ ұ рлым саналанғ ан жә не ә рекетті бола бастайды, олардың оқ у іс-ә рекетіндегі алдын алушы, реттеуші рө лі кү шейеді, оқ ушылардың мотивациялық саланы қ айта қ ұ рудағ ы белсенділігі, оқ у жұ мысының ө з бетінше жә не йілімді мақ саттарын қ оюдағ ы белсенді тырысулары жоғ арылайды, ішкі тү рткілердің сыртқ ы тү рткілерден ү стемділгі байқ алады» [221, 27 б. ]. Сонымен бірге, зерттеушілер оқ уғ а деген позитивті мотивациялық ө згерістер, қ ызығ ушылық тың қ алыптасуы мектеп оқ ушысының тұ тастай тұ лғ асының ө згеруі, жетілдірілуі нә тижесінде болатынын атап кө рсетеді.
|
|
|
