 |
Педагогикалық іс-әрекеттің сипаттамалары
|
|
|
|
Педагогикалық іс-ә рекеттің сипаттамалары
Педагогикалық іс-ә рекет адамзат іс-ә рекетінің кез-келген тү ріне тә н сипаттамаларғ а ие. Бұ л ең алдымен, мақ саттылық, тү рткілік, пә нділік. Педагогикалық іс-ә рекеттің ө згеше сипаттамасы, Н. В. Кузьмина бойынша, оның ө німділігі болып табылады. Педагогикалық іс-ә рекеттің ө німділігінің бес дә режесін ажыратады:
«І – (минималды) репродуктивті; педагог ө зі білгенін ө згелерге айтып бере алады; продуктивті емес.
ІІ – (тө мен)бейімделуші; педагог ө з хабарламасын аудитория ерекшелігіне бейімдей алады; аз продуктивті.
ІІІ – (орташа) локалды модельдеуші; педагог оқ ушыларды курстың ә р бө лімдері бойынша білімге, дағ дыларғ а, іскерліктерге ү йрету стратегияларына ие (яғ ни, педагогикалық мақ сат қ ою, іздестіру нә тижесі бойынша ө зіне жауап беру жә не оқ ушыларды оқ у-танымдық іс-ә рекетке біртіндепен енгізу; орташа продуктивтілік.
IV – (жоғ ары) оқ ушылардың жү йелі модельдеуші білімдері; педагог жалпы пә н бойынша оқ ушылардың дағ дылар, іскерліктер ізденістегі білімдер жү йесін қ алыптастыру стратегиясын мең герген; продуктивті.
V – (ең жоғ арғ ы) оқ ушылардың жү йелі модельдеуші іс-ә рекеттері мен мінез-қ ұ лық тары; педагог ө з пә нін оқ ушы тұ лғ асын қ алыптастыру, оның ө зін- ө зі тә рбиелеуге, ө зін-ө зі оқ ытуғ а, ө зін-ө зі дамытуғ а қ ажеттіліктерін қ алыптастыру қ ұ ралына айналдыру стратегиясын мең герген; жоғ арғ ы продуктивтілік [100, 13 б. ] (ө зімнің бө ліп кө рсеткенім. – И. З. ).
|
|
|
Педагогикалық іс-ә рекетті қ арастырғ анда біз оның жоғ арғ ы продуктивті сипаты жө нінде айтамыз.
Педагогикалық іс-ә рекеттің пә ндік мазмұ ны
Педагогикалық іс-ә рекет, іс-ә рекеттің басқ а тү рлері сияқ ты, психологиялық (пә ндік) мазмұ нмен анық талады, оғ ан мотивация, мақ сат, пә н, қ ұ ралдар, тә сілдер, ө нім мен нә тиже жатады. Ө зінің қ ұ рылымдық ұ йымдасуында педагогикалық іс-ә рекет ә рекеттердің (іскерліктер) жиынтығ ымен сипатталады, олар ары қ арай қ арастырылады.
Педагогикалық іс-ә рекет пә ні ретінде дамудың шарты мен негізі ретіндегі оқ ытушылардың пә ндік ә леуметтік мә дени тә жірибені игерулеріне бағ ытталғ ан оқ у іс-ә рекетінің ұ йымдастырылуы болып табылады. Педагогикалық іс-ә рекет қ ұ ралдары ғ ылыми білімдер болып (теоретикалық жә не эмпирикалық ), солардың кө мегімен жә не солардың негізінде оқ ытылушылардың тезаурусы қ алыптасады. Білімдерді «тасушы» ретінде оқ улық мә тіндері немесе пә ндік айғ ақ тың фактілерін, заң дылық тарын, қ асиеттерін мұ ғ алімнің ұ йымдастырғ ан бақ ылауы жағ дайында (зертханалық, практикалық сабақ тарда, даладағ ы практика кезінде) оқ ушының жаң адан жасағ ан елестетулері жатады. Техникалық, компьютерлік, графикалық жә не т. б. қ ұ ралдар қ осымша қ ұ ралдарғ а жатады.
Педагогикалық іс-ә рекетте ә леуметтік мә дени тә жірибені беру тә сілдері ретінде тү сіндіру, кө рсету (иллюстрация) оқ у міндетін шешу бойынша оқ ушымен бірігіп атқ арылатын жұ мыс, оқ ушының тә жірибесі (зерханалық, далалық ), тренингтер болып келеді. Педагогикалық іс-ә рекеттің нә тижесі, оқ ушының бү кіл аксиологиялық, қ ұ лық тылық -этикалық, эмоционалдық -мағ ыналық, заттық, бағ алаушы қ ұ растырушы-ларының жиынтығ ымен алғ андағ ы оның қ алыптасатын жеке дара тә жірибесі болып табылады. Педагогикалық іс-ә рекеттің нә тижесі емтихандарда, сынақ тарда тапсырмаларды, оқ у-бақ ылау жұ мыстарын орындау критерийлері бойынша бағ аланады. Педагогикалық іс-ә рекеттің нә тижесі оның негізгі мақ сатының орындалуы ретінде оқ ушының тұ лғ алық, интеллектуалдық дамуы, оның тұ лғ а ретінде, іс-ә рекет субъекті ретінде жетілуі, қ алыптасуы болып табылады. Нә тиже, оқ ушының оқ удың басындағ ы сапасы мен адамның жан-жақ ты дамуы тұ рғ ысынан оның аяқ қ ы кезіндегі сапаларын салыстыру арқ ылы диагностикаланады [мысалғ а, 189 қ араң ыз].
|
|
|
§ 2. Педагогикалық іс-ә рекет мотивациясы
Педагогикалық мотивацияның жалпы сипаттамасы
Педагогикалық іс-ә рекеттің маң ызды компоненттерінің бірі оның мотивациясы болып табылады. Педагогикалық іс-ә рекетте де оқ у іс-ә рекетіндегі сияқ ты мотивациялық бағ дарланулар ажыратылады (IV бө лім, 2 тарау қ араң ыз). Олар ішкі тү рткілер, мысалы жетістік тү рткісі жә не ішкі тү рткілер, мысалы ө з іс-ә рекетінің процесі мен нә тижесіне бағ дарлану. Белгілі бір оқ у орнындағ ы жұ мыс істеу беделділігінің сыртқ ы тү рткісі мен ең бекақ ысының сә йкестілік тү рткісі кө бінесе тұ лғ алық жә не кә сіби ө су, ө зін-ө зі жігерлендіру тү рткілерімен тең естіріледі. Сонымен қ атар, бала мен ересек адамның ө зара ә рекеттесуінің ерекше формасы ретінде педагогикалық іс-ә рекетте ү стемдік немесе билік тү рткілері сияқ ты бағ дарланудар пайда болады. Педагогикалық қ абілеттерді зерттеушілердің бірі Н. А. Аминов [5] бойынша, билік тү рткісінің педагогикалық іс-ә рекетке қ андай қ атынасы бар екенін кө рсету ү шін алдымен Г. А. Мюррейдің кө зқ арасына тоқ талу қ ажет, ол сонау 1938 жылы билік тү рткісіне ү стемділікке қ ажеттілік деген анық тама берген [154, 60-69 б. қ араң ыз]. Г. А. Мюррей ү стемділікке қ ажеттіліктің негізгі қ ағ идаларын жә не оғ ан сә йкес ә рекеттерді бө лді. Ү стемділікке қ ажеттіліктің белгілері немесе ә серлері келесі қ алаулар болып табылады:
|
|
|
- ө зінің ә леуметтік қ оршағ ан ортасын қ адағ алап отыру;
- басқ а адамдардың мінез-қ ұ лқ ына ә сер ету жә не оғ ан ақ ыл-кең ес беру, еріксіз қ ызық тыру, сендіру немесе бұ йыру арқ ылы бағ ыттап отыру;
- басқ аларды ө з қ алаулары мен сезімдеріне сә йкес жү руге итермелеу;
- олардың қ ызметтестігіне қ ол жеткізу;
- ө зінің дұ рыстығ ына басқ алардың кө зін жеткізу.
Н. А. Аминов, сонымен қ атар, осы қ алауларғ а белгілі-бір ә рекеттердің сә йкестілігін атап кө рсетеді, олар Г. А. Мюррей бойынша келесі тү рде топтастырылғ ан:
- кө ндіру, басшылық ету, сендіру, реттеу, ұ йымдастыру, басқ ару, билеу, қ адағ алау;
- бағ ындыру, билеу, қ ожалық ету, қ ұ қ ын шектеу, шарт қ ою, сө гу, заң орнату, нормаларды енгізу, мінез-қ ұ лық ережелерін қ ұ ру, шешім қ абылдау;
- тыйым салу, шек қ ою, қ арсылық кө рсету, ү гіттеу, жазалау, еркінен айыру;
- сү йсіндіру, табындыру, ө зін тың дауғ а мә жбү р ету, еліктеушілерді табу, мода қ ою.
Билік феноменін тү сіндіру теориясын талдау материалдары бойынша (А. Адлер, Д. Картрайт, Дж. Френч, В. Равен, Д. Мак-Клелланд жә не т. б. ) Н. А. Аминов А. Адлердің тұ лғ алық дамудың жетекші тү рткілері кешенінде кемеліне жету, артық шылық пен ә леуметтік билікке деген ұ мтылудың ерекше рө лі жайлы тезисінің маң ыздылығ ын растайды. Н. А. Аминовтың пікірі бойынша оқ у-педагогикалық процестегі билік ресурстарын талдау ү шін оның пайда болу кө здерінің Дж. Френч пен В. Равен ұ сынғ ан жіктелуі аса қ ызығ ушылық тудырады. Бұ л жерде маң ыздысы, билік тү рткілерінің кейбір тү рлері (сый беру, жазалау), бұ рын кө рсетілгендей, К. Хекхаузен бойынша жетістік мотивациясының екі жағ ының кө рінуінде. Н. А. Аминов (1990) сү реттеп кө рсету ү шін мұ ғ алімнің педагогикалық ә рекеттерімен байланысты билік тү рткілерінің келесі тү рлерін келтіреді.
|
|
|
1. Сый беру билігі. Оның кү ші ү мітімен анық талады, яғ ни А (мұ ғ алім) қ аншалық ты Б (оқ ушының ) тү рткілерінің бірін қ анағ аттандыра алады жә не А қ аншалық ты осы қ анағ аттануды ө зі ү шін қ алаулы Б мінез-қ ұ лқ ынан тә уелді қ ыла алады.
2. Жазалау билігі. Оның кү ші Б (оқ ушының ) ү мітімен анық талады, біріншіден, А (мұ ғ алім) қ аншалық ты мө лшерде оны А ү шін жағ ымсыз қ андай да бір тү рткінің фрустрация ә рекеттерімен жазалауғ а қ абілетті жә не екіншіден, қ аншалық ты А тү рткінің қ анағ аттанбауын Б-ның жағ ымсыз мінез-қ ұ лқ ынан тә уелді қ ыла алады.
3. Нормативтік билік. Бұ л жерде Б (оқ ушы) интериоризациялағ ан нормалар туралы сө з болып отыр, оғ ан сә йкес А (мұ ғ алім) мінез-қ ұ лық тың ережелерінің орындалуын бақ ылауғ а жә не қ ажет болғ ан жағ дайда олардың орындалуына талап ету қ ұ қ ығ ы бар.
4. Эталон билігі. Ол Б (оқ ушының ) сә йкестілігі мен Б-ның А-ғ а ұ қ сас болу тілегіне негізделген.
5. Білгіш билігі. Оның кү ші А (мұ ғ алімге) оқ ытылатын пә н бойынша ерекше білімдердің, ішкі тү йсіктің немесе сол пә н шең берінде оқ у дағ дыларын мұ ғ алім мең герген деген Б (оқ ушы) тарапынан туындағ ан ойдың ауқ ымына байланысты.
6. Ақ параттық билік. Ол А (мұ ғ алім) қ олында Б (оқ ушыны) мінез-қ ұ лқ ының салдарын мектепте немесе ү йде жаң аша кө руге мә жбү р ете алатын ақ парат болғ ан жағ дайларда ғ ана орынды.
Мак-Клелланд бойынша билікпен мотивтендірілудің жастық сатылылығ ы да қ ызық ты болып кө рінеді. Билікке деген осы кө зқ арасты талдай отырып, Н. А. Аминов атап кө рсетуінше, Мак-Клелланд билікпен мотивтендірілудің дамуының тө рт сатысын (ассимиляция, автоном-дылық, ө зіндік бектіту жә не продуктивтілік) бө ліп ғ ана қ ойғ ан жоқ, сондай-ақ олардың ә рқ айсысына жастық даму контекстінде тү сінік берді. Мысалы, бірінші сатының негізі («Мағ ан бір нә рсе кү ш береді») ана мен бала қ атынасы болып табылады. Билікке бағ дарлану тұ рғ ысынан одан кейінгі жылдары ол қ олдап, қ орғ ап, дем беріп, жігерлендіре алатын, яғ ни индивидтің ө з кү шін тү йсінуін ұ лғ айта алатын адамдармен қ атынасты білдіреді. Екінші саты («мен ө зіме ө зім кү ш беремін») балалық тың орта кезең іне жауап береді, ол анадан тә уелсіздік алумен жә не ө з мінез-қ ұ лқ ын қ адағ алаудың ө суімен байланысты. Ү шінші саты («Мен басқ аларғ а ә сер етемін») жеткіншекті сипаттайды, ол ү шін беделдер ө мір сү руден қ алғ ан, оның ү немі достары ауысып отырады, оның жарысқ а қ атысуы басқ а адамдардан артық болу мү мкіндігімен анық талады. Тө ртінші саты («Мен ө з парызымды орындағ ым келеді») ересек қ алыпқ а, яғ ни ө з ө мірін қ андай да бір іске немесе белгілі бір ә леуметтік топқ а қ ызмет етуге арнайтын кемелді адамғ а ү йлеседі.
|
|
|
Ә рине, педагогикалық іс-ә рекет мотивациясын талдау ү шін билік тү рткісінің дамуының соң ғ ы сатысы неғ ұ рлым қ ызық ты болып келеді. Н. А. Аминов арнайы атап кө рсеткендей, педагогикалық іс-ә рекетті таң даудың мотивациялық негізінде билік тү рткісі қ ашанда басқ алардың игілігіне бағ дарланғ ан (білім арқ ылы кө мек). Бұ л педагогикалық іс-ә рекеттің табыстылығ ын болжау ү шін де маң ызды. Кө мек кө рсетудің, қ амқ орлық тық (просоциалды) мінез-қ ұ лық тың астарында, Н. А. Аминов бойынша, басқ а адамдардың ырыстылығ ына мақ сатты бағ ытталғ ан кез-келген ә рекеттер тү сініле алынады. Бұ л позиция, басқ а негізде тұ жырымдалғ ан жә не басқ а терминдермен білдірілсе де, оқ ыту мотивациясының гуманистік тү сініктемесімен ү ндес.
|
|
|
