Pergamin. Papier. Materiały pisarskie

Pergamin

Materiał pisarski ró wnie stary jak papirus to starannie wyprawione skó ry zwierzę ce (gr. dipthé ra). Ponieważ uzyskanie nadają cej się do pisania skó ry był o niezwykle kosztowne, został y one wyparte z uż ytku przez wielokrotnie tań szy papirus. Do ł ask dipthé ra powró cił a dopiero w pierwszej poł owie II wieku przed Chr. Wtedy to kró l egipski z dynastii Ptolomeuszy, zazdrosny o sł awę biblioteki pergamoń skiej konkurują cej ze sł ynną biblioteką aleksandryjską, zakazał eksportu papirusu do Pergamonu. Wó wczas przywró cono w Pergamonie produkcję materiał u piś mienniczego ze skó r zwierzę cych, a technologię ich obró bki tak udoskonalono, ż e ó w niebywale trwał y materiał zaczę to zwać pergaminem. Mimo egipskiego embarga biblioteka pergamoń ska rozwijał a się i w poł owie I wieku przed Chr. posiadał a już 200 tysię cy woluminó w. Pergamin powoli zyskiwał popularnoś ć rywalizują c z papirusem, od któ rego był o wiele trwalszy. Skó rzane karty moż na był o pokrywać pismem obustronnie, skł adać i zaginać bez obawy przeł amania. Kilkunastostronicowe skł adki zszywano w kodeksy. Papirusowe zwoje został y wyparte przez kodeksy, a pergamin stał się najpopularniejszym i ulubionym materiał em pisarskim ś redniowiecza.

Do wyrobu pergaminu stosowano skó ry mł odych zwierzą t domowych, najchę tniej jagnię ce, ale ró wnież z cielą t i koź lą t. Im mł odsze zwierzę, tym delikatniejsze uzyskiwano karty. Skó ry moczono w wodzie, usuwają c nastepnie sierś ć cię ż kim noż em. Oczyszczoną skó rę nacią gano na ramy, suszono i wygł adzano pumeksem. Ostatnią czynnoś cią był o kredowanie. Na pó ł nocy – w Niemczech i Europie Ś rodkowej - pergamin robiono najczę ś ciej ze skó r cielę cych (charta theutonica). Był doś ć gruby i wyprawiany dwustronnie Na poł udniu – w Italii, Francji i Hiszpanii - materiał em był y delikatniejsze skó ry jagnię ce, któ re jednak wygł adzano tylko po jednej stronie drugą pozostawiają c na wpó ł tylko wygarbowaną (charta italica). Do mał ych modlitewnikó w przeznaczonych dla delikatnych rą czek damskich, do podró ż nych Biblii, uż ywano cienkiego jak bibuł ka welinu ze skó rek ś wież o urodzonych jagnią t lub nawet jagnię cych embrionó w (charta non nata, virginea). Wyrobem pergaminu trudnili się począ tkowo mnisi z klasztoró w posiadają cych skryptoria. Od XII wieku w miastach pojawiają się pergaminiś ci (pergaminarii, pergamentarii, membranarii), wł ą czani z reguł y do cechó w malarskich. Obecnoś ć pergaministó w w Krakowie jest poś wiadczona od 1396 roku.

Wielką zaletą pergaminu był a moż liwoś ć wielokrotnego uż ywania tego samego arkusza: stary tekst moż na był o usuną ć i napisać nowy. Takie zapisane na nowo rę kopisy nazywa się z greckiego palimpsestami (ponownie wygł adzony). Najwię cej starych rę kopisó w „wyczyszczono” okoł o VIII wieku, gdy Europa wychodził a z „wiekó w ciemnych”, powstawał y nowe klasztory i skryptoria, rozpowszechniał a się kultura pisania i był a wielka potrzeba materiał u pisarskiego. Chrześ cijań scy mnisi nie widzieli nic nagannego w usuwaniu starych tekstó w pogań skich autoró w, by w ich miejscu zapisać sł owa Ojcó w Koś cioł a i dzieje ś wię tych. Wielu starych tekstó w nie udał o się cał kowicie usuną ć, a w XIX wieku znaleziono sposó b wydobywania pierwotnych zapisó w. W ten sposó b odzyskano niektó re waż ne dzieł a staroż ytnoś ci, na przykł ad De Republica Marka Tuliusza Cycerona (dziś w Watykanie).

Dla odbiorcó w ze szczytó w ś redniowiecznej hierarchii społ ecznej powstawał y specjalne rę kopisy: na barwionych kartach pergaminowych (najczę ś ciej na purpurowo, rzadziej na inne kolory), pisano zł otą lub srebrną farbą. Był a to tzw. chryzografia (z gr. pisanie zł otem). Taką zbytkowną księ gę nazywano Codex aureus jeś li był napisany zł otem, lub Codex argenteus, gdy uż yto srebrnego atramentu. Szczegó lną popularnoś ć ekskluzywne rę kopisy zyskał y w karoliń skiej Francji. Wś ró d pochodzą cych z terenó w Polski urodą wyró ż nia się jedenastowieczne Sakramentarium tynieckie napisane srebrem na purpurowym pergaminie.

Papier

Wynalazek papieru stał się jednym z najbardziej kulturotwó rczych czynnikó w w dziejach ludzkiej cywilizacji, choć na odegranie tej roli czekał okoł o 1350 lat. Od 1454 roku, kiedy Johann Gutenberg wynalazł ruchome czcionki i prasę drukarską, produkcja papierowych ksią g drukowanych ustawicznie rosł a, a cywilizacja europejska zyskał a nową, unikatową jakoś ć.

Wynalazcą metody produkcji papieru z przetworzonych tkanin był chiń ski urzę dnik Cai Lun. Odkrył, ż e po myciu jedwabiu na sitach pozostaje warstwa delikatnej jedwabnej przę dzy. Wysychają c zastygał a w arkusz, na któ rym moż na był o pisać. Ale jedwab był zbyt drogi i przez kilka lat Cai Lun eksperymentował z ró ż nymi materiał ami, aż okoł o 105 r. po Chr. ofiarował cesarzowi Ho Di wyprodukowany przez siebie papier, któ rego gł ó wnym skł adnikiem był y rozdrobnione ł yko morwowe i szmaty lniane. Przez kilkaset lat Chiń czycy zazdroś nie strzegli technologii produkcji papieru, choć gotowy papier chę tnie sprzedawali do innych pań stw azjatyckich. Dopiero, gdy w 751 roku w rę ce Arabó w wpadł o kilku chiń skich producentó w papieru, tajemnica wyszł a na jaw. Już wkró tce Arabowie uruchomili wł asne wytwó rnie papieru w Bagdadzie i Samarkandzie. Zamiast ł yka morwowego wykorzystali wł ó kna konopne. Technologia produkcji papieru rozprzestrzeniał a się powoli, aż dotarł a do Europy. W 1154 roku powstał a w Hiszpanii – na styku cywilizacji arabskiej i europejskiej - pierwsza europejska papiernia. Zapewne z racji roś linnego pochodzenia i wł aś ciwoś ci, papier kojarzył się bardziej z papirusem niż z pergaminem, otrzymał wię c nazwę charta papirea. Inne okreś lenie papieru, wywodzą ce się z greki charta bombycina (jedwab, delikatna tkanina), moż e sugerować, ż e Grecy znali historię wynalezienia papieru przez Cai Luna. Ś lady arabskiej historii papieru przechował o sł owo „ryza” (500 arkuszy) pochodzą ce od arabskiego prisma - stos papieru. W XIII stuleciu papier zaczę li wytwarzać Wł osi, w XIV Francuzi. Ta produkcja zaspokajał a popyt w pozostał ych krajach Europy. Papiernie w Niemczech i w Europie Ś rodkowej powstawał y dopiero w XV wieku. Najstarszą papiernią w Polsce był a wytwó rnia przy klasztorze Duchakó w w Prą dniku pod Krakowem – wiemy, ż e dział ał a w 1491 r. Kilkanaś cie lat wcześ niej uruchomiono papiernie w Gdań sku (1473 r. ) i we Wrocł awiu (1477 r. ).

Papier nie od razu wszedł do powszechnego uż ytku. Jego wielką zaletą był a niska cena, pospolitoś ć skł adnikó w i ł atwoś ć produkcji. Pergamin nad mł odszym konkurentem gó rował przede wszystkim trwał oś cią. Podatnoś ć papieru na zniszczenie kł ó cił a się z oczekiwaniem, ż e spisane w dokumentach akty prawne bę dą „wiecznotrwał e”. Wł aś nie z tego powodu cesarz Fryderyk II zabronił swojej sycylijskiej kancelarii uż ywania papieru do sporzą dzania aktó w prawnych. Jednak już w XIII wieku papier zastą pił pergamin przy spisywaniu dokumentó w mniejszej wagi: listó w, regestró w, protokoł ó w i inwentarzy, a takż e pierwszych redakcji dokumentó w. Dopiero w wieku XIV, gdy szeroko rozpowszechnił a się umieję tnoś ć czytania i pisania, gdy rosł o zapotrzebowanie na materiał y piś miennicze, dostę pnoś ć i niska cena papieru zdecydował y o jego ostatecznym zwycię stwie. Ró wnież w Polsce wyraź ny wzrost stosowania papieru do celó w pisarskich przypadł na czasy panowania Kazimierza Wielkiego i drugą poł owę XIV stulecia.

W 1282 roku jedna z wł oskich papierni wprowadził a do technologii produkcji papieru pewną, wyją tkowo istotną dla historykó w, nowoś ć. Do dna sita, na któ re wylewano masę papierową, przymocowywano wygię ty z cienkiego drutu znak (herb, motyw hagiograficzny, roś linny lub zwierzę cy, figury geometryczne itp. ) zwany filigranem, bę dą cy znakiem firmowym papierni. Drut odciskał się w wilgotnym arkuszu tworzą c tzw. znak wodny. Co kilka lat sporzą dzano nowe sita – a wię c i nowe filigrany w miejsce zuż ytych. Rę cznie wykonywane filigrany nigdy nie był y identyczne, dzię ki temu moż na dziś na podstawie znakó w wodnych doś ć precyzyjnie datować rę kopisy papierowe bez wpisanych dat. Jest to moż liwe dzię ki obszernym katalogom znakó w wodnych pracowicie zestawionym przez historykó w dziewię tnasto- i dwudziestowiecznych (S. M. Briquet, Les Filigranes, 4 t.; St. Piekosiń ski, Ś redniowieczne znaki wodne zebrane z rę kopisó w przechowywanych w archiwach i bibliotekach polskich, Wybó r znakó w wodnych z XV stulecia; W. Budka, Znaki wodne papierni w Rzeczypospolitej Polskiej w XVI w., (w: ) Papiernie w Polsce XVI wieku; W. A. Churchill, Watermarks in paper in Holand, England, France etc. In the XVIth and XVIIth Centuries and their interconnections).

Najstarszymi zachowanymi tekstami na papierze są pochodzą ce z II i III w. po Chr. tybetań skie dokumenty znalezione na pustyni Lob-nor. Najstarszy rę kopis europejski powstał w XI wieku w Hiszpanii.

Materiał y pisarskie

Dobó r narzę dzi pisarskich wynikał oczywiś cie z materiał u, na któ rym zamierzano pisać. Do wykuwania napisó w epigraficznych – pozostają cych w wię kszoś ci poza obszarem zainteresowań paleografii - sł uż ył y dł uto kamieniarskie i mł otek. Na tabliczkach woskowych pisano wspomnianym już stylusem. Zaś do pisania na materiał ach mię kkich – papirusie, pergaminie i papierze - sł uż ył a począ tkowo trzcina, a od mniej wię cej V wieku po Chr. weszł y w uż ycie odpowiednio przycię te pió ra ptasie, z reguł y gę sie. Noż yk do przycinania pió r sł uż ył ró wnież do wyskrobywania bł ę dó w. Delikatne linie zapewniają ce ró wne pismo rysowano na karcie oł owianym rysikiem. Atrament sporzą dzano ze skł adnikó w naturalnych, a podstawowym skł adnikiem dają cym czarną lub ciemnobrą zową barwę był galas – naroś l wystę pują ca na liś ciach i ł odygach dę bu. Atrament przechowywano w rogach bydlę cych wstawianych w specjalne otwory w pulpitach pisarskich. Waż niejsze wyrazy i niektó re fragmenty tekstu - zazwyczaj nagł ó wki i inicjał y - zapisywano czerwona farbą. Wyrazy zapisywane czerwoną farbą nazywano „rubrykami” (od ł ac. rubrica – czerwona farba). Barwa i odcień atramentu mają spore znaczenie przy krytyce zewnę trznej dokumentu: pozwalają wychwycić czę ś ci dokumentu dopisane pó ź niej lub zmieniane. Dopiski zaś i zmiany mogą informować o przebiegu procesu podejmowania decyzji prawnych oraz trybie tworzenia dokumentó w. Mogą ró wnież wskazywać na podfał szowania i fał szerstwa dokumentowe.