 |
Педагогикалық іс-әрекет стильдерінің түрлері
|
|
|
|
Педагогикалық іс-ә рекет стильдерінің тү рлері
Педагогикалық іс-ә рекет стильдері ең алдымен, жоғ арыда қ арастырылғ ан жалпы ү ш тү рге бө лінеді: ө ктемшілдік, демократиялық жә не либералды-бетімен жіберу, сонымен қ атар ол ө зіндік «педагогикалық » мазмұ нмен толтырылып отырылды. Олардың А. К. Маркова берген сипаттамаларын келтірейік [129, 30-34 б. ].
Ө ктемшілдік стиль. Оқ ушы тең қ ұ қ ық ты серіктес емес, педагогикалық ә сер ету обьекті ретінде қ арастырылады. Мұ ғ алім бір жақ ты шешім қ абылдайды, шешеді, ө зі қ ойғ ан талаптардың орындалуына қ атаң бақ ылау орнатады, қ алыптасқ ан жағ дайлар мен шә кірттердің пікірлерін есепке алмай ө з қ ұ қ ық тарын пайдаланады, шә кірттерінің алдында ө з ә рекеттерін негіздемейді. Осының салдарынан шә кірттер белсенділіктерінен айырылады немесе оны тек мұ ғ алімнің жетекші рө лі барысында ғ ана жү зеге асырады, ө зін-ө зі тө мен бағ алайды, бойларында агрессиялылық пайда болады. Ө ктемшілдік стиль барысында оқ ушылардың кү ші білімдер игеру мен ө зін-ө зі дамытуғ а емес, психологиялық ө зін-ө зі қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан. Мұ ндай мұ ғ алімнің ә сер етуінің негізгі ә дісі бұ йрық, ақ ыл айту болып табылады. Мұ ғ алімге ө з кә сібіне қ анағ аттанудың тө мендігі жә не кә сіби тиянақ сыздық тә н. Жетекшілік етудің осындай стилін ұ станғ ан мұ ғ алімдер басты назарды ә дістемелік мә дениетке аударады, педагогикалық ұ жымда кө бінесе лидер болып келеді.
|
|
|
Демократиялық стиль. Оқ ушы қ арым-қ атынастағ ы тең серіктес, бірігіп білім іздеудегі ә ріптес ретінде қ арастырылады. Мұ ғ алім оқ ушыларды шешім қ абылдауғ а тартады, олардың пікірлерін есепке алады, ой-пікір білдіруін бағ алайды, оқ ушылардың тек оқ у ү лгерімін ғ ана емес, сондай-ақ олардың тұ лғ алық сапаларын да есепке алады. Ә сер ету ә дістеріне ә рекетке тү рткі болу, кең ес, ө тініш жатады. Басқ арудың демократиялық стилін ұ станғ ан мұ ғ алімдердің оқ ушылары байыпты қ анағ аттану, ө зін-ө зі жоғ ары бағ алау кү йін сезінеді. Осы стильдегі мұ ғ алімдер ө зінің психологиялық іскеріктеріне кө бірек назар аударады. Мұ ндай мұ ғ алімдер ү шін ү лкен кә сіби орнық тылық, ө з мамандығ ына қ анағ аттану тә н.
Либералдық стиль. Мұ ғ алім шешім қ абылдаудан қ ашып, бастаманы оқ ушыларғ а, ә ріптестеріне береді. Оқ ушылардың іс-ә рекетін ұ йымдастыру мен қ адағ алауды жү йесіз орындайды, жалтақ таушылық -ты, толқ уды кө рсетеді. Сыныпта ауытқ ымалы микроклимат, жасырын қ ақ тығ ыстар байқ алады» [129, 30-34 б. ].
Осы стильдердің ә рқ айсысы, ө зара ә рекеттесу серігіне деген қ атынасты айқ ындай отырып, оның сипатын анық тайды: бағ ынудан – серіктестікке жә не бағ ытталғ ан ә сер етудің болмауына. Осы стильдердің ә рқ айсысының қ арым-қ атынастың не монологтық, не диалогтық формаларын ұ йғ аратыны маң ызды. Педагог іс-ә рекетінің қ арым-қ атынасында стильдердің сараланып жіктелінуінің енгізілу сипатын В. А. Кан-Калик ұ сынғ ан [82, 97-100 б. ]:
|
|
|
- педагогтың оқ ушылармен бірлесіп шығ армашылық ә рекетпен елігушілік стилі, бұ л мұ ғ алімнің ө з ісіне, ө з мамандығ ына деген қ атысының ә лпеті болып табылады;
- достық ық ылас стилі, ол мұ ғ алімнің сыныппен ө зара ә рекеттесу табыстылығ ының жалпы фоны жә не алғ ышарты болып табылады. В. А. Кан–Калик достық ық ыластың тұ рпайылық қ а, ағ айынгершілікке айналу қ ауіпіне, оның жалпы педагогикалық іс-ә рекетке зиянды болуы мү мкін екеніне назар аудартады. «Достық педагогикалық тұ рғ ыдан мақ сатқ а сә йкес болып, бірақ педагогтың балалармен ө зара ә рекеттесуінің жалпы жү йесіне қ арама-қ айшы келмеуі керек» [82, 98 б. ];
- ө ктемшілдік стильдің кө рінісі болып табылатын қ арым-қ атынас стилінің тү рі - дистанция, ол оқ ушылардың тә ртіптілігі мен ұ йымшылдығ ының сыртқ ы кө рсеткіштеріне қ олайлы ә сер ете отырып, тұ лғ алық ө згерістерге – конформизмге, фрустрацияғ а, ө зін-ө зі сә йкес бағ алай алмауына, талаптану дең гейінің тө мендеуіне жә не т. б. ә келуі мү мкін;
- қ орқ ыту мен жарамсақ тану қ арым-қ атынас стилі – оның ө зі педагогтың кә сіби кемеліне жетпегендігін кө рсетеді.
Мұ ғ алімнің мінез–қ ұ лығ ындағ ы келтірілген стильдердің ә рқ айсысының басымдылық тарту жағ дайын талдау негізінде В. А. Кан-Калик сегіз модельді қ арастырады.
Педагогикалық іс-ә рекеттің
сипатына байланысты оның стильдері
Педагогикалық іс-ә рекеттің стильдері туралы неғ ұ рлым толық нақ ты кө ріністі А. К. Маркова мен А. Я. Никонова ұ сынды [129, 180-190 б. ]. Осы авторлардың кө рсетуінше, мұ ғ алім ең бегіндегі стильдерді ажыратудың негізіне келесі негіздемелер жатқ ызылғ ан: стильдің мазмұ ндық сипаттамалары (мұ ғ алімнің ө з ең бегінің процесіне немесе нә тижесіне бағ дарлануғ а басымдылық беруі, мұ ғ алімнің ө з ең бегіндегі бағ дарланушы жә не бақ ылаушы-бағ алаушы кезең дерін кү шейтуі); стильдің динамикалық сипаттамалары (икемділік, тұ рақ тылық, ауысқ ыштық жә не т. б. ); нә тижелілік (мектеп оқ ушыларындағ ы білім мен оқ у дағ дыларының дең гейі жә не оқ ушылардың пә нге қ ызығ ушылық тары). Осы негізде авторлар қ азіргі заман мұ ғ алімін сипаттаушы даралық стильдердің тө рт тү рін бө леді.
|
|
|
Эмоционалды–импровизациялық стиль (ЭИС). ЭИС-ті мұ ғ алімді оқ ыту процесіне басымырақ бағ дарлану ажыратады. Мұ ндай мұ ғ алім жаң а материалды логикалық, қ ызық ты тү сіндіреді, алайда тү сіндіру процесінде кө п жағ дайда оның оқ ушылармен кері байланысы болмайды. ЭИС-ті мұ ғ алім сауалдама жү ргізу барысында оқ ушылардың кө п санымен, негізінен ол кү шті, ө зін қ ызық тыратын оқ ушылармен жұ мыс істейді, олардан тез қ арқ ынмен жауап алып, формалды емес сұ рақ тар қ ояды, бірақ оқ ушылардың ө здерін аз сө йлетеді, олардың ө з бетінше жауап қ ұ растыруын тоспайды. ЭИС-ті мұ ғ алімге оқ у-тә рбиелеу процесін сә йкес жоспарлауда жеткіліксіздік тә н: сабақ та ө ту ү шін ол неғ ұ рлым қ ызық ты материалды таң дайды; қ ызық тылығ ы аз, бірақ маң ызды материалды шә кірттердің ө з бетімен талдауларына қ алдырады. ЭИС-ті мұ ғ алім іс-ә рекетінде оқ у материалын бекіту мен қ айталау, шә кірттердің білімін бақ ылау жеткіліксіз орын алады. ЭИС-ті мұ ғ алімді, оқ ытудың саналуан ә дістерінің ү лкен арсеналын пайдалану ерекшелендіреді. Ол ұ жымдық талқ ылауды жиі қ олданады, шә кірттердің спонтанды пікір айтуларын ынталандырады. ЭИС-ті мұ ғ алімге ішкі тү йсіктік тә н, ол сабақ ү стіндегі ө зінің іс-ә рекетінің ерекшеліктері мен нә тижелілігіне талдау жасай алмауынан кө рінеді.
|
|
|
Эмоционалды-ә дісқ ойлық стиль (ЭӘ С). ЭӘ С-ті мұ ғ алім ү шін оқ у-тә рбие процесін сә йкес жоспарлау, жоғ ары шапшаң дық, рефлексивтіліктен ішкі тү йсіктің басымдылығ ы тә н. Оқ ытудың процесі мен нә тижесіне бірдей бағ дарлана отырып, мұ ндай мұ ғ алім оқ у-тә рбиелеу процесін сә йкес жоспарлайды, бү кіл оқ у материалын кезең деп ө ң дейді, шә кірттердің барлығ ының (кү штілерінің де, ә лсіздерінің де) білім дең гейін мұ қ ият қ адағ алайды, оның іс-ә рекетінде ү немі оқ у материалын бекіту мен қ айталау, шә кірттердің білімін қ адағ алауорын алады. Мұ ндай мұ ғ алім жоғ ары шапшаң дық пен ерекшеленеді, ол сабақ ү стіндегі жұ мыс тү рін жиі ауыстырып отырады, ұ жымдық талқ ылауды қ олданады. Оқ у материалын ө туде ЭИС-ті мұ ғ алім қ олданғ ан бай ә дістемелік тә сілдер арсеналын қ олдана отырып, ЭӘ С-ді мұ ғ алім соң ғ ығ а қ арағ анда балаларды сыртқ ы тартымдылық пен белсендендіру орнына, оларды ө з пә нінің ерекшелігімен біржолата қ ызық тыруғ а ұ мтылады.
Пайымдаушы-импровизациялық стиль (ПИС). Пайымдаушы-импровизациялық стильді мұ ғ алімге оқ ыту процесі мен нә тижесіне бағ дарлану, оқ у-тә рбиелеу процесін сә йкес жоспарлау тә н. Эмоционалдық стильді мұ ғ алімдермен салыстырғ анда пайымдаушы-импровизациялық стильді мұ ғ алім оқ ыту ә дістерін таң дау мен тү рлендіруде аз ойлап тапқ ыштық кө рсетеді, жоғ ары қ арқ ынды жұ мысты ү немі қ амтамасыз ете алмайды, ұ жымдық талқ ылауды сирегірек пайдаланады, оның шә кірттерінің сабақ барысындағ ы спонтанды пікір айтуының салыстырмалы уақ ыты эмоционалды стильді мұ ғ алімдерге қ арағ анда азырақ. Пайымдаушы-импровизациялық стильді мұ ғ алімдер, ә сіресе сауалдама барысында ө зі аз сө йлейді, шә кірттерге жанама тү рде (нақ тылау, жауап беруге кө мектесу т. б. арқ ылы) ә сер ете отырып, жауап берушіге жауабын жете айтуғ а мү мкіндік беруді қ алайды.
Пайымдаушы-ә дісқ ойлық стиль (ПӘ С). Оқ ыту нә тижесіне басымырақ бағ дарлана отырып жә не оқ у-тә рбие процесін сә йкес жоспарлай отырып, пайымдаушы-ә дісқ ойлық стильді мұ ғ алім педагогикалық іс-ә рекет қ ұ ралдары мен тә сілдерін пайдалануда ескішілдік танытады. Жоғ ары ә дісқ ойлық (оқ у материалын бекітудің, қ айталаудың, оқ ушылардың білімін қ адағ алаудың жү йелілігі) оқ ыту ә дістерінің шағ ын, стандартты жиынын пайдаланумен, оқ ушылардың қ айта жаң ғ ыртушы іс-ә рекетіне басымдылық берумен, ұ жымдық талқ ылауды сирек жү ргізумен ү йлеседі. Сұ растыру процесінде пайымдаушы-ә дісқ ойлық стильдімұ ғ алім оқ ушылардың аз санымен жұ мыс істейді, ә лсіз оқ ушыларғ а ерекше назар аудара отырып, ә рқ айсысына жауап беруге кө п уақ ыт береді. Пайымдаушы-ә дісқ ойлық стильдімұ ғ алімге жалпы рефлексивтілік тә н [129, 180-190 б. ].
|
|
|
* * *
Педагогикалық іс-ә рекет стилі басқ ару стилін, қ арым-қ атынас стилін, мінез-қ ұ лық стилі мен мұ ғ алімнің когнитивті стилін бейнелейтін оның интегративті сипаттамасы, бұ л А. Я. Никонова, А. К. Маркова бойынша мұ ғ алім ең бегі стилінің тө рт тү рінде неғ ұ рлым толық кө рінеді.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Іс-ә рекет стилі мен мінез-қ ұ лық стилі арасында қ андай айырмашылық бар?
2. Педагогикалық іс-ә рекеттің тү рлі стильдерінің сараланып жіктелінуінің негізінде не жатыр?
3. А. Я. Никонова, А. К. Маркова бойынша педагогикалық іс-ә рекеттің оның сипатына байланысты негізгі стильдері қ андай?
Ә дебиет
Кан-Калик В. А. Учителю о педагогическом общении. М., 1987.
Климов Е. А. Образ мира в разнотипных профессиях. М., 1995.
Маркова А. К. Психология труда учителя. М., 1993.
|
|
|
