 |
§ 2. Педагогикалық іскерліктер
|
|
|
|
§ 2. Педагогикалық іскерліктер
Педагогикалық іскерліктердің жалпы сипаттамасы
Педагогикалық іскерліктер мұ ғ алімнің тү рлі ә рекеттерінің жиынтығ ы болып табылады, олар ең алдымен педагогикалық іс-ә рекет функцияларымен тең естіріледі, елеулі мө лшерде мұ ғ алімнің (оқ ытушының ) даралық -психологиялық ерекшеліктерін айқ ындап, оның пә ндік-кә сіби қ ұ зырлығ ы жө нінде куә ландырады. Мұ ғ алімнің іскерлігі туралы жалпы айта отырып, А. И. Щербаков пен А. В. Мудрик, олар дидактикалық тұ рғ ыдан ү ш негізгі іскерліктерге тең еледі деп санайды: «1) мұ ғ алімге белгілі білімдерді, шешу нұ сқ аларын, оқ ыту мен тә рбиелеу амалдарын жаң а педагогикалық жағ дай шарттарына ауыстыру іскерлігіне...; 2) ә р педагогикалық жағ дайғ а жаң а шешім табу іскерлігіне; 3) педагогикалық білімдер мен идеялардың жаң а элементтерін жасау жә не нақ ты педагогикалық жағ дайды шешудің жаң а амалдарын қ ү ру іскерлігі» [43, 244 б. ].
Алайда, мұ ғ алім іскерліктерін неғ ұ рлым толық мө лшерде А. К. Маркова кө рсеткен. А. К. Маркова сипаттағ ан педагогикалық іскерліктер қ ұ рамынан тоғ ыз негізгі топты бө ліп алайық [129, 18-71 б. ].
Бірінші топ – педагогикалық жағ дайдан проблеманы кө ру жә не оны педагогикалық міндеттер тү рінде ө ң деу; педагогикалық міндетті қ ою кезінде ө з тү рткілері мен мақ саттары бар, оқ у-тә рбие беру процесінің белсенді даму ү стіндегі қ атысушысы ретіндегі оқ ушығ а бағ дарлану; педагогикалық жағ дайды зерттеу жә не қ айта тү рлендіру; педагогикалық міндеттерді сатылы жә не жедел тү рде нақ тылау, белгісіздік жағ дайда оң тайлы педагогикалық шешім қ абылдау, педагогикалық мақ саттар мен міндеттерді педагогикалық ситуация-лардың ө згеру шамасына қ арай икемдеп бейімдеу; қ иын педагогикалық ситуациялардан абыроймен шығ у; педагогикалық міндеттерді орындау-дың жақ ын жә не алыс нә тижелерін болжай алу жә не т. б. іскерліктер.
|
|
|
Педагогикалық іскерліктердің екінші тобына А. К. Маркова ү ш шағ ын топты жатқ ызады:
- «не нә рсеге ү йрету керек» деген сұ рақ қ а жауап беретін іскерліктер: оқ у материалының мазмұ нымен жұ мыс істеу (оқ ытудың жаң а технологиялары мен тұ жырымдамалары жө нінде мағ лұ мат болу), оқ у пә нінің негізгі идеяларын ажырату, оқ у пә нін жаң алап отыру (ғ ылымның сә йкес аймақ тарында тү сініктерді, терминдерді, пікір таластарды пайдалану арқ ылы); газет, журналдардан келіп тү скен ақ параттарды тү сіндіріп беру; мектеп оқ ушыларында жалпы білімдік жә не арнайы дағ дылар мен іскерліктерді қ алыптастыру; пә наралық байланыстарды орнату жә не т. б.;
- «кімді оқ ыту керек» деген сұ рақ қ а жауап беретін іскерліктер: оқ ушылардың жекеленген психикалық функцияларының (ес, ойлау, зейін, сө йлеу жә не т. б. ) кү йлерін жә не іс-ә рекет тү рлерінің (оқ у, ең бек) тұ тас сипаттамасын, оқ ушылардың білімділігі мен тә рбиелілігін зерттеу; оқ ушылардың шынайы оқ уғ а деген мү мкіншілктерін зерттеу, олардың ү лгерімі мен тұ лғ алық сапаларын ажырату; тек оқ ушы дең гейін ғ ана емес, сондай-ақ жақ ын даму ө рісін де, олардың бір даму дең гейінен келесісіне ө ту шарттарын анық тау, оқ ушылардың ық тимал қ иындық тарының алдын алу жә не типтік қ иындық тарын есепке алу; оқ у-тә рбиелік процесті жоспарлау мен ұ йымдастыру кезінде оқ ушылар-дың ө здерінің мотивациясын негізге алу; мектеп оқ ушыларында оларда жоқ іс-ә рекет дең гейлерін жобалау мен қ алыптастыру; мұ ғ алімнің оқ ушылардың ө зін-ө зі ұ йымдастыру ө рісін кең ейте алу іскерлігі; жеке бағ дарлама қ ұ ра отырып, дарынды балалармен де, ә лсіз балалармен де жұ мыс істеу.
|
|
|
- «қ алай оқ ыту керек» деген сұ рақ қ а жауап беретін ептіліктер: оқ ыту жә не тә рбиелеу тә сілдері мен формаларының ү йлесімдерін сұ рыптау мен қ олдану, мұ ғ алім мен оқ ушылардың уақ ыт пен кү ш жұ мсауын есепке алу; педагогикалық жағ дайларды салыстырып жә не жалпылап, оларды кезектеп қ олдану, мектеп оқ ушыларына сараланып жіктелінген жә не даралық ық палды қ олдану, олардың ө зіндік оқ у іс-ә рекетін ұ йымдастыру; бір педагогикалық міндетті орындаудың бірнеше тә сілдерін табу жә не т. б.
Ү шінші топты қ ұ райтын іскерліктер: психологиялық -педагогика-лық білімдерді пайдалану жә не психология мен педагогиканың қ азіргі жағ дайы жайлы, озық педагогикалық тә жірибе жайлы хабардар болу; ө з ең бегінің процесі мен нә тижелерін белгілі бір тә ртіппен бекітіп, тіркеп отыру; оқ ушылардың қ иындық тарын ө з жұ мысындағ ы кемшіліктерімен байланыстырып отыру; ө з ең бегінің мық ты жә не ә лсіз жақ тарын кө ре алу, ө зінің даралық стилін бағ алау, оны басқ а мұ ғ алімдердің тә жірибесімен салыстыру; ө з педагогикалық іс-ә рекетін дамытуғ а байланысты жоспар қ ұ ру жә не т. б.
Іскерліктердің тө ртінші тобы – бұ л кең спектрдағ ы коммуникативтік міндеттерді қ ою тә сілдері; осы топқ а енетін іскерліктердің ең маң ыздысы – психологиялық қ ауіпсіздікке жағ дай жасау жә не қ арым-қ атынас серіктесінің ішкі қ орын жү зеге асыру.
|
|
|
Іскерліктердің бесінші тобы – бұ л, қ арым-қ атынастың жоғ арғ ы дең гейіне жетуге ық пал ететін тә сілдер. Оларғ а басқ а адамның позициясын тү сіну, оның тұ лғ асына қ ызығ ушылық білдіру іскерліктері жатады; мінез-қ ұ лық рең і бойынша оның ішкі кү йін «оқ у» жә не тү сінік беру, вербалды емес қ арым-қ атынас тә сілдерін білу (мимика, қ ол қ имылы); оқ ушының кө зқ арасымен қ арау (мұ ғ алім «децентрациясы»); басқ а адамның ө згешелігіне тө зімділік, сенімділік жағ дайын тудыру; ә сер етуді кү шейтетін қ ұ ралдарды білу (риторика тә сілдері); бағ алаушы жә не ә сіресе тә ртіптендіруші ық палдарғ а қ арағ анда тек ұ йымдастыру-шы ә сер етуді пайдалану; басқ арудың демократиялық стилін пайдалану; қ арым-қ атынастағ ы қ ақ тығ ыстың алдын алу қ ұ ралы ретінде тү рлі рө лдерге ие болу (мысалы, оқ ушы позициясына тұ ру); оқ ушығ а алғ ыс білдіруге, керек кезде одан кешірім сұ рауғ а дайын болу; балалардың барлығ ына бірдей қ атынаста болу; «мұ ғ алімдікі қ ашанда дұ рыс» деген корпоративті таптаурыннан бас тарту; педагогикалық жағ дайдың жекеленген аспекттеріне ә зілмен қ арау, кейбір келең сіздікті байқ амау, кү лімдеуге дайын болу, дауыс екпінін пайдалана білу, оқ ушының сө зін жә не оқ у ә рекетін бө лмей тың дау, оны есту; оқ ушыда қ ажетті сапа пайда болуы ү шін жағ дай жасау арқ ылы оқ ушығ а тікелей емес, жанама ә сер ету, оқ ушымен кері байланысқ а тү суден қ орық пау; кө пшілік алдында сө йлеу жағ дайында театрлық қ а жақ ын ә рекет жасау.
Алтынша топ – бұ л ең алдымен, педагогтың табанды кә сіби позициясын қ олдан шығ армау іскерлігі, яғ ни ө з кә сібінің мә нділігін тү сінетін, оның ә леуметтік жә не жалпы адамзаттық қ ұ ндылығ ы жолында қ иындық тарғ а тө теп бере алуғ а қ абілеті; ө зінің педагогикалық қ абілеттерін, олардың перцептивтік (басқ а адамды тү сіну жә не зерттеу, оғ ан уайымдасу, оның кө зқ арасымен қ арау) жә не басқ ару (оқ ушының тек мінез-қ ұ лқ ы мен қ ылық тарына ғ ана емес, сондай-ақ оның тү рткілеріне, мақ саттарына ә сер ету) компоненттерін қ амти отырып жү зеге асыру жә не дамыту; ө зінің эмоционалдық кү йін басқ ару, оларғ а қ иратушы емес, конструктивті сипат беру; ө зінің жә не оқ ушылардың позитивті мү мкіндіктерін қ абылдау, жә не осылайша ө зінің позитивті Мен-тұ жырымдамасын нығ айтуғ а ық пал ету; ең бек эталондарын мең геру (педагогикалық шеберлік); шығ армашылық ізденісті іске асыру.
|
|
|
Жетінші топ – ө зінің кә сіби даму болашағ ын саналы тү сіну, табиғ и қ асиеттерінің ішінен жағ ымдыларының барлығ ын пайдалана отырып, ө зінің даралық стилінің ерекшеліктерін анық тау іскерліктері; ө зінің кү шті жақ тарын нығ айту, ә лсіз жақ тарын жою, қ абілеттердің компенсаторлық буындарын пайдалану, жаң аны іздеуге дайын болу, шеберлік дең гейінен шығ армашылық, жаң ашылдық дең гейлерге ө ту.
Сегізініші топ - оқ ушылардың оқ у жылының басындағ ы жә не соң ындағ ы білімдерінің сипаттамаларын анық тау іскерліктерін біріктіреді; оқ у жылының басында жә не ө зін-ө зі қ адағ алау мен ө зін-ө зі бағ алау тү рлерін, іс-ә рекеттер, іскерліктер мен дағ дылардың жағ дайын анық тау; ү йренуге жарамдылық тың жеке кө рсеткіштерін айқ ындау (белсенділік, бағ дарлану, нақ ты оқ ушығ а алғ а жылжу ү шін қ ажетті мө лшерленген кө мек саны), артта қ алу себептерін анық тап, оғ ан дара жә не пен сараланып жіктелінген келісті жү зеге асыру; жаттық қ андық пен ү йренуге жарамдылық тың барлық компоненттерін кезең мен ө ту; ө зін-ө зі оқ ыту мен ү здіксіз білім алуғ а дайындық ты ынталандыру.
Іскерліктердің тоғ ызыншы тобы мұ ғ алімнің мектеп оқ ушыларының тә рбиелілігі жә не тә рбиеленуге жарамдылығ ының кү йлерін бағ алауымен байланыстырылады: оқ ушылардың мінез-қ ұ лқ ы бойынша олардың адамгершілік нормалары мен нанымдарының ү йлесімділігін танып білу; оқ ушының не айтып тұ рғ аны, ойлағ аны мен қ ылық тарынының ө зара байланысында жалпы оқ ушы тұ лғ асын кө ру; жеке оқ ушылар тұ лғ асының нашар дамығ ан қ ырларын ынталандыру ү шін жағ дай жасау (мысалы, бір оқ ушының белсенділігін ынталандыру, екіншіснің мазасыздығ ының тө мендеуіне ық пал ету, ү шіншісінің лидерлікке ұ мтылысын қ олдау).
|
|
|
А. К. Маркова бойынша, педагогикалық іскерліктердің мазмұ нды дә л келтірген топтары мұ ғ алім ең бегінде осы автордың бө ліп кө рсеткен бес жағ ымен, яғ ни оның іс-ә рекетімен, қ арым-қ атынасымен, тұ лғ асы-мен, мектеп оқ ушыларының оқ ытылғ андығ ы жә не тә рбиеленгендігімен байланыстырылады (ІІІ б. 2 тарау, § 2 қ араң ыз). Мысалғ а, іскерліктердің бірінші ү ш тобы психологиялык-педагогикалық ретінде анық талады (оларғ а пә ндік-ә дістемелік те жатады, бірақ туынды ырық ты ретінде). Олар педагогикалық іс-ә рекетпен байланыстырылады жә не олардың ішінде негізгісі мұ ғ алімнің ү немі ө згеріп тұ ратын педагогикалық жағ дайларда оқ ушылардың оқ у міндеттерін шешу процесінде олардың даралық -психологиялық ерекшеліктерін есепке ала жә не дамыта отырып, жұ мыс істеу іскерлігі болып табылады.
Педагогикалық іскерліктердің тө ртінші жә не бесінші топтарын А. К. Маркова «басқ а адам ү шін педагогикалық қ ауіпсіздік атмосферасын тудыру жә не сонымен бірге оның тұ лғ асының ө зіндік жү зеге асуы ү шін жағ дайды қ амтамасыз ету іскерліктерімен» байланыстырады[129, 34 б. ]. Бұ л коммуникативтік іскерліктердің ә р тү рлі кө ріністері, оларды іске асыруда қ арым-қ атынас серіктесі ретінде мұ ғ алімнің позициясы, оның педагогикалық такті маң ызды рө л атқ арады.
Педагогикалық іскерліктердің алтыншы жә не жетінші топтары, А. К. Маркова бойынша, мұ ғ алім тұ лғ асының дамуы ү шін жә не ө зіндік іске асуы, ө зіндік ә лпеті ү шін қ ажетті ә рекеттермен шартталғ ан. Осы орайда, білім беру процесінің орталық фигурасы болып табылатын мұ ғ алімге оның ү немі ө сіп, жетіліп отыру талабын есімізге тү сірейік. Сегізінші жә не тоғ ызыншы топтар, А. К. Маркова бойынша, ү йренушілердің тұ лғ алық дамуын бағ алау, болжау, ынталандыру, олардың жаттық қ андық дең гейін диагностикалау іскерліктерін сипаттайды.
Педагогикалық іскерліктер, А. К. Маркова бойынша, мұ ғ алімнің тү рлі позицияларына сә йкестеледі, мұ нда «кә сіби педагогикалық позициялар – мұ ғ алімнің мінез-қ ұ лқ ын анық таушы қ атынастарының (ө зіне, оқ ушығ а, ә ріптестеріне) тұ рақ ты жү йесі» [129, 9 б. ]. Педагогикалық іс-ә рекетте мұ ғ алімнің ақ парат субьекті, пә н жү ргізуші, ә діскер, зерттеуші, оқ ушылардың іс-ә рекетін ұ йымдастырушы сияқ ты тү рлі позициялары кө рінеді. Қ арым-қ атынаста мұ ғ алім осы процесті ұ йымдастырушы, серіктес жә не фасилитатор позициясынан шығ ады.
«Педагогикалық бағ ыттылық », «педагогикалық центрация» жә не «педагогикалық позиция» тү сініктерінің ішкі байланысы олардың педагогикалық ә рекеттермен, немесе іскерліктермен жалпы арақ атынасы жайлы айтуғ а мү мкіндік береді. Осығ ан байланысты кә сіби-педагогикалық ә рекеттердің жиынтығ ы ә рқ ашанда позицияларды (центрацияларды, бағ ыттылық ты) айқ ындайды жә не керісінше, педагогикалық іскерліктер мұ ғ алім тұ лғ асының ө зін, оның іс-ә рекеті мен оқ ушылармен ө зара ә рекеттесуінде кө рінеді.
***
Кә сіби бағ дарланғ ан ә рекеттер жү йесімен жү зеге асырыла отырылып, педагогикалық іс-ә рекет кү рделі функционалды-операционалды қ ұ рылым болып табылады, мұ нда мұ ғ алімнің белгілі бір позициясын бейнелеуші функциялар мен педагогикалық ә рекеттердің (іскерліктер) арасында бір-бірінен ө згеше жә не бір текті емес байланыстар орын алады.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Педагогикалық іс-ә рекет қ андай функцияларды іске асырады?
2. Педагогтың қ абілеттері мен іске асырылатын функциялар арасында ұ қ сас байланыс бар ма?
3. Педагогикалық іскерліктердің тоғ ыз тобының ә рқ айсысы неге бағ ытталғ ан (ө з-ө зіне, оқ ушығ а, игеру пә ніне жә не т. б. )?
Ә дебиет
Маркова А. К. Психология профессионализма. М., 1996.
Маркова А. К. Психология труда учителя. М., 1993.
Митина Л. М. Учитель как личность и профессионал. М., 1994.
|
|
|
