 |
4 тарау. Сабақтың (дәрістің) психологиялық
|
|
|
|
4 тарау. Сабақ тың (дә рістің ) психологиялық
талдауы педагогтың проективті-рефлексивті
іскерліктерінің бірлігі ретінде
§ 1. Педагог іс-ә рекетіндегі сабақ тың психологиялық талдауы
Сабақ тың психологиялық талдауының жалпы сипаттамасы
Педагогикалық іс-ә рекет, бұ рыннан белгілі болғ андай, тү рлі формаларда жү зеге асырылуы мү мкін, солардың ішінде ерекше орынды оқ ыту процесінің негізгі ұ йымдастырушы бірлігі - сабақ (дә ріс) алады. Мұ нда мұ ғ алім мен шә кірттердің біріккен іс-ә рекеті ө теді. Сабақ талдауы осы іс-ә рекетті оғ ан қ атысушылардың, ең алдымен мұ ғ алімнің сезінуінің, объективациялауының маң ызды тә сілдерінің бірі болып табылады. Сабақ ты талдауғ а жеткілікті кө п психологиялық, педагогикалық жә не ә дістемелік жұ мыстар арналғ ан (Т. Ю. Андрющенко, Н. Ф. Добрынин, С. В. Иванов, Е. С. Ильинская, И. В. Карпов, Ю. Л. Львова, Л. Т. Охитина, Е. И. Пассов жә не т. б. ). Зерттеушілер сабақ талдауының кө п объекттілігін, мұ ғ алім тарапынан (оқ ытушы) педагогикалық ө зара ә рекеттесудің барлық жақ тарын, оның субъектілері мен олардың іс-ә рекеттерінің ерекшеліктерін есепке алудың маң ыздылығ ын атап кө рсетеді.
Сабақ ты мұ ғ алім (оқ ытушы) позициясынан қ арастырайық, яғ ни сабақ тың психологиялық талдауы оның ө зіне не береді, осындай талдау жү ргізу оның оқ ытушылық іс-ә рекетінің тиімділігіне қ алай ә сер ететінін, осы тұ ста мұ ғ алімнің, оқ ытушының проективті жә не рефлексивті іскерліктері қ алай кө рінетін позициядан қ арастырайық. Кез-келген сабақ талдауы комплекстік қ арастыру болып келеді, мұ нда психологиялық, педагогикалық, ә дістемелік жә не пә ндік аспектілер бір-бірімен тығ ыз байланысты деген қ ағ ида бастапқ ы болып табылады. Осы аспектілердің біреуін, мысалғ а психологиялық аспектіні бө ліп алу, шарты тү рде болады жә не тек ғ ана аналитикалық (теоретикалық ) тұ рғ ыда ғ ана қ ажет.
|
|
|
Тұ тастай оқ ытуды жақ сартуғ а ық пал ете отырып, сабақ тың талдауы ең алдымен осы сабақ ты, дә рісті жү ргізуші мұ ғ алімнің ө зін-ө зі тануы, ө зін-ө зі дамытуы ү шін ү лкен маң ызғ а ие. Мұ ндай талдау процесінде жә не нә тижесінде мұ ғ алім ө з сабағ ына сырттан қ арауғ а жә не оны тұ тастай жә не оның компоненттерін жеке-жеке қ айта ойлануғ а, бағ алауғ а мү мкіндік алады. Сабақ тың психологиялық талдауы мұ ғ алімге ө зінің оқ ытуда, сыныппен ө зара ә рекеттесуде пайдаланатын тә сілдерін, жұ мыс амалдарын ұ ғ ыну ү шін ө з теоретикалық білімдерін қ олдануғ а мү мкіндік береді. Ө зін педагогикалық іс-ә рекет субъекті ретінде, ө зінің мінез-қ ұ лқ ын, ө зінің мық ты жә не ә лсіз жақ тарын ұ ғ ыну мұ ғ алімнің пә ндік-тұ лғ алық рефлексия мен проективті-рефлексивті қ абілеттерінің кө рінуі мен нә тижесі болып табылады.
Сабақ тың психологиялық талдауының пә ні кө п қ ырлы: бұ л мұ ғ алімнің психологиялық ерекшеліктері (оның тұ лғ асының, оның нақ ты сабақ кезіндегі іс-ә рекетінің ), оқ ыту процесінің заң дылық тары; шә кірт тұ лғ асының, жалпы сыныптың психологиялық ерекшеліктері мен заң дылық тары (белгілі бір білімдерді мең герудегі, іскерліктер мен дағ дыларды қ алыптастырудағ ы іс-ә рекет). Бұ л, сонымен қ атар, мұ ғ алім мен шә кірттердің қ арым-қ атынас заң дылық тары, психологиялық ерекшеліктері, ол оқ у пә нінің ө згешелігімен, яғ ни мұ ғ алім беретін жә не шә кірттер мең геретін материалдардың ө згешелігімен жә не т. б. шартталғ ан (Н. Ф. Добрынин) [70]. Сабақ тың психологиялық талдауы мұ ғ алім бойында талдаулық қ абілеттерді, жобалаушы іскерліктерді қ алыптастырады, танымдық қ ызығ ушылық тарды дамытады, оқ ыту мен тә рбиелеудің психологиялық проблемаларын ө з бетінше зерттеудің қ ажет екендігін анық тайды. Кү рделі педагогикалық қ ұ былысты бақ ылай алу іскерлігі, оларды талдау, дұ рыс, психологиялық негізделген қ орытынды жасау мұ ғ алім ү шін оның кә сіби-педагогикалық шеберлігін жетілдірудің сенімді қ ұ ралы болып табылады.
|
|
|
Сабақ тың психологиялық талдауының формасы
Сабақ ты психологиялық талдаудың негізгі формасының сипаттамасы адам ойлауында негізгі екі ойлау процесінің бірі ретінде анық талғ ан, бастапқ ы теоретикалық анық тауғ а сү йенеді. Талдау, С. Л. Рубинштейн бойынша, «бұ л затты, қ ұ былысты, жағ дайды ойша бө лшектеу жә не оны қ ұ раушы элементтерді, бө лшектерді, сә ттерді, жақ тарын айқ ындау; біз талдау арқ ылы кө п жағ дайда бізге қ абылдаумен берілетін кездейсоқ, маң ыздылығ ы аз байланыстардан қ ұ былыстарды бө ліп аламыз» [194, 1 т., 377-378 б. ]. Талдау формалары саналуан. Оның неғ ұ рлым толық формасы синтез арқ ылы талдау болып табылады, мұ нда «... синтез талдау тарапынан бө лінген элементтердің азды кө пті мә нді байланыстар мен қ атынастарын аша отырып, бө лшектенген тұ тасты қ айта қ алпына келтіреді» [194, 1 т., 378 б. ].
Мұ ғ алім сабақ ү стінде ә р жеке оқ ушымен, тұ тастай сыныппен, оқ ытылып отырғ ан материалмен саналуан байланыстарғ а тү седі. Осығ ан орай, мұ ғ алімнің ө зі, мазмұ нын оқ ушылар игеріп отырғ ан оқ у пә німен белгілі бір байланысқ а тү се отырып, оқ ушылар ү шін жаң а сапа мен қ асиеттер жағ ынан кө рінеді: мұ ғ алім ретінде (жаң а материалды тү сіндіру барысында), қ ызық ты ә ң гімелесуші ретінде (коммуникативті жағ дайды, қ арым-қ атынас жағ дайын ұ йымдастырғ анда), зерттеуші ретінде (оқ ушылармен бірге тапсырманы орындағ ан кезде), орындаушы ретінде (мектепке дейінгі жә не кіші мектеп жасындағ ыларды оқ ыту барысында ә н айтқ анда немесе ө лең оқ ығ анда). Оның жаң а байланыстарғ а тү суіне байланысты, одан ү немі жаң а мазмұ ндар, яғ ни пә ндік, тұ лғ алық, интеллектуалдық, іс-ә рекеттік, мінез-қ ұ лық тық. мазмұ ндар «сарқ ылып алынады».
|
|
|
Психологиялық талдауғ а жататын сабақ тың психологиялық «компоненттері» ретінде ең алдымен, оқ у процесінің екі белсенді субъекті мұ ғ алім жә не оқ ушылар, олардың ө зара байланысын белгілейтін оқ у пә ні жә не барлық жақ тарды біріктіруші ө зара ә рекеттесу процесі (ең бектестік, қ арым-қ атынас) қ арастырылады. Сабақ біртұ тас жү йе болғ андық тан оның компоненттері ө зара байланысты жә не ө зара тә уелді болады. Олар бір-бірімен арақ атынаста кө рсетілуі мү мкін (синтез) жә не жекеленуі (талдау) мү мкін. Осылайша, сабақ тың психологиялық талдауын синтез арқ ылы талдау формасында елестетуге болады. Осығ ан назар аудару маң ызды, себебі адам талдап отырғ ан объект орналасқ ан байланыстар мен қ атынастар жү йесін қ аншалық ты аша бастағ анына қ арай, ол осы объекттің жаң а, ә лі белгісіз белгілерін байқ ап, ашып жә не талдай бастайды. Жә не керісінше, ол осындай байланыстар жү йесін ө зі ашпағ анша, ол оны шешу ү шін қ ажетті жаң а жә не керек қ асеттерге, тіпті оғ ан ол туралы айса да, оғ ан тура кө рсетсе де назар аудармайды. (А. В. Брушлинский).
|
|
|
Сабақ компоненттері арасындағ ы барлық саналуан ө зара байланыстарды бейнелеуші синтез арқ ылы сабақ ты талдау формасы, мұ ғ алімнің оқ ыту мен ү йретудің ең кү рделі психологиялық сә ттерін неғ ұ рлым терең тануына ық пал етеді. Сабақ ты психологиялық талдау барысында мұ ғ алімнің талдамалық іскерліктері айқ ындалып, бірге қ алыптасады, ол оның педагогикалық іс-ә рекетінің гностикалық (зерттеушілік) функцияларын табысты орындау ү шін қ ажет екені атап кө рсетілді. Бұ л жерде мұ ғ алімнің талдамалық іскерлігінің ө зі оның даралық -психологиялық бірқ атар ерекшеліктерімен анық талады, солардың ішінде, мысалы, байқ ағ ыштық, талдамалық, аяғ а тә уелсіздік, ақ ыл сыншылдығ ы. Сабақ талдауының ө зі, кә сіби-педагогикалық шеберлікті жоғ арлатудың тиімді қ ұ ралы бола тұ ра, мұ ғ алімде осы сапалардың қ алыптасуы мен дамуына ық пал етеді. Ол мұ ғ алімнің ө зінің педагогикалық іс-ә рекетін тү сінудің, оқ у процесінде оның қ олынан ненің келгенін, ненің келмегенін ұ ғ ынудың неғ ұ рлым тиімді қ ұ ралы, яғ ни «педагогикалық рефлексия» қ ұ ралы болып табылады.
Сабақ ты талдау кө бінесе отандық психологиялық мектептің негізін қ алаушы принципінің жалпы психологиялық позициясы тұ рғ ысынан жү ргізіледі – дамытушы жә не тә рбиелеуші оқ ыту принципі. Осығ ан орай сабақ та осы позициядан тү сіндіріледі. Оны бейнелеп кө рсету ретінде ретінде, Л. Т. Охитина бойынша, сабақ тың келесі кең тү рдегі тү сіндірмесін келтірейік.
«1. Сабақ сабақ тың ө зі ү шін емес, ал оқ ушы тұ лғ асына ә сер ету ү шін жү ргізіледі; бағ дарламаның қ андай да бір сұ рақ тарын «ө ту» ү шін емес, ал осы бағ дарламалық сұ рақ тар материалының негізінде тұ лғ аның белгілі бір интеллектуалды, моралдық, еріктік жә не басқ а сапаларын қ алыптастыру ү шін жү ргізіледі.
Интеллект арқ ылы сезімдерге (ұ станымдарғ а) ә сер ету жә не сезімдер арқ ылы интеллектке (сендіру) ә сер етуді байланыстыру керек. Оқ ыту процесі оқ ушының интеллектуалдық аясына ғ ана емес, оның тұ тастай психикалық дамуына ө згеріс енгізуі керек. Оқ ыту тұ лғ а қ ұ рылымына ө згеріс енгізбесе дамытушы бола алмайды.
|
|
|
2. Тұ лғ а қ ұ рылымындағ ы ө згеріс оқ ушы ішкі тү рткі арқ ылы ә рекеттенгенде ғ ана жү реді. Мә жбү р ету арқ ылы мең герілген ә рекет шарт ө згерген кезде бірден бұ зылады. Ішкі тү ркі бойынша мең герілген ә рекет ө згерген жағ дайларда да сақ талып қ алады, себебі тұ лғ а қ ұ рылымына енеді. Осы жерден жалқ аулық ү шін ұ рыспай, танымдық белсенділік пен қ ызығ ушылық ты ынталандыру, талапты орындамағ ыны ү шін жазаламай, шә кірттердің іс-ә рекетін мұ ғ алімнің қ ойғ ан талабы олардың ө здерінің ішкі тү рткісі болатындай етіп ұ йымдастыру деген шешім шығ ады.
3. Тә рбиелеуші оқ ытуды сабақ тың тә рбиелік сә ттеріне тең естіруге болмайды. Сабақ тың барлық элементтері ө з мә ні бойынша тә рбиелеуші болуы керек. Барлық тә рбиелік қ ұ ралдардың, сабақ ә дістері мен формалардың ү йлестіруші орталығ ы нақ ты психологиялық мақ сат болуы керек.
4. Кез-келген сабақ тың орталық компонентті – шә кірттердің танымдық белсенділігін ұ йымдастыру. Жетекші танымдық процесс - ойлау мен қ иялдау болып табылады. Талдамалық -синтетикалық іс-ә рекет негізінде, осы екі процесс арқ ылы білімдер мен интеллектуалдық ептіліктредің қ алыптасуы, проблемалық мә селелерді зерттеу жә не міндеттерді шығ армашылық тық шешу жү зеге асады.
Ойлау мен қ иялдаудың продуктивті жұ мыс істеуінің қ ажетті шарты шә кірттердің қ абылдау мен есте сақ тауын дұ рыс ұ йымдастыру, белгілі бір ұ станым мен зейінді ұ йымдастыру болады.
5. Оқ ытудың табыстылығ ы сыртқ ы факторлардан ғ ана емес – сабақ тардың мазмұ ны, ә дістемелерді жетілдіру, мұ ғ алім шеберлігі жә не т. б., сондай-ақ сыртқ ы жағ дайларғ а, яғ ни шә кірттердің даралық –психологиялық ерекшеліктеріне де байланысты» [159, 82-83 б. ].
Келтірілген сабақ тү сіндірмесі, тек дамыта оқ ыту принціпін барынша толық тай бейнелеп қ ана қ оймайды, сондай-ақ оның проблемалығ ын, мотивтендірілгендігін, ү йренушілердің даралық ерекшеліктерін есепке алу қ ажеттілігін белгілейді.
|
|
|
