§ 2. Өзіндік жұмыс оқу іс-әрекеті ретінде

§ 2. Ө зіндік жұ мыс оқ у іс-ә рекеті ретінде

Ө зіндік жұ мысқ а қ ойылатын негізгі талаптар

Енді ө зіндік жұ мыстың ө згешелігін (бұ л сө здің нақ ты, іс-ә рекеттік мағ ынасында) сыныптан тыс жұ мыспен салыстыра отырып қ арастырайық (мектептен тыс, сабақ тан тыс жұ мыс). Оның анық тамасын оқ ытудығ ы сабақ тан тыс жұ мысты ұ йымдастырудың негізгі талаптарымен салыстырайық. Бірінші талап оқ ушының сабақ ү стінде алғ ан білімдерін, іскерліктерін жә не дағ дыларын терең детіп, кең ейтіп жә не жетілдіруі тиіс екені белгілі, бірақ жаң а білімдерді, іскерліктерді жә не дағ дыларды жеткізудің негізгі мақ саты емес. Екінші талап жұ мыс материалының ө зінің формаларының, процестерінің жә не материалының ә уестігі болып табылады. Тағ ы да оқ ушылардың осы процесте ө з еркімен жә не белсенді араласуы, бұ қ аралық ұ йымдастырудың формасы ретінде маң ызды талаптар болып табылады.

Егерде ө зіндік жұ мысты оқ ушының оқ у іс-ә рекетінің ең жоғ арғ ы ө згешелік тү рі ретінде анық таса, онда осы талаптардың ә р қ айсысымен салыстыра отырып оның маң ызды ерекшеліктерін айқ ындауғ а болады. Мысалы, нағ ыз ө зіндік жұ мыс ө з бетінше оқ у іс-ә рекеті сияқ ты «ақ параттық вакуум» негізінде пайда болуы мү мкін. Ол оқ ушыда бір жаң а, белгісіз, ө зі ү шін маң ызды, керек нә рсені білуге, игеруге деген қ ажеттілік қ алыптасқ ан кезде пайда болады, ал оқ у ү рдісінде осындай қ ажеттілікті қ анағ аттандыру тә сілі жоқ. Бұ л, ө з кезегінде мұ ғ алімнің жұ мысының оларда осындай қ ажеттілікті пайда болуна алғ ышарт қ алыптастыруғ а бағ ытталуын болжайды (мысалы, шет тілінің мұ ғ алімі былай деп хабарлайды: кімде кім бағ дарламадан тыс қ азіргі кү нгі «жастар» ағ ылшын тілін ү йренемін десе, менің кең есімді жә не қ олда бар ә дебиеттерді пайдалана алады).

Басқ аша айтқ анда, осылайша тү сінілген ө зіндік жұ мыс бейнесінің «сыныптан тыс», «ү й» жұ мысынан ажырататын ерекшелігі оның негізінде ә рқ ашан да оқ ушы ү шін жаң а материал, жаң а танымдық міндеттер жатады. Жоғ арыда аталғ ан сыныптан тыс жұ мысқ а қ ойылатын талаптардың екіншісі сондай-ақ, ө зіндік жұ мыстың іс-ә рекеттің ө згеше тү рі ретіндегі ерекшелігімен сә йкес келеді. Бұ л жерде тек ұ йымдастыру формасы ғ ана емес, жаң а материалды игерудің ө зі, яғ ни, ең бек қ ауыртты, мақ сатты бағ ытталғ ан, оқ ушыны баурап алатын тартымды болуы керек. Мысал ретінде шахмат ойнауды жаң адан бастағ ан шахматшының ө з бетінше шахмат партиясын талдауы бола алады. Ә рине, мұ ндай ө зіндік жұ мыспен бә рі айналысады деп ү міттенуге болмайды, бірақ онымен ә уестенген оқ ушылар ү шін жағ дай мен алғ ышарт тудыру сө здің тура мағ ынасында дамыта оқ удың кө рінісі болып табылады.

Оқ ушылардың ө з еркімен, белсенді қ атысуын талап ету тура пә н аралық байланысты енгізудің орындылығ ы сияқ ты оқ у іс-ә рекетінің тү рі ретінде ө зіндік жұ мысқ а да қ атысты. Сыныптан тыс жұ мысқ а қ ойылатын бұ қ аралық талабы, яғ ни оқ ушылардың мысалы ү йірмелерге, театр-студияларғ а қ атысу сипаты ө зіндік жұ мыс ү шін ө згеретіні кө рсеткішті. Ол басым жағ дайда оқ ушының даралық жұ мысын ұ сынуымен алмастырылады. Бірнеше балалардың ө зара ауызбірлігі бойынша, іштей келісім, тілегі бойынша мұ ндай жұ мыс ұ жымдық та бола алады, мұ ның ө зі оның пә ндік, тұ лғ алық жақ тарынан нә тижелігін арттырады. Осылайша тү сінілген ө зіндік жұ мыс – бұ л оқ ушының сыныпта жә не сыныптан тыс сабақ қ а дайындалу кезіндегі алғ ан білімдерін толық тыратын, содан кейін кең ітетін жә не терең дететін даралық жоспар бойынша жұ мыс формасы деп ұ йғ аруғ а болады.

Ө зіндік жұ мыстың іс-ә рекеттік сипаты

Мектеп оқ ушыларының жалпы іс-ә рекет ретінде қ арастырылатын ө зіндік жұ мысы кө пқ ырлы, кө пфункционалды қ ұ былыс болып табылады. Ол тек оқ у ғ ана емес, сондай-ақ тұ лғ алық жә не қ оғ амдық мә нге ие. Жалпы мойындау бойынша кү рделі жә не кө пмә нді бола отырып, ө зіндік жұ мыс терминологиялық тұ рғ ыдан ә лі анық талмағ ан, бірақ оның мазмұ ны барлық зерттеушілер жә не оқ ыту практиктері тарапынан біржақ ты тү рде оқ ушының мақ сатты, белсенді жә не салыстырмалы еркін іс-ә рекеті мағ ынасында тү сіндіріледі. Іс-ә рекеттік анық тауда ө зіндік жұ мыс – бұ л мектеп оқ ушысының ө зінің ішкі танымдық тү рткілерінің кү шіне сай, оның кө зқ арасы бойынша неғ ұ рлым ың ғ айлы, ұ тымды уақ ытта ұ йымдастырылатын процесс кезінде ө зі қ адағ алап отыратын жә не оны іс-ә рекет нә тижесі бойынша мұ ғ алім тарапынан мектептен тыс жанама жү йелік басқ ару негізінде қ адағ аланатын жұ мыс (ү йретуші бағ дарлама, дисплейлік техника).

Басқ арудың ө зі оның психологиялық моделі контекстінде тү сінілетін жә не де қ ұ ру мү мкіндігін Л. М. Фридман ашқ анын атап ө ту маң ызды [223]. Ол оқ ушының іс-ә рекетін басқ арудың субъектілік (объектілік емес) сипаты, қ ұ рылымы жайлы, осы басқ арудың динамикалылығ ы, қ аталдығ ы немесе йілімдігі жайлы, оқ ушының тұ лғ алық қ атысуы (оның мақ сатты ұ йғ аруының міндеттілігі), мұ ғ алімнің тұ лғ алық жауапкершілігі жә не жұ мыстың ұ жымдылық формасының міндеттілігіне жайлы тұ жырымғ а негізделген.

Мектеп оқ ушысының ө зіндік жұ мысын сырттай басқ ару сипатын анық тау ү шін маң ыздысы автордың осындай басқ арудың қ аталдық дә режесі жайлы тұ жырымы болып табылады. Л. М. Фридман бойынша, оқ ушының ә рекетінің бірізділігі неғ ұ рлым кө п «... сыртқ ы басқ арушы жү йемен берілсе, соғ ұ рлым басқ ару қ атал болады. Осы бірізділігі оқ ушы тарапынан мазмұ ны бойынша кө п таң далып жә не анық талса, соғ ұ рлым оқ ушыны басқ ару йілімді болады... басқ ару қ аталдығ ы оқ ушылардың ө суіне қ арай азаюы керек».  Орта білімді аяқ тап, жоғ ары оқ у орнына ө ту мезгілінде басқ ару толық тай йілімді болуы тиіс [223, 197 б. ]. Осылайша, мектеп оқ ушыларының ө зіндік жұ мыстарын басқ арудың йілімдігі, аталғ ан басқ аруды жү зеге асыратын каналдарғ а, яғ ни мұ ғ алімге, бағ дарламағ а, міндеттер жү йесі ретіндегі оқ у материалының мазмұ нына қ атысты осы жұ мысты  ұ йымдастырудың жеке ә дістемелік проблемасы болып табылады.