 |
§ 2. Сабақты психологиялық талдау деңгейлері (кезеңдері)
|
|
|
|
§ 2. Сабақ ты психологиялық талдау дең гейлері (кезең дері)
Шамалаушы психологиялық талдау
Талдаудың жоспарлары мен объекттері мұ ғ алім іс-ә рекетінің тү рлі формаларымен, яғ ни сабақ қ а дайындық пен, сабақ ты ө ткізумен, оның аналитикалық талдауымен, мұ ғ алімнің ө ткізілген сабақ ты ө зінің бағ алауымен тең естірілуі мү мкін Осығ ан орай сабақ ты психологиялық талдаудың ү ш дең гейі бө лінеді: шамалаушы, ағ ымдық жә не ретроспективті (И. А. Зимняя, Е. С. Ильинская).
Сабақ тың шамалаушы психологиялық талдауы мұ ғ алімнің сабақ қ а дайындалу кезең інде жү зеге асырылады. Осы кезең де мұ ғ алімде ең алдымен, болашақ сабақ тың ә лі ойдағ ы, уақ ыттық жә не кең істіктік шектеулерсіз «бейне - тү пкі ойы» пайда болады (В. А. Артемовтың терминдері). Содан соң мұ ғ алім іс-ә рекетінде болашақ сабақ қ а маң ызды байланыстылардың барлығ ына мұ қ ият жә не жан-жақ ты талдау кезең і басталады: бағ дарламамен ескерілген оқ у материалын, қ ойылғ ан мақ саттар мен міндеттерді, оқ ытудың таң далғ ан ә дістерін, амал-тә сілдерін жә не дә рісті ө ткізу жоспарланғ ан жағ дайларды (шә кірттердің белгілі бір тобы, уақ ыт пен орны жә не т. б. ). Осындай талдау процесінде мұ ғ алім ә бден нақ ты сабақ тың, жү зеге асырылуы тиіс «орындау-бейнесінің » жоспарын немесе қ ысқ аша жазбасын дайындайды (В. А. Артемовтың терминдері).
Сабақ ты алдын ала талдай отырып, мұ ғ алім жалпы, жас ерекшелік, педагогикалық, ә леуметтік психология, оқ у пә ніне оқ ыту (математикағ а, ә дебиетке т. б. ) психологиясы салаларынан саналы жә не мақ сатты тү рде теоретикалық білімдерді пайдаланады. Осы кезең де мұ ғ алім алдында оқ у процесін ұ йымдастырудың негізгі психологиялық проблемалары тұ рады. Оларды шешу «оқ у білімді табу, шығ армашылық мең геру ретінде ү ш факторғ а тә уелді – нені оқ ытады, кім жә не қ алай оқ ытады, кімді оқ ытумен» байланысты [97, 152 б. ]. Осы факторлар талдауы мен оларды есепке алу сабақ тың ө німділігі мен табыстылығ ын қ амтамасыз етуші тиімді қ ұ рал болып табылады.
|
|
|
Бірінші фактор, оқ ыту процесіне ә сер етуші – бұ л оқ у пә ні, оның ө згешелігі. Мысалы, оқ у пә ні ретінде шет тілінің ө згешілігі сонымен бірге, оқ ытудың мақ саты мен қ ұ ралы ретінде де болады. Егер шә кірттер басқ а пә ндерді игергенде ана тілін қ ұ рал ретінде пайдаланса, шет тілін игеруде қ ұ ралдар мен тә сілдерді мең геру біртіндеп, сырттан басқ арылатын тә сілдер арқ ылы басқ а, неғ ұ рлым кү рделіні игеру проблемасы туындайды.
Екінші фактор, білімдерді мең геруге ә сер етуші мұ ғ алімнің даралық -психологиялық жә не кә сіби ерекшеліктері. Педагогикалық жұ мыс мұ ғ алім тұ лғ асына, оның педагогикалық қ абілеттеріне (дидактикалық, академиялық, перцептивті, сө здік, ұ йымдастырушылық, ө ктемшілдік, коммуникативтік жә не т. б. ) жоғ ары талаптар қ ояды. Бұ л жерде оқ у пә нінің ө згешелігінің ө зі қ андайда бір педагогикалық сапалардың олардың қ ұ ндылығ ын арттыра отырып, бірінші орынғ а жылжыта отырып, оның мә нділігіне ә сер етеді. Мысалы, студенттердің пікірінше, шет тілінің оқ ытушысы ү шін коммуникативтік сапалар, топпен жақ сы байланыс жә не ұ жымдардағ ы жағ ымды эмоционалдық климат неғ ұ рлым қ ұ нды болып табылса, физика, математика оқ ытушылары ү шін табыстылық, ерекше ойлау маң ызды.
|
|
|
Ақ ырғ ы, ү шінші фактор – шә кірт тұ лғ асы, оның жастық жә не даралық -психологиялық ерекшеліктері, оның ақ ыл-ойының дамуы, эмоционалдық -еріктік реттелінуі, оның бейімділігі мен қ ызығ ушылық тары, оның оқ уғ а қ атынасы, оқ у материалын мең геру ерекшеліктері. Айта кетейік, осы фактордың ә сер етуі мең герудің барлық психологиялық компоненттерінде байқ алады, олар Н. Д. Левитов бойынша: 1) шә кірттердің оқ уғ а деген жағ ымды қ атынастары; 2) материалмен тікелей сезімдік танысу; 3) ойлау - алынғ ан материалды белсенді қ айта ө ң деу ретінде; 4) алынғ ан жә не ө ң делген материалды есте сақ тау.
Шет тілі оқ у пә ні ретінде, мысалы шә кірттердің психикалық танымдық процестерінің мә нділігіне ө згеше із қ алдырады. Мысалғ а, тү йсік пен қ абылдау процестерінде жеке тұ рғ ыдан есту жә не моторлық сезімталдық ерекше маң ызды. Шет тілі шә кірттердің қ ысқ а жә не ұ зақ мерзімді есте сақ тауларына жә не т. б. жоғ ары талап қ ояды. Оны оқ у барысында пайда болатын жағ ымды эмоциялардың да маң ызы ү лкен. Осы оқ у пә нін игеру шә кірттердің зейіні мен ерік-жігерін ұ йымдастыруғ а ү лкен талаптар қ ояды (И. В. Карпов).
Жоспарланғ ан сабақ қ а алдын ала талдау жасай отырып, оны ерекшелігі мұ ғ алімге бұ рыннан белгілі, нақ ты топпен байланыстыру маң ызды. Мұ ғ алім жү ргізілетінса сабақ ты негіздеу ү шін кә сіби білімдерін неғ ұ рлым саналы аң ғ арып, мақ сатқ а сай қ олданса, сабақ барысында жү зеге асыруды жоспарлағ ан сә ттерге неғ ұ рлым терең жә не толығ ырақ талдау жү ргізіп, болашақ сабақ тың кезең деріне неғ ұ рлым дә л болжам жасаса, сонда ол кү тпеген жағ дайларғ а соғ ұ рлым аз тап болып, ө зіне сенімді бола тү седі. Осының барлығ ы сабақ ты ө ткізу табыстылығ ының кепілдігі болып табылады. Шамалаушы талдау жобалаушы қ абілеттерге сү йенеді, осы іскерліктерді жү зеге асырады жә не оларды дамытады.
|
|
|
Ағ ымдық психологиялық талдау
Ағ ымдық психологиялық талдауды мұ ғ алім сабақ тың нақ ты педагогикалық жағ дайында ө ткізеді. Ә рине, сабақ тың тиімділігі кө п жағ ынан оғ ан мұ қ ият дайындық ты, оны жобалаудың дұ рыстығ ымен, дә лдігімен анық таланады. Сонда да, сабақ барысында пайда болатын нақ ты педагогикалық жағ дай біраз болжанбағ ан, кү тпеген жағ дайлардың орын алдуын ұ йғ арады. Сабақ тың табыстылығ ы елеулі мө лшерде мұ ғ алім реакциясының жылдамдығ ынан, пайда болып қ алғ ан жағ дайды талдаудан ө ткізу, жағ дайғ а байланысты сабақ жоспарын икемді ө згерту іскерлігімен байланысты. Тө менде атап ө тілген педагогикалық іскерліктер А. М. Позднякова, А. А. Деркач бойынша, мұ ғ алімге сабақ ү стіндегі процесті талдауғ а ғ ана емес, сондай-ақ қ адағ алауғ а да кө мектесе алады. Олар:
1) сыныптың сабақ қ а дайындығ ын кө ре алу;
2) сабақ барысында тә ртіпті бақ ылау;
3) балалардың психофизикалық кү йлерін байқ ау;
4) балалардың мұ ғ алімнің сұ рақ тарына реакцияларын қ абылдау;
5) шә кірттердің жауабын зейін қ ойып тың дау;
6) сыныпты тү гелдей ү немі кө з алдында ұ стау;
7) шә кірттердің ө з жолдастарының жауабы мен оқ у материалын бақ ылауларын ұ йымдастыру;
8) ө з тү сіндіруіне реакцияларды қ абылдау;
9) ө з сұ рақ тарына реакцияларды қ абылдау;
10) жалпы сыныптың оқ у іс-ә рекетінің ерекшелігін байқ ау (жұ мыс қ арқ ыны, қ иналулар, оқ у материалын мең геру терең дігі, типтік қ ателіктер);
|
|
|
11) шә кірттердің жекеленген топтарының (мық ты, орташа, ә лсіз) оқ у іс-ә рекеттерінің ерекшеліктерін байқ ау жә не есепке алу; материалды тү сіну, білімдерді ө з бетінше практикада қ олдана алу ептілігі, жұ мыс қ арқ ыны;
12) жекеленген шә кірттердің оқ у іс-ә рекетінің ерекшеліктерін белгілеу; білім кө лемі мен сапасы, пә н бойынша ептіліктер мен дағ дылардың болуы, орындағ ан жұ мыс сапасы, танымдық іс-ә рекет ерекшеліктері, оқ удағ ы ү лгерім;
13) жекеленген шә кірттерге тә н қ асиеттерді байқ ау; мінез-қ ұ лық, сө йлеу ерекшеліктері, бейімділіктер, қ абілеттер, қ ызығ ушылық тар, дамудағ ы алғ а жү ру;
14) ө з мінез-қ ұ лқ ы мен сө зін бақ ылау;
15) ө з іс-ә рекеті мен шә кірттердің іс-ә рекетінің ө зара байланысын байқ ау;
16) сабақ барысын бақ ылау;
17) бақ ылау кезінде зейінін бірнеше объекттерге тарату [177, 76-77 б. ].
Осы іскерліктер сабақ ты ағ ымдық психологиялық талдаудың объекттері ретінде орын алады. Мұ ндай талдау – кө птеген факторларғ а тә уелді кү рделі іс-ә рекет екендігі айқ ын. Талдаудың бұ л тү рі психологиялық білімдерді мең герудің жоғ ары дең гейін ұ йғ арады, оның ө зі мұ ғ алімге кү рделі педагогикалық жағ дайларда, уақ ыттың тапшылығ ы кезінде, сананың негізгі педагогикалық іс-ә рекетті іске асыруғ а бағ ыттылығ ы кезінде дұ рыс шешім қ абылдауғ а мү мкіндік береді. Сабақ тың ағ ымдық талдауын жү ргізу іскерлігі мұ ғ алімнің кә сіби-педагогикалық шеберлігінің кө рсеткіші болып табылады, ө кінішке орай, зерттеулердің кө рсетуі бойынша, 100 мұ ғ алімнің 17 ғ ана сабақ қ а оның барысында талдау жү ргізе жә не жоспарланғ ан мақ сатқ а сә йкес қ айта қ ұ ра алады екен [123, 83-83 б. ]. Шынында да, бұ л педагогкалық іс-ә рекеттің аса кү рделі аспектісі, оғ ан мұ ғ алімдерді арнайы оқ ыту керек. «Бейне-тү пкі ой» мен «орындау-бейнесінің » сә йкестілігін немесе ү йлесімділігін белгілеп отыруды қ амтитын сабақ тың ағ ымдық талдауы жаң а шешім қ абылдауды, ә рекеттер бағ дарламасын тү зетуді жә не оны жү зеге асыруды ұ йғ арады. Мұ ндай талдау алдын ала ө ң делген, тікелей жә не жедел болуы керек, ол пә ндік жә не тұ лғ алық рефлексия механизміне сү йенеді. Ол перцептивті-рефлексивті қ абілеттердің жә не сә йкес іскерліктердің жоғ ары дамығ ан дең гейін ұ йғ арады.
|
|
|
