II. HISTORIA PISMA

Nie wiemy, kiedy pojawił o się pismo – zapewne stał o się to okoł o pię ciu, moż e sześ ciu tysię cy lat temu. Geneza pisma nie jest znana: niewykluczone, ż e wywodzi się od znakó w uł atwiają cych wymianę towarową. Z pewnoś cią pierwotne litery miał y postać obrazkó w, czego najwyraź niejsze ś lady przechował y do dziś pisma azjatyckie: chiń skie, japoń skie czy koreań skie. Pismo, kto wie czy nie najdonioś lejszy wynalazek czł owieka, musiał o począ tkowo budzić kontrowersje. Burzył o dotychczasowy system przekazywania wiedzy, oparty na pamię ciowym przekazywaniu zasobu wiadomoś ci z pokolenia na pokolenie. Opowiada o tym egipska legenda: sztukę pisma przekazał ludziom bó g Toth. Nie spotkał się jednak z wdzię cznoś cią, bowiem kró l Tamos nazwał pismo „wrogiem cywilizacji”: „Dzieci i mł odzież, któ rych dotychczas zmuszano do pilnej nauki i zapamię tywania materiał u wiedzy, przestaną się starać i zaniedbają kształ cenia wł asnych dzieci. ” Kró l Tamos miał czę ś ciowo rację: rzeczywiś cie u ludó w znają cych sztukę pisania zanikł a pamię ć społ eczna ogarniają ca uprzednio wiele minionych pokoleń (por. rozdział o genealogii).

Paleografia ł aciń ska interesuje się pismem ł aciń skim, nie bę dą nas wię c w tym miejscu interesował y o wiele starsze od niego mezopotamskie pisma klinowe, egipskie pismo hieroglificzne i demotyczne czy pisma kultury minojskiej. Chcą c przedstawić rodowó d pisma ł aciń skiego musimy przyjrzeć się pismom semickim, któ re ró ż nią się od wszystkich wymienionych tym, ż e są pismami alfabetycznymi. Są to najwyż ej rozwinię te pisma, w któ rych nastą pił o ostateczne zerwanie zwią zku mię dzy znakiem pisanym a jego desygnatem, w peł ni abstrakcyjne. W pismach alfabetycznych znak (litera) jest zapisem gł oski. Najstarszy alfabet powstał w XVIII wieku przed Chr. i dał począ tek alfabetom semickim: fenickiemu, aramejskiemu, hebrajskiemu i innym. Alfabety semickie był y spó ł gł oskowe, co oznacza, ż e nie posiadał y znakó w do zapisu samogł osek, któ re w ję zykach tych odgrywają rolę drugorzę dną (por. poruszoną w rozdziale o antroponomastyce kwestię zapisu imienia Boga w alfabecie hebrajskim). Grecy przeję li alfabet od Fenicjan, co moż na wnioskować z formy liter w najstarszych zapisach greckich oraz z nazw niektó rych liter (np. grecka alfa - semickie alef – wó ł ). Najważ niejszą innowacją wprowadzoną przez Grekó w do alfabetu był zapis samogł osek. Okoł o VIII wieku przed Chr. pismo greckie zaadaptował y do swych potrzeb narody zamieszkują ce Italię. Tak powstał y alfabety italskie – etruski, oskijski i umbryjski. Niedł ugo pó ź niej alfabet przeję li wł adają cy ś rodkową Italią Latynowie, czę ś ciowo wprost od greckich kolonistó w w Italii, czę ś ciowo zaś za poś rednictwem Etruskó w. Najstarsze zabytki pisma ł aciń skiego pochodzą z VI wieku przed Chr. Inskrypcja na wspomnianym już lapis niger – zwanym ró wnież lapis niger Romuli – zapisana jest w sposó b zwany bustrophedon: nastę pny wiersz zaczyna się w miejscu, gdzie skoń czył się poprzedni, czyli na przemian z lewej i prawej strony.

Dostosowanie przeję tego od Grekó w i Etruskó w alfabetu do ję zyka Rzymian trwał o 600 lat. Litery pojawiał y się i znikał y, zmieniał a się ich forma. Dopiero na począ tku I wieku po Chr. ustalił się ostateczny kształ t alfabetu ł aciń skiego. Liczył on 23 litery: A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y, Z. Forma pisma ł aciń skiego zmieniał a się pod wpł ywem wielu czynnikó w, z któ rych najważ niejsze był y zmiany materiał u i narzę dzi pisarskich, zmiany formy rę kopisó w (zwó j, kodeks), dą ż noś ć do przyspieszenia i usprawnienia czynnoś ci pisania. Zmiany cał ego alfabetu i jego poszczegó lnych liter mają charakter ewolucyjny i przebiegają wedle wyraź nych reguł. Nie oznacza to, ż e moż na sporzą dzić dokł adne „drzewo genealogiczne” pisma, ż e zmiany nastę pują w porzą dku chronologicznym a nowe „pokolenie” zastę puje stare. Bę dziemy mieć raczej do czynienia ze zwią zkami subtelniejszymi, natury bardziej ideowej, a w jednym tekś cie mogą wystą pić obok siebie ró ż ne rodzaje pisma.

Podstawowym sposobem podział u pisma ł aciń skiego jest kryterium liniowe: litery dają się wpisać w dwie lub w cztery linie. W pierwszym wypadku mó wimy o piś mie majuskulnym, w drugim zaś o piś mie minuskulnym. (1)

Analiza niektó rych elementó w pisma i zwią zanych z nim zjawisk uł atwia badanie pisma, typologizację jego styló w i rodzajó w, periodyzację oraz okreś lanie zasię gu wpł ywó w szkó ł pisarskich.

Dukt to wyglą d pisma zależ ny od uł oż enia pió ra w dł oni pisarza i wzglę dem karty oraz od szybkoś ci pisania. Podstawową cechą duktu jest liczba kresek skł adają cych się na każ dą literę, kolejnoś ć i kierunek ich stawiania. Analiza duktu pozwala ustalić specyfikę pisma ró ż nych szkó ł i skryptorió w ś redniowiecznych, co z kolei umoż liwia poznanie kierunkó w i sposobó w przenikania prą dó w kulturowych. Szybkoś ć pisania – zależ na od rodzaju i przeznaczenia rę kopisu – pozwala wyró ż nić dwa podstawowe dukty: kaligraficzny i kursywny. W kaligraficznym, zwanym też kł adzionym, litery są zł oż one, rysowane powoli. W kursywnym, szybkim, litery są czę sto jednoelementowe, pisane pió rem ukoś nie trzymanym i pochylonym. (2)

Moduł pisma wyznaczany jest przez wysokoś ć i szerokoś ć liter stoją cych w wierszu oraz przez proporcje wierszy i przestrzeni mię dzy wierszami.

Ś wiatł ocień jest wyznaczany przez gruboś ć pionowych i poziomych elementó w litery i ich wzajemne proporcje; zależ y od sposobu przycię cia pió ra i jego poł oż enia wzglę dem karty.