§ 2. Меңгеру процесіндегі дағды

§ 2. Мең геру процесіндегі дағ ды

Дағ ды анық тамасы, оның қ алыптасуы

Кө птеген зерттеушілердің кө рсетуіндей, сә йкес дағ дыларды игерумен бірігетін білімдер жү йесін игеру «оқ ытудың негізгі мазмұ ны жә не маң ызды міндеті» ретінде қ арастырылады (С. Л. Рубинштейн). Алайда, дағ ды проблемасы ө зі ә лі кү нге дейін бір жақ ты тү сіндірілмейді – оның фетишизациясынан бастап (бихевиоризм, необихевиоризм) іс-жү зіндегі елемеуге дейін (когнитивті психология). Сонымен бірге, дағ ды мең геру процесінде орталық орынның бірін алатыны айқ ын.

Дағ дыны анық тауғ а тү рлі тұ рғ ыдан келеді: қ абілетке, ептілік синонимына, автоматтандырылғ ан ә рекетке. Неғ ұ рлым кең таралғ аны- дағ дыны кө п рет қ айталанғ ан, мақ сатты жаттығ улар нә тижесінде нығ айтылғ ан, мү лтіксіздікке жеткізілген ә рекетті атқ ару ретіндегі анық тамасы. Ол сананың бағ ытталғ ан бақ ылауының болмауымен, орындаудың қ олайлы уақ ытымен, сапасымен сипатталады. Дағ дының кү рделі, кө пдең гейлі қ озғ алыстық жү йе ретіндегі неғ ұ рлым толық жә не сә йкес тү сіндірмесін Н. А. Бернштейн ұ сынғ ан: «бұ л сыртқ ы рә сімдеуді де, қ оғ алыстық жаттығ удың мә нін де қ ұ растырушы белсенді психомоторлық іс-ә рекет... Қ озғ алыстық дағ дыны ө ндіру мә ндік қ атарлық ә рекет, онда жекеленген мағ ыналық буындарды жіберіп алмау, олардың тә ртібін шатастырмау керек. ... Қ озғ алыстық дағ дының ө зі – ө те кү рделі қ ұ рылым: оның ішінде ә рқ ашанда жетекші жә не фондық дең гейлер, жетекші қ осымша буындар, сө здің тура мағ ынасындағ ы фондар, автоматизмдер мен тү рлі рангілердің қ айта шифрленуі жә не т. б. болады. Кем емес мө лшерде сапалы қ ұ рылымдық кү рделілікпен оның қ алыптасу ү рдісі де қ анық қ ан» [24, 174 б. ].

Дағ дының қ алыптасуы, Н. А. Бернштейн бойынша – бұ л оның жасалуының кү рделі процесі, ол барлық сенсомоторлық дең гейлік жү йелерді қ амтиды. Еске сала кетейік, олардың барлығ ы (А, В, С, Д, Е тағ ы ары қ арай) кез-келген дағ дыны ү йлестірушілік басқ арудың кү рделенуші жү йесі болып табылады (жү ру, шапшаң жазу, сө йлеу, велосипед тебу т. б. ). Мысалы, А дең гейі жазу кезінде жазып отырғ ан қ олдың жә не жұ мыс кейібінің жалпы тоникалық фонын; В дең гейі – қ озғ алыстың баяу қ имылы мен уақ ыттық ө рнекті; С дең гейі – сызылғ ан жақ ты, жазуды; Д жә не Е дең гейлері жазудың мағ ыналық жағ ын қ амтамасыз етеді.

Н. А. Бернштейн кез-келген дағ дының жасалуының екі кезең ін бө леді. Бірінші кезең – дағ дыны мең геру – тө рт фазаны қ амтиды: 1) жетекші дең гейді анық тау; 2) қ имылдың қ озғ алыстық қ ұ рамын анық тау, ол басқ а адамның қ имылын бақ ылау мен талдау дең гейінде болуы мү мкін; 3) «осы қ имылдарды іштей– ө зіндік тү йсіну» ретінде сә йкес тү зетулерді айқ ындау. Бұ л фаза бірден, секіріс тү рінде келеді жә не кө бінесе ө мір бойы сақ талып қ алады (егер жү зуді ү йренсең онда мә ң гілікке ү йренесің ), алайда бұ л бардық дағ дыларғ а қ атысты емес; 4) фондық тү зетулердің тө менгі дең гейлерге ауысуы, яғ ни автоматтандыру процесі. Дағ ды ө ндіру уақ ытты талап ететіні маң ызды, ол барлық қ оғ алыстардың нақ тылығ ын мен стандарттылығ ын қ амтамасыз ету керек.  

Екінші кезең – дағ дылардың тұ рақ тануы  – ол да фазаларғ а таралады: бірінші – тү рлі дең гейлердің бір мезгілде жұ мыс істеуі (синергетикалық ); екінші – стандарттау жә не ү шінші – тұ рақ тану, яғ ни тү рлі кедергілерге тө зімділіктің қ амтамасыз етілуі. Кез-келген дағ дының қ алыптасуы ү шін маң ыздысы дең гейлердің ауысуы, жетекші дең гейден автоматизмге, фондық автоматизмге ө туі болып табылады, сондай-ақ тү сініктерді бекіту: сыртқ ы (басқ а іс-ә рекетте жаттығ удың болмауы т. б. ), не ішкі (шаршау, ауыру т. б. ) ә сер етулердің нә тижесінде дағ дылардың босаң суы жә не босаң сығ ан дағ дыны қ айта қ алыпқ а келтіру. Осы тү сініктердің барлығ ы оқ у іс-ә рекеті мен оны ұ йымдастыру ү шін аса маң ызды, себебі кез-келген дағ дығ а қ атысты – жазу, есептеу, компьютермен жұ мыс істеу, тапсырманы орындау, аудару жә не т. б.

Н. А. Бернштейн айтуынша, «дағ дының даму диалектикасы келесіде: даму бар жерде ә р келесі орындау алдың ғ ыдан жақ сы болады, яғ ни оны қ айталамайды. Сондық тан да, жаттығ у дегеніміз іс жү зінде қ айталаусыз қ айталау. Мұ ндай бір қ арағ анда парадокс болып кө рінетін кө ріністің шешіміжаттығ у қ айталау емес жә не қ озғ алысты қ айталау емес, ал оның жасалу жолы. Дұ рыс жү ргізілген жаттығ у бірте-бірте берілген қ озғ алыстық тапсырманың орындалуы ү шін пайдаланатын қ ұ ралды емес, ал осы тапсырманы орындау ү рдісін қ айталай отырып, біртіндеп қ ұ ралды ө згертіп, жақ сартады [24, 175 б. ].  

Егер Н. А. Бернштейн ұ сынғ ан дағ ды қ алыптасуының кезең дерін Л. Б. Ительсон бойынша дағ ды дамуының сатыларымен салыстырса, онда дағ ды қ алыптасуына кү рделі қ озғ алыстық жү йенің қ ұ рылуы ретіндегі тә сілдің ортақ тығ ы назар аудартады, алайда Ительсон осы қ ұ рылудың тек психологиялық жағ ын (мақ сат, ә рекет, тә сіл, бақ ылау терминінде, жә не де осы іс-ә рекеттің ішкі жағ ы тұ рғ ысынан, яғ ни ө зі жү зеге асатын ойды талдаулық -синтетикалық операциялар) қ арастырғ ан. Дағ дының Л. Б. Ительсон бойынша даму сатылары мең герудің жалпы схемасы кескінінің мә ні екені маң ызды [86, 113 б. ].  Бұ л білімді игеру процесі мен ә рекетті ө ң деудің бірлігін суреттейді [тағ ы да 158 қ араң ыз].  

Л. Б. Ительсон бойынша дағ ды дамуы