Дағды қалыптасуына ықпал етуші факторлар

Дағ ды қ алыптасуына ық пал етуші факторлар

Ү йрену тиімділігі немесе, дә лірек айтқ анда, жаттығ улар нә тижесінде дағ дыны ө ндіру кө птеген факторлармен анық талады, соның ішінде: жаттығ уды уақ ыт бойынша дұ рыс бө лу, ү йренушінің ә рекетті орындаудың негізгі жоспарын, принципін саналы тү сінуі, орындалғ ан ә рекеттің нә тижесін білу, бұ рын игерілген білімдер мен қ алыптасқ ан дағ дыларды ү йренудің қ азіргі сә тіне ә сер етуі, қ айта ө ндірушілік пен ө німділіктің ұ тымды арақ атынасы. Ә рине, ү йрену тиімділігі осы факторлардың барлығ ының жиынтығ ының ә рекетімен анық талады, бірақ олардың ә рқ айсысы автономды ә сер етеді. Д. Уолфл бірнеше бө лек, бірақ аталғ ан факторларғ а ө те жақ ын факторларды келтіреді. Ол келесі бес факторлардың ә р қ айсысын жете қ арастырады:

1) нә тижелерді білу, оларды хабарлаудың кешеуілдеуі оқ ушығ а жаттық тыру тиімділігіне кері пропорционалды;

2) елеулі мө лшерде ұ қ сас ынталандырушы жағ дайды жасаудың заң сыз болмауына негізделетін интерференцияның алдын алу;

3) жаттығ у шарттарының тү рліше болуы, олар жаттығ у материалын ұ сыну шарттарының, кө лемінің, тә ртібінің қ ажетті ө згеруінен кө рінеді;

4) жаттығ уда пайдаланылатын ә дістер мен тә сілдерді білу. Д. Уолфл мә ліметтері бойынша «моторлық » механикалық ү йренудің вербалдығ а қ арағ анда тиімділігі біржарым, екі есе аз;

5) ә рекеттің жалпы жү йелерін, принциптерін тү сіну қ ажеттілігі. Принципті «тура» тү сіндіру Д. Уолфл бойынша, оқ ушының байқ ап кө ру жә не қ ателесу ә дісімен сол принципті ө з бетінше іздегенінен гө рі жақ сы нә тиже береді. Д. Уолфл, сонымен бірге, нұ сқ ау сипаты мен уақ ыт берудің ү йрену нә тижесіне ә серін атап кө рсетеді.

К. Ховланд жұ мыстарында факторлардың саны бірнеше кө бейеді, мысалғ а жаттығ уды тұ тас немесе бө лшектеп тарату есебінен [225]. Жаттығ ыуларды уақ ыт бойынша таратудың маң ыздылығ ы туралы айта отырып, К. Ховланд олардың шоғ ырлануының немесе таратудың материалдың ө зіне байланыстылығ ын атап кетеді. Шоғ ырланғ ан,  ү йренуге қ олайлы ық пал ететін факторлардың ішінен К. Ховланд келесілерді атайды: а) жинақ талып, жұ мысқ а кірісу қ ажеттілігінің пайда болуы, б) «тапсырманы орындауда кө рінген ү лкен икемділік», оның ө зі кү рделі тапсырмаларды орындауда қ ажетті. Сонымен қ атар, ү йренудің таралуына қ олайлы ық пал ететін факторлар да айқ ындалды: а) демалу кезең інде іс-жү зіндегі немесе қ ияли қ айталаулар формасында жү ретін ө зіндік ерекше қ осымша жаттығ у, б) жұ мысты демалыспен алмастырып отыру жә не демалыс кезінде жаттығ у барысында пайда болатын бір-біріне ық пал етуші қ ұ былыстардың жоғ алып кету мү мкіндігі [225, 156-157 б. ].  

Ү йренудің тиімділігіне ә сер етуші екінші фактор тұ тас па, ә лде бө лшектеп ү йрену артық па деген сұ рақ қ а жауаппен байланысты. Автор келесі шешімге келеді: «практикалық жағ дайда шаршау, қ ызығ ушылық жә не т. б. сияқ ты факторлар тұ тастай немесе бө лшектеп ү йрену артық шылық тарын бағ алауда маң ызды рө л ойнауы мү мкін. Бірақ, осы факторлар жеткілікті мө лшерде ү немі болып қ алса, онда жаттап алуды батыл ұ сынуғ а болады, яғ ни мағ ыналық бірлігі бар жә не ү йренуші ү шін қ ол жеткілікті неғ ұ рлым кө п бірліктермен жаттау. Оның жасы неғ ұ рлым ү лкен болмаса, соғ ұ рлым оның интеллектуалдық қ абілеттері кө п, неғ ұ рлым оның практикалық тә жірибесі бай болса, соғ ұ рлым ол ү лкен бірліктермен жұ мыс істеуге қ абілетті» [225, 161 б. ]. Осы ойды ертеректе отандық психологтар Л. В. Занков, А. А. Смирнов жә не т. б. айтқ ан. Осы материал бойынша К. Ховланд ү йренудің тиімділігі мен жылдамдығ ының (немесе дағ дыны ө ндірудің ) материалдың ұ зақ тығ ына, мағ ыналығ ына, қ иындығ ына жә не т. б. тә уелділігін атап кө рсетеді.

Дағ ды қ алыптасуының заң дылық тары

Ү йрену адамның игеріп отырғ ан білімдерінің, қ алыптастырып отырғ ан дағ дыларының жә не оларды тү рлі жағ дайларда шығ армашыл қ олдана алу іскерліктерінің прогрессивті, істелентін сандық жә не сапалық ө згерістері ретінде сипатталады. Бұ л, графикалық тү рде ү йрену «қ исығ ымен» немесе жаттығ у «қ исығ ымен» анық талатын дағ дылардың ө ндірілуіне қ атысты. Жә не де барлық қ исық жаттығ уларды екі типке жатқ ызуғ а болады: а) теріс жылдамдатқ ышы бар қ исық тар (дағ дының қ алыптасуы басында жылдам жү реді, кейіннен жылдамдық тың қ андай да бір дең гейіне, қ ателер санына жақ ындай отырып біртіндеп баяулайды жә не т. б. ), б) жағ ымды жылдамдатқ ышы бар қ исық тар (ә рекетті игеру алдымен баяу, кейіннен тезірек болады) [толығ ырақ 151, 111 б. қ араң ыз].   

Дағ дыны ө ндіру процесінде кейде алғ а жылжудың салыстырмалы тұ рақ тылығ ы орнайды: оқ ушыда не алғ а ө рлеу, не артқ а шегіну болмайды – ол «орнында тұ рып қ алады». Мұ ндай тоқ тау, яғ ни тү зудің ө згеріссіз қ атар абсцисстағ ы формасында бекітілуші тоқ тау «жазық » деп аталады. Бұ л қ ұ былыс не оқ ыту мазмұ ны, не оқ ыту тә сілі, не жұ мыс формасы немесе барлығ ы бірігіп ө зін толығ ымен жойғ анын кө рсетеді. Осы тұ ста М. С. Шехтердің ойын атап ө ткен дұ рыс: оқ ушы тарапынан басқ а, жаң а ә рекеттің бағ дарланушы негізі қ олданылмаса, дағ дылардың қ алыптасуына, яғ ни ә рекеттердің автоматтандырылуына  жә не де аталғ ан «жазық тағ ы» дағ дылардың еркіндігіне жету мү мкін емес.  

Дағ дылар бір-біріне ә сер етеді – ө ндірілген дағ дының келесіге жағ ымды ә сер етуі – тасымал (трансфер), ал теріс ә сер етуі – интерференция деп аталады. Тағ ы да айта кетейік, ү йренудің ішкі мезанизмі болып табылатын тасымал (жалпылау негізінде) оқ ытушының жалпылаудың негізгі ү ш жоспарының ә рқ айсысымен, яғ ни ә рекет принціпімен, бағ дараламасымен, тә сілдерімен жә не де оқ у, жаттық тырушы материалды сұ рыптаумен неғ ұ рлым мақ сатты жұ мысын ұ йғ арады.

Жаттығ улардың уақ ыт бойынша таралуын дағ ды қ алыптасуының заң дылығ ы ретінде қ арастыра отырып, жаттығ улардың басым кө пшілігі жаттық тырудың басында берілгені дұ рыс екеніндігін айтуғ а болады (Г. Эббингауздың ұ мыту «қ исығ ына» қ арама-қ арсы). Кейіннен жаттық тыру уақ ытын ү лкейте отырып, мұ ндай ә рекетттер арасындағ ы интервал да ү лкейеді. Жаттық тыру ө те кішкентай кө лемде болуы мү мкін, бірақ ол оқ ытудың соң ына дейін мақ сатты сақ талу керек. Олай болса, ү йренушінің жаттығ улар жү йесі осы заң дылық тарды есепке ала отырып қ ұ рылуы керек.

Дағ дыларды ө ндіру заң дылық тары жайлы теоретикалық қ ағ идалар жә не оқ улық тарды талдау негізінде ү ш талапқ а жауап беретін жаттығ улардың уақ ытқ а таралуының кейбір ойша схемасын ұ йғ аруғ а болады: 1) жаттығ у ешқ ашанда «жоқ қ а шығ арылмайды», 2) жаттығ улар арасындағ ы интервал жаттық тыру шамасында ұ лғ айып отырады жә не 3) бір дағ дыны ө ндіру бағ дарламасы басқ аларды ө ндіру бағ дарламасына сә йкес келеді. Бұ л жерде жаттық тырудың басында жаттығ улар кө п мө лшерде болу керек.

Дағ дылар заң дылық тарын қ арастыруда тағ ы атап ө тетін жай, оның қ алыптасуының табыстылығ ы мен ү йренушінің мотивация дең гейінің байланысы. Бұ л байланыс Йеркс–Додсонның екі заң ымен сипатталады: біріншісі, ү йренудің максималды табыстылығ ын мотивацияның оптимумымен байланыстырады, екіншісі – іс-ә рекет кү рделілігі мен мотивация дең гейін (іс-ә рекет неғ ұ рлым кү рделі болса, соғ ұ рлым мотивация дең гейі тө мен).

Жалпы, ү йрену процесінде білімдердің, дағ дылардың іскерліктердің жалпы қ ұ рылымы олардың одан сайын кө п жалпылануы, оралғ андығ ы желісі бойынша жә не сана тарапынан олардың ө зектелуі мен функциялануы аз қ адағ алану желісі бойынша ө згереді. Ә рекет қ ұ рылымы жаттығ у нә тижесінде оларды орындау тә сілдері бойынша, оның ә рекетке енетін қ озғ алыстарды орындауына жауап қ айтару мінезі мен бақ ылануы бойынша ө згереді. Бұ л ө згерістер жекеленген қ озғ алыстардың неғ ұ рлым кү рделі актқ а қ осылуымен сипатталады, яғ ни артық, аралық қ озғ алыстарды редукциялаумен жә не де бірнеше қ озғ алыстарды уақ ытта ығ ыстырумен сипатталады, мұ ны ырық ты қ озғ алыстарды жасаудың жалпы бағ дарламасы белгілейді (Н. А. Бернштейн бойынша). Оларды орындау қ арқ ыны жылдамдайды жә не сапасы жақ сарады, ә рекетті қ адағ алау сипаты ө згереді – сыртқ ы кө ру арқ ылы қ адағ алаудан ішкі бұ лшық еттік, кинестетикалық қ а, «ішкі бұ лшық еттік сезімге», сондай-ақ ә рекетті орталық тан реттеу сипаты да ө згереді. Зейін ә рекет тә сілдерін қ абылдаудан босайды жә не ең бастысы, оны орындау шарттарына ауысады.

Ү йрену процесінде ә рекеттің ө зінің ө згеруі тұ тастай іс-ә рекеттің сапалы ілгерінді  ө згеруін бейнелейді деуге болады. Дә л осы себептен ә р заттық, бақ ылаушы жә не бағ алаушы ә рекеттерді дағ ды ретінде ө ң деу іс-ә рекеттің барлық жақ тарында ә рқ ашан педагогтың назарында болады, ол дағ ды қ алыптасуының жалпы тұ тастай барлық заң дылық тары мен ерекшеліктерін есепке алады. Бұ л: а) мақ саттылық, б) ұ станымды қ ұ рушы ішкі мотивация мен сыртқ ы нұ сқ ау, в) жаттығ уды уақ ыт бойынша дұ рыс тарату, г) жаттық тырылып отырғ ан қ ұ былыстың ү йренуші ү шін маң ызды оқ у жағ дайына енуі, д) білім алушы ү шін ә рекеттерді орындау нә тижелерін ү немі біліп отыру қ ажеттілігі, е) оның жаттық тырылып отырғ ан ә рекетінің жалпы принціпін, схемасын тү сінуі, ж) оқ ытушының бұ рын ө ндірілген дағ дылардың тасымалдануы мен интерференциясын есепке алуы.