Paleografia. I. MateriaŁy I narzĘdzia pisarskie. Papirus

PALEOGRAFIA

Paleografia to nauka zajmują ca się dawnym pismem. Dostarcza historykowi narzę dzi i metod do moż liwie peł nego poznania pisanych ź ró deł historycznych. Paleografie interesują przede wszystkim historia pisma z jego rozbudowaną i szczegó ł ową typologią, kierunki i reguł y rozwoju pisma wyznaczane wedł ug kryterió w geograficznych i chronologicznych oraz zasady skracania wyrazó w (brachygrafia). Przedmiotem badań paleograficznych są ró wnież czynniki materialne zwią zane z pismem: narzę dzia i materiał y piś miennicze wraz z technologiami ich produkcji. Jak ł atwo zauważ yć, wiedza paleograficzna sł uż y historykowi tak na etapie krytyki zewnę trznej tekstu - umoż liwiają c weryfikację, atrybucję i datację – jak i krytyki wewnę trznej – pozwalają c odczytać, zrozumieć i ulokować przekaz w kontekś cie historycznym. Te funkcje, absolutnie niezbę dne do badań historycznych opierają cych się na ź ró dł ach pisanych sprawił y, ż e paleografia (wraz z dyplomatyką ) wyodrę bnił a się u samego zarania nowoż ytnej, racjonalistycznej historiografii. W 1681 roku francuski benedyktyn i historyk Jean Mabillon opublikował fundamentalne dzieł o De re diplomatica libri sex, dają c nim począ tek pierwszym naukom pomocniczym historii.. Paleografii poś wię cił rozdział w księ dze pierwszej dzieł a, w księ dze zaś pią tej umieś cił wzory dawnych pism. Szybko doceniono znaczenie paleografii dla procesu poznania historycznego: już w XVIII wieku wykorzystywano ją w badaniach i wykł adano na uniwersytetach. W począ tkach XIX stulecia pojawił y się podrę cznikowe, syntetyczne uję cia problematyki paleograficznej. W Polsce paleografia znalazł a się już w pionierskim podrę czniku nauk pomocniczych Joachima Lelewela Nauki dają ce poznać ź ró dł a historyczne (1822). Rok wcześ niej w Paryż u powstał a É cole des Chartes - instytucja, któ ra wywarł a najwię kszy wpł yw na rozwó j badań dyplomatycznych i paleograficznych i do dziś stanowi wzorcowy oś rodek badań w tej dziedzinie. Począ tkowo jej zadaniem był o uporzą dkowanie ogromnej liczby rę kopisó w, któ re trafiał y do francuskich archiwó w i bibliotek z likwidowanych wó wczas masowo klasztoró w.

I. MATERIAŁ Y I NARZĘ DZIA PISARSKIE

Badaniem pisma rytego na twardym materiale pisarskim – najczę ś ciej kamieniu, metalu, wypalanej glinie - zajmuje się epigrafika, paleografię zaś interesuje pismo kł adzione na materiale mię kkim: papirusie, wosku, pergaminie i papierze. Rozdział obu nauk nie jest oczywiś cie cał kowity. Trudno sobie wyobrazić badania nad historią pisma ł aciń skiego bez analizy zabytkó w epigraficznych, skoro na nich zachował y się najstarsze znane teksty pisane w archaicznej ł acinie. To sł ynny lapis niger z VI w. przed Chrystusem znaleziony w Rzymie w domniemanym grobowcu Romulusa, czy pochodzą ca z tego samego czasu zł ota fibula (spinka) z inskrypcją z Palestriny koł o Rzymu (tzw. fibula Praenestina).

Papirus

Najstarszym, najpowszechniejszym w antyku i najdł uż ej (przez 4000 lat) uż ywanym materiał em pisarskim był papirus. Wyrabiano go z rdzenia cibory papirusowej rosną cej w staroż ytnoś ci bujnie na mokradł ach w delcie Nilu. Rozdzielone wł ó kna papirusu (z gr. pá pyros) ukł adano w dwu prostopadł ych do siebie warstwach, zalewano wodą wapienną i pozostawiano aż do sklejenia. Wysuszone arkusze papirusu sklejano w dł ugą wstę gę zakoń czoną dwoma wał kami; na jeden z nich był nawinię ty cał y zwó j. Zwoje takie zwano rotulus lub volumen. Pisano tylko po jednej stronie, tej gdzie poziome wł ó kna papirusu tworzył y naturalne linie. Tekst ukł adano kolumnami, jedna kolumna zajmował a jeden arkusz. Czytano rozwijają c wolumen w lewo, nawijają c przeczytane partie na drugi wał ek. Po zakoń czeniu lektury zwó j należ ał o przewiną ć do począ tku. W okresie hellenistycznym wielkie zwoje zawierają ce cał oś ć dzieł a zaczę to dzielić na mniejsze. W VII wieku Egipt dostał się we wł adanie Arabó w, któ rzy kontynuowali produkcję papirusu gł ó wnie dla potrzeb pań stw poł udnia Europy. Papirus stosowano do sporzą dzania dokumentó w w kancelariach kró ló w longobardzkich i merowiń skich oraz (najdł uż ej, bo do poł owy XI wieku) w kancelarii papieskiej.

Wosk

Drugim obok papirusu materiał em pisarskim staroż ytnoś ci i wczesnego ś redniowiecza był wosk. Powleczone warstwą wosku drewniane tabliczki sł uż ył y do zapiskó w ulotnych, z zał oż enia nietrwał ych: rachunkó w, ć wiczeń szkolnych, notatek. Do pisania sł uż ył stylus, metalowy prę cik zakoń czony z jednej strony ostro, do rycia w wosku znakó w, z drugiej zaś okrą gł ą gł ó wką – do wymazywania. Tabliczki woskowe mogł y być pojedyncze lub skł adane po kilka w kodeksy. Dwie tabliczki nazywano dyptychem, trzy tryptychem, wię cej poliptychem. Najstarsze znane nam zapiski na woskowych tabliczkach pochodzą z I wieku po Chr. i został y odnalezione w Pompejach. Woskowe tabliczki dł ugo był y niezastą pione jako materiał pisarski do szkolnych ć wiczeń i wprawek: w tym charakterze uż ywano ich aż po kres ś redniowiecza, ró wnież w Polsce.