 |
Odcięcie czyli suspensja. Ściągnięcie czyli kontrakcja. Nomina sacra
|
|
|
|
Odcię cie czyli suspensja
To chyba najstarszy sposó b skracania, znany ze starorzymskich inskrypcji. Nazwa tej metody mó wi o niej wszystko: skracanie polegał o na odcię ciu czę ś ci wyrazu i pozostawieniu tylko liter począ tkowych. Najbardziej radykalna suspensja pozostawiał a tylko pierwszą literę skracanego wyrazu, zwaną syglem. Każ da suspensja, nie tylko ta najdalej idą ca, pozbawiają c wyraz koń có wki, zmuszał a czytają cego do prawidł owego okreś lenia form gramatycznych skró conego wyrazu poprzez wnioskowanie z kontekstu zdania. Natomiast zapisywanie wyrazó w przy pomocy sygli tylko pozornie stawiał o czytają cego w trudnej sytuacji, bowiem ta abrewiacja funkcjonował a w ramach powszechnie znanego systemu i nawet sł abo wykształ cony Rzymianin po prostu wiedział, co oznaczają pojedyncze litery. Przy pomocy sygli zapisywano wię c imiona – podobnie jak czynimy to dzisiaj. Jednak rzymski system był bardziej przejrzysty, bowiem nie był o sytuacji by identyczny skró t oznaczał dwa ró ż ne imiona: T. oznaczał o Titusa, zaś imię Tiberius zapisywano jako Tib. Szczegó lnie czę sto skró ty przez odcię cie – w tym i sygle - spotykamy w powszechnie uż ywanej rzymskiej terminologii prawno-ustrojowej.
R. P. – Res Publica
S. P. Q. R. – Senatus Populusque Romanus
IMP. – Imperator
AVG. – Augustus
COS. – Consul
Dla zaznaczenia liczby mnogiej wyrazó w skró conych przez odcię cie stosowano tzw. iterację, czyli zwielokrotnienie ostatniej, pozostał ej po odcię ciu, litery:
AVGG – dwó ch Augustó w (Augusti duo)
IMPPP. – trzej imperatorzy (Imperatores tres)
Po jakimś czasie reguł y iteracji rozluź nił y się i kamieniarze zamiast klasycznej iteracji COSS. – dwó ch konsuló w (Consulibus duobus), zaczę li pisać CCSS, a potem już tylko CC.
Iterację stosuje się do dziś najczę ś ciej w okreś leniach zakonnikó w – OO. – Ojcowie (np. dominikanie), FF. - bracia (fratres, oraz SS. sancti – rzadziej w zwrotach grzecznoś ciowych – P. P. Panie i Panowie, Pań stwo.
W przypadku niektó rych suspensji zapisywanych syglami moż na był o zaznaczyć ich rodzaj gramatyczny: sygle oznaczają ce wyrazy rodzaju ż eń skiego odwracano. I tak F. to filius, zaś to filia, C. to Caius, natomiast to Caia.
Dla zaznaczenia dokonanej suspensji stawiano przy wyrazie skró conym kropkę. Na począ tku II stulecia po Chr. upowszechnił się ró wnież zwyczaj zaznaczania dokonanego skró tu poprzez nadpisanie kreski nad pozostał ą czę ś cią wyrazu. Ten sposó b stosowano szczegó lnie w wypadkach, gdy odcię ciu ulegał a jedynie koń có wka fleksyjna.
|
|
|
Ś cią gnię cie czyli kontrakcja
Drugim sposobem skracania, w czasach staroż ytnych stosowanym znacznie rzadziej niż suspensja, był a kontrakcja (abbreviatio per contractionem). Polega ona na usunię ciu ś rodkowych liter wyrazu i pozostawieniu pierwszej i ostatniej. Gdy pozostają jedynie te dwie litery mó wimy o kontrakcji czystej. Gdy – gwoli lepszej czytelnoś ci – pozostawiano ró wnież inne, np. drugą i przedostatnią lub któ rą ś z wewnę trznych, wystę puje kontrakcja mieszana. Niewą tpliwą przewagą kontrakcji nad suspensją jest moż liwoś ć ł atwiejszego odczytywanie wyrazó w skró conych, bowiem zachowują one koń có wkę gramatyczną. Ten sposó b skracania upowszechnił się dopiero na począ tku naszej ery dzię ki najstarszym rę kopisom z tekstami chrześ cijań skimi. W nich to poprzez ś cią gnię cie skracano imiona ś wię te (nomina sacra).
Nomina sacra
Zwyczaj skracania imion ś wię tych – odnoszą cych się do Boga – wypł ywa z dwu ź ró deł. Pierwszym jest mocna zakorzeniony w judaizmie – podobnie jak w wielu innych dawnych religiach - nakaz zachowywania w tajemnicy prawdziwego imienia Boga. Wyraź ne ś lady tego nakazu spotykamy wielokrotnie w księ gach Starego Testamentu: np. w Księ dze Rodzaju wystę pują zastę pcze okreś lenia Boga Adonai i Elohim, Bó g odmawia podania imienia Mojż eszowi i Jakubowi, zakaz uż ywania imienia boskiego „na daremno” znajduje się ró wnież w Dekalogu. Nawet, gdy już zapisywano imię Boga – Jahwe -, to z racji braku w alfabecie hebrajskim znakó w oznaczają cych samogł oski, zapis ten przypominał skró t – IHWH. Zapewne wł aś nie tradycja czci okazywanej imieniu Boga skł onił a tł umaczy Biblii na ję zyk grecki (przekł ad zwany Septuagintą ), od stosowania skró conej formy zapisu. W ś lad za pisarzami greckimi poszli ró wnież ł aciń scy. Chrześ cijań scy kopiś ci ksią g Starego i Nowego Testamentu zasadą skracania obję li imiona i okreś lenia osó b Tró jcy Ś wię tej i Matki Boż ej.
Θ ε ό σ – Θ Σ –Deus – DS.
‘Ι η ς ο ΰ σ – Ι Η C – Iesus - IHS
Π ν έ υ μ α – Π Ν Α – Spiritus – SPS
Χ ρ ι ς τ ό ς – XPC – Christus – XPS
Ί ς ρ α η λ – Ι Η Α - Israel
Jak ł atwo zauważ yć ł aciń skie wersje nomina sacra zachował y czę ś ć liter greckich, dlatego też skró ty te sprawiał y - i sprawiają do dzisiaj – kł opoty czytają cym. Dotyczy to zwł aszcza powszechnie uż ywanego do dziś skró tu IHS. Bardzo wcześ nie zapomniano, ż e jest to skró cone przez kontrakcję imię Jezus, w któ rym ostatnią grecką „sigmę ” podmieniono na ł aciń skie „S”. Majuskulną grecką „etę ” czytano zazwyczaj jako „h” i pró bują c wyjaś nić skró t stworzono nawet karkoł omną teorię, jakoby oryginalny zapis imienia Chrystusa miał formę „Jhesus”. W XV wieku sł ynny franciszkań ski kaznodzieja ś w. Bernardyn ze Sieny zasugerował, aby cał y skró t traktowano jako inicjał sentencji: Iesus Hominum Salvator - Jezus zbawca ludzi. Pó ź niej doszł y kolejne interpretacje In Hoc Salus - w tym (krzyż u) zbawienie - lub też In Hoc Signo (vinces) – w tym znaku (zwycię ż ysz), motyw zaczerpnię ty z legendy o ś nie Konstantyna Wielkiego. W 1541 roku ś w. Ignacy Loyola, zał oż yciel zakonu jezuitó w, umieś cił monogram IHS na swej pieczę ci generał a zakonu. Odtą d stał się on emblematem jezuitó w.
|
|
|
Drugim powodem skracania imion ś wię tych był a chę ć zachowania tajemnicy, ukrycia prawdziwego znaczenia znakó w przy jednoczesnym zachowaniu zdolnoś ci przenoszenia informacji. Takie skró ty mogł y być uż ywane w czasach prześ ladowań chrześ cijan w cesarskim Rzymie. Szczegó lnym przykł adem poł ą czenia symbolu graficznego ze abrewiacją (suspensją ) jest znany i do dziś uż ywany w chrześ cijań stwie znak ryby. Kryje się w nim cał e wyznanie wiary (w ję zyku greckim, tu transkrypcja ł aciń ska): Iesous Christos Theu ‘Yios Soter czyli Jezus Chrystus Syn Boż y Zbawiciel. Pierwsze litery tego zdania tworzą sł owo ICHTHYS, po grecku „ryba”.
Zapewne prześ ladowania chrześ cijan był y powodem rozpowszechniania się w tekstach koś cielnych kontrakcji. Skracano już nie tylko imiona ś wię te, lecz takż e inne sł owa:
eps – episcopus pbr - presbiter
eccla – ecclesia apls - apostolus
dns – dominus scs – sanctus
Obok nomina sacra w piś mie ł aciń skim funkcjonował y jeszcze inne abrewiacje tworzone przez kontrakcje. Ponieważ uż ywano ich gł ó wnie w tekstach prawniczych zwane są notae iuris.
|
|
|
