3 тарау. Білім беру процесіндегі қарым-қатынас

Қ арым-қ атынас іс-ә рекеттік келісі тұ рғ ысынан бұ л - бірлескен іс-ә рекетке деген қ ажеттіліктен туындайтын жә не ақ парат алмасуды, ө зара ә рекеттің, басқ а адамды қ абылдау мен тү сінудің ортақ стратегиясын ө ндіруді қ амтитын, адамдар арасында байланыс орнату мен оны дамытудың кү рделі, кө п жақ ты процесі. Қ арым-қ атынастың мұ ндай тү сіндірмесі келесі ә дінамалық жағ дайларғ а сү йенеді. Біріншіден, ол қ оғ амдық, тауар-ақ ша жә не тұ лғ ааралық қ атынастардың ажырамас-тығ ын мойындаудан туындайды да, олардың қ ұ ралдары немесе ө зара ә рекеттесу қ ұ ралы ретінде «... тіл жә не ақ ша» болады [10, 92-93 б. ]. Бұ л - бір жағ ынан, қ арым-қ атынастың ө ндірістік, қ оғ амдық қ атынастар жү йесіне қ осылып кеткендігін білдірсе, екінші жағ ынан, осы қ атынастардың сипаты мен мазмұ нының қ арым-қ атынастың ө зінен кө рініс табуын білдіреді. Бұ л жерде, осы вербалды қ арым-қ атынастың кү рделілігі мен кемеліне жеткендігі оны келесі форма тү рінде қ арастыруғ а мү мкіндік береді, «мұ нда қ арым-қ атынас процесінің жалпы заң дылық тары зерттеуге неғ ұ рлым жең іл, неғ ұ рлым жалаң жә не неғ ұ рлым оғ ан тә н тү рінде беріледі» [109, 15 б. ].

Екіншіден, бұ л процесті осылайша тү сіну қ арым-қ атынас пен іс-ә рекет бірлігіне негізделеді, ол «қ арым-қ атынастың кез-келген формалары бұ л адамдардың бірлескен іс-ә рекетінің ереше формалары» деп ұ йғ арады [10, 93 б. ]. Берілген жағ дай педагогикалық процесс ү шін ерекше болып табылатын қ арым-қ атынасты субьекттердің бірлескен оқ у іс-ә рекетінің формасы ретінде санауғ а мү мкіндік береді.

Іс-ә рекет пен қ арым-қ атынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге, осы қ ұ былыстар байланысының сипатын тү сіндірулерінің біржақ тылығ ын ұ йғ армайды. Олар адамның ә леуметтік болмысы жағ ынан (Б. Ф. Ломов), қ арым-қ атынас іс-ә рекет тү рі сияқ ты тек (род) – тү р (вид) қ атынасында болатын қ ұ былыс ретінде қ арастырылуы мү мкін, яғ ни, (Г. П. Щедровицкий, А. А. Леонтьев, В. В. Рыжов, Г. В. Гусев жә не т. б. ). Соң ғ ы жағ дайда ол қ андай іс-ә рекет даралық па ә лде ұ жымдық па деген сұ рақ туындайды. Біз іс-ә рекеттің екі формасы да мү мкін дегенді негізге аламыз, бірақ қ арым-қ атынастың ө зі іс-ә рекет емес, ол қ оғ амдық -ең бектік қ атынаста ә ртү рлі іс-ә рекеттің айналысатын адамдардың ө зара ә рекеттесу формалары болып табылады. Мұ ндай тү сіндірме Б. Ф. Ломовтың жалпы позициясымен сә йкес келеді, бұ л позиция бойынша қ арым-қ атынас – бұ л «бір-бірімен қ атарлас (симметриялы) дамушы іс-ә рекеттердің бірінің ү стіне бірі қ осылуы, жапсырылуы емес, ол оғ ан серіктестер ретінде қ атысушы субьекттердің ө зара ә рекеті» [121, 252 б. ]. Алайда тү сіндермелердегі айырмашылық мынада: Б. Ф. Ломов ү шін қ арым-қ атынастың ө зі ө зара ә рекеттесу болса, оқ улық та келтірілген анық тама бойынша қ арым-қ атынас оның формасы болып табылады.  

Ө зара ә рекеттесу формасы, адамның қ оршағ ан ортамен, басқ а адамдармен ө зара ә рекеттесуінің ү ш жоспарының бірі ретіндегі адамдар іс-ә рекетінің қ оғ амдық коммуникативтік аясында пайдаланатын қ ұ ралдарынан тә уелді. Адамзаттың іс-ә рекетінің аясы ең алдымен, адамның ө мірлік іс-ә рекетінің мақ саттарының бағ ыттылығ ының ө згеруіне байланысты жіктелінеді. Мысалы, ө з ө зі ү шін, ө зінен тыс нә рсені басқ алар ү шін жә не ө зі ү шін жасау, жарату сияқ ты адамның іс-ә рекетінің негізгі мақ саттарының ішінде мақ саттардың ү ш тобы бө лінуі мү мкін: материалдық жә не рухани мә дениет ө німдерін жарату; білімдерді қ абылдау, жинақ тау, мең геру жә не ой алмасу, мақ саттардың алғ ашқ ы екі тобын қ арым-қ атынастағ ы рухани қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру ү шін жү зеге асыру. Осығ ан сә йкес, шартты тү рде іс-ә рекеттің ө зара байланысты жә не ө зара шартталғ ан ү ш саласын реттеуге болады: қ оғ амдық -ө ндірістік (ең бек), танымдық (танып білу) жә не қ оғ амдық -коммуникативтік (қ арым-қ атынас). Іс-ә рекеттің осындай формаларын Б. Г. Ананьев оғ ан субъект қ ұ рылымы тұ рғ ысынан келу негізінде бө лгені маң ызды. Бұ л келіс бойынша, адамда ең бек, таным мен қ арым-қ атынас субъекттері қ асиеттерінің ү йлесуі адамның жалпы іс-ә рекет субьекті жә не тұ лғ а ретінде ұ йымдасуын анық тайды.

Іс-ә рекеттікпен қ атар басқ а да келістер бар. Мысалы, вербалды қ арым-қ атынасқ а деген келістердің бірі байланыс теориясы мен ақ параттар теориясымен ара қ атынаста жә не ө з кө рінісін Ч. Осгуд, Дж. Миллер, Д. Бродбенттің жалпы психология бойынша ең бекетерінен, Г. Гебнердің, Д. Берлоның жә не т. б. коммуникация бойынша жұ мыстарынан табады. Бұ л келіс Г. Лассвелдің, қ арым-қ атынасты зерттеу міндеттерін «кім, нені, қ ай арна бойынша, кімге, қ андай ә сермен берді»[3] формуласымен анық тағ ан ең бектеріне дейін ө рлей отырып, негізінен ақ парат алудың (қ абылдаудың ) психологиялық ерекшеліктерін, коммуникатор мен аудиторияның сипаттамаларын, қ арым-қ атынас шарттарын, қ ұ ралдарын жә не т. б. зерттеуге бағ ытталғ ан. Коммуникация модельдерінде оларды зерттеу компоненттері (жалпы тү рде: бастау – хабар – арна - алушы) мен аймақ тары қ арастырылады (коммуникатор мен аудитория ерекшеліктері, жағ дайлары, ситуациялар, қ ұ ралдары жә не т. б., қ арым-қ атынастың тілдік қ ұ рылымы, ұ йымдасуы жә не стилі, оның мә ндік жә не семантикалық мазмұ ны т. т. ). эксперименталды зерттеулерден алынғ ан қ орытындылар негізінде аудитория реакцияларының ә серлері мен формаларына қ атысты, яғ ни кері байланыс ә серіне, аудиторияның ө зінің сипатына жә не де коммуникацияның реципиенттерінің ә леуметтік ұ станымдар жү йесіне, мысалы олардың конвергенциясына ә сер ету аймағ ына қ атысты. «Ақ парат», «жү йе», «кері байланыс» тү сініктері осы келісте орталық тү сініктер болып табылады.

Жү йелік-коммуникативтік-ақ параттық келіс, ақ параттарды байланыс арналарымен беру жағ дайында психикалық процестер барысының ө згешелігін есепке алу негізінде коммуникация тиімділігінің критерийлерін, жағ дайларын жә не тә сілдерін анық тауғ а мү мкіндік береді. Бұ л жерде жү йе ретінде ө зара ә рекеттесуші субъекттер тү сінігі нақ тыланады. Ю. А. Шерковиннің кө рсетуінше, жү йелерді коммуникациялық тізбекке біріктіру кезінің ө зінде ол олардың кү йлерінің тә уелділігін білдіреді. Бұ л жағ дайда функционалды келісімделген жү йелер – коммуникатор психикасы мен реципиент психикасы (немесе реципиенттердің ) ө зара ә рекеттеседі. «Коммуникация арқ асында осындай жү йелер бірдей кү йде болып жә не ә рекеттене алады – эмоционалдық қ озу немесе салмақ ты байыптылық, мазасыз сенімсіздік немесе біліміне сенімділік кү йлері. Олар бағ ыттылығ ы мен қ арқ ындылығ ы бойынша ұ қ сас ұ станымғ а ие болуғ а, ойлау материалы ретінде ұ қ сас таптаурындарды пайдалануғ а қ абілетті» [234. 26 б. ]. Осы жағ дай педагогикалық қ арым-қ атынасты сипаттау ү шін едә уір маң ызды.

Коммуникацияның екі жағ ы ретінде, оның субъекттерінің интерпсихологиялық ө зара ә рекеттесулерінің ішінде тілдік хабарды қ абылдау мен ө ндірудің осы жү йелердің ә рқ айсысының ішінде, кү рделі интрапсихологиялық ө зара ә рекеттесу болады. Мысалы, егер осы процесті лектор А-ның лекция оқ уы мен тың даушы Б-ның лекция тың дауы барысында қ арастырсақ, онда А↔ Б ө з тарапынан кү рделі интерпсихологиялық ө зара ә рекеттесу болып табылса, А-ның, Б-ның да ә рқ айсысы жү йе ретінде ө з ішінен ақ паратты алуды, қ айта ө ң деуді жә не шешім қ абылдауды жү зеге асырады. Тың даушы Б тек А-дан ақ парат қ абылдап қ ана қ оймайды, ол қ абылданғ ан шешім негізінде сө йлеуге потенциалды дайындық ты қ оса отырып, оны қ айта ө ң дейді. Сонымен бірге, тың даушы Б басқ а тың даушылардан да ақ парат алады, яғ ни аудитория ішілік қ атынастардың кү рделі жү йесіне тү седі. Лектор А тек ақ парат кө зі емес, ол сонымен бірге, аудиториядан кері байланыс арналары арқ ылы келіп тү скен ақ параттарды қ абылдаушы жә не т. с. с. болады. Басқ аша айтқ анда, интерпсихологиялық жү йе тек бір ғ ана ақ парат беру немесе алу функцияларын ғ ана емес, сондай-ақ оның бү кіл коммуникативтік ө ң делуін іске асырады, бірақ бү кіл қ атарғ а кері тә ртіпте, яғ ни алудан беру тә ртібінде болады. Осылайша, А↔ Б коммуникативтік қ атары макрожү йе болып келеді, оның ішінде ә р жү йе шегінде қ абылдау, ө ң деу жә не шешім қ абылдау жү реді. «Сынып» немесе «аудитория» болып табылатын Б жү йесінде бұ л процесс барлық тың даушылар арасында кө парналы байланыс орнату есебінен, одан сайын кү рделенеді [қ араң ыз 11, 123б. ].

Коммуникативтік келіс, бү гінгі кү нгі педагогика қ олданатын педагогикалық ө зара ә рекеттесу схемасын, оғ ан енетін буындардың бү кіл алуантү рлігімен (бастау, ситуация, байланыс арнасы, кері байланыс т. б. ) кө рнекті кө рсетуге мү мкіндік береді. Бірақ берілген келіс бойынша осы ө зара ә рекеттесудің ішкі табиғ атын, оның объекттерінің екі жақ ты белсенділік сипатын жә не т. б. ашпайды. Осы табиғ атты ашу ү шін сө йлеуші мен тың даушы байланысын орнататын ғ ана емес, сонымен бірге оның психологиялық механизмдерінде анық тай алатын келіс қ ажет. Мұ ны тек іс-ә рекет қ ажеттіліктері мен тү рткілерін, мақ сат пен міндеттерін, оның психологиялық қ ұ рылымын, субъекттер ерекшеліктерін талдағ аннан кейін ғ ана, басқ аша айтқ анда іс--ә рекеттік келіс негізінде ғ ана жасауғ а болады.

Сондай-ақ, тілдік қ арым-қ атынасты адамдардың ө зара ә рекеттесуі, интеракционизм тұ рғ ысынан тү сіндіруге неғ ұ рлым ортақ ә леуметтік-психологиялық келіс те бар. Осы келіс арнасында коммуникация (немесе қ арым-қ атынас) мен басқ а неғ ұ рлым кең тұ рғ ыдағ ы адамдар ө зара ә рекеттесулерінің байланыстарының ү здіксіздігі атап кө рсетіледі [163; 164; 11, 100-116 б. ].