Pisma rzymskie. Półuncjała

Pisma rzymskie

Najstarszą formą majuskuł y jest kapitał a, od któ rej wywodzą się wszystkie pó ź niejsze rodzaje pisma ł aciń skiego. Jej nazwa jest pó ź niejsza i pochodzi od ł aciń skiego sł owa caput (gł owa), bo takim liternictwem pisano nagł ó wki tekstó w. Kapitał a jest pismem monumentalnym i majestatycznym, przeznaczonym do kucia napisó w w kamieniu, powstał a bowiem jako pismo epigraficzne. Litery kapitał y są symetryczne, rysowane linią o jednakowej gruboś ci, mają jednakową wysokoś ć, niemal wszystkie dają się wpisać w kwadrat. Trzonki liter są zakoń czone poprzecznymi kreskami, tzw. szeryfami. Szeryfy, pierwotnie ś lady po dł ucie kamieniarskim, w pó ź niejszym liternictwie stanowią ozdobniki. Na pergaminie kapitał a nabrał a lekkoś ci: litery stał y się lekko cieniowane – pionowe trzonki grubsze, poziome cień sze, - L, F, Q i V zaczę ł y wysuwać się poza linie, pojawił y się nieś miał e zaokrą glenia wynikają ce z moż liwoś ci szybszego stawiania liter.

Wyró ż niamy dwa rodzaje kapitał y: kwadratową (capitalis quadrata, capitalis elegans) oraz chł opską lub wiejską (capitalis rustica). Kapitał a wiejska jeszcze wyraź niej ukazuje wpł yw materiał u mię kkiego na formę pisma. Od razu daje się zauważ yć pł ynnoś ć pisma: trzonki liter wygię te są w ł uki, ką ty stają się mniej ostre, litery tracą dostojną symetrię przyjmują c kształ t bardziej wydł uż ony. Skracają się - niekiedy znacznie – poziome trzonki liter, co jest szczegó lnie widoczne w E i L. Czytanie tekstó w zapisanych kapitał ą – zaró wno kwadratową, jak wiejską – mocno utrudnia fakt, ż e nie stosowano odstę pó w mię dzy wyrazami ani znakó w interpunkcyjnych (GALIAESTOMNISDIVISAINPARTESTRES)

Dalsze zaokrą glanie liter kapitalnych obserwujemy w uncjale, nowym rodzaju pisma wywodzą cym się od kapitał y. Choć wcią ż jest ona pismem majuskulnym – dają cym się wpisać mię dzy dwie linie – sporo liter zmienia doś ć znacznie kształ t: a, d, e, h, m., q, t oraz u, któ re w pismach ś redniowiecznych wyprze niemal zupeł nie literę v. Najstarsze znane rę kopisy pisane uncjał ą pochodzą z IV wieku.

Kapitał y i uncjał a był y pismami wytwornymi i powolnymi, stosowanymi gł ó wnie w chrześ cijań skich kodeksach liturgicznych. Z potrzeby szybkoś ci pisania zrodził a się w I wieku po Chr. starsza kursywa rzymska. Wywodzi się ona od kapitał y i jest w znacznej czę ś ci pismem majuskulnym: w dwó ch liniach nie mieś ci się wyraź nie charakterystyczne dł ugie „S”. Szybkoś ć pisania uzyskano w kursywie przez znaczą cą niekiedy redukcję niektó rych elementó w liter, np. m to trzy pionowe kreski. Kursywy uż ywano do pisania listó w, osobistych notatek, tymczasowych zapiskó w, do sporzą dzania bież ą cych rachunkó w. Pisano wię c zazwyczaj na tabliczkach woskowych oraz na pojedynczych kartach papirusu. Najbardziej znane antyczne dokumenty zapisane kursywą to fragmenty papirusó w z Herculaneum datowane na okres mię dzy 53 a. 79 rokiem po Chr.; pó ź niejsze o stulecie tabliczki z kopalń zł ota w Siedmiogrodzie (dzisiejsze Vö rö spatak) powstał e w latach 131 - 167; egipskie papirusy z IV -VI wieku. Okoł o V wieku po Chr. z kursywy starszej, pod wpł ywem pisma greckiego, wykształ ca się kursywa mł odsza, zwana też minuskulną bo niektó re jej litery wpisują się już w cztery linie. Kursywą mł odszą pisano bardzo dł ugo (w pó ł nocnej Italii spotyka się ją jeszcze w XII stuleciu), wpł ynę ł a też silnie na powstanie niektó rych rodzajó w pism ś redniowiecznych. Kursywa mł odsza jest pismem trudnym do odczytania, chę tnie bowiem – dla przyś pieszenia pisania - stosuje skró ty (abrewiacje) i zrosty liter (ligatury), i to bez ż adnych reguł i bez jednolitych zasad. Jest to wię c pismo zindywidualizowane, o jego kształ cie decyduje to, co nazywamy charakterem pisma. Najbardziej konsekwentnie stosowane litery kursywne, któ re przeszł y do innych rodzajó w pisma, to dł ugie s oraz ligatura & =et. (3)

Pó ł uncjał a

Pierwszym pismem stworzonym w Ś redniowieczu był a pó ł uncjał a. Jej pojawienie się w VI wieku był o przeł omem w dotychczasowej historii pisma. Wszystkie starsze pisma (z wyją tkiem pewnych elementó w w kursywie mł odszej) miał y litery jednakowej wysokoś ci, tymczasem pó ł uncjał a wprowadził a ró ż ną wysokoś ć liter. Sporo z nich miał o wydł uż enia gó rne i dolne zdecydowanie wysuwają ce się z linii tekstu w przestrzeń mię dzy wierszami. Pó ł uncjał a był a wię c - przynajmniej w czę ś ci - pismem minuskulnym. Litery wyraź nie zaokrą glone, mocno cieniowane i pisane pł ynnie. Pojawiają się linie ł ą czą ce ze sobą litery wyrazu: to efekt szybkiego pisania i jednocześ nie sposó b na przyś pieszenie. Wyrazy są od siebie oddzielane odstę pami, choć brak jeszcze interpunkcji.

W tekstach pisanych pó ł uncjał ą wprowadzano takż e kapitał ę: pisano nią inicjał y, tytuł y, nazwy etc. Są to wię c począ tki komplementarnego funkcjonowania podwó jnego alfabetu, liter majuskulnych dzisiaj zwanych wersalikami lub po prostu „duż ymi literami”, oraz liter minuskulnych. Najstarszy znany dokument pisany pó ł uncjał ą powstał tuż po 486 roku: jest to palimpsest zawierają cy roczniki konsularne od 439 do 486 roku.

Badacze pisma charakteryzują kilka odmian pó ł uncjał y, a ró ż nice wynikają z rozbicia wczesnoś redniowiecznej Europy na pań stwa narodowe i plemienne oraz z ukształ towania się kilku, utrzymują cych bardzo sł abe kontakty, oś rodkó w wł adzy i kultury. Najważ niejszą odmianą pó ł uncjał y był o pismo iroszkockie, czyli insularne (scriptura scottica). Gdy po upadku Cesarstwa Rzymskiego na kontynencie europejskim zapanował zamę t polityczny i społ eczny a antyczna kultura i nauka upadł y, w cichych klasztorach wysp brytyjskich mnisi przepisywali stare księ gi zapeł niają c karty pię kną pó ł uncjał ą, z któ rej okoł o VIII wieku powstał o irlandzko-angielskie okrą gł e pismo kodeksowe. Mnisi iroszkoccy wyruszają cy na kontynent z misją chrystianizacji ludó w zamieszkują cych nie tylko tereny dawnego imperium rzymskiego, ale i ziemie, gdzie nigdy nie stanę ł a stopa rzymskiego legionisty, przywozili ze sobą kodeksy ze ś wię tymi tekstami zapisanymi pismem pó ł uncjalnym. Wywarł o ono olbrzymi wpł yw na pisma uż ywane wó wczas w pań stwach europejskich i doprowadził o do ukształ towania się nowego rodzaju pisma. Najważ niejsze zabytki scriptura scottica to Ewangeliarz Trinity College z Dublina zwany „Book of Kells” (VII wiek) oraz belgijski Ewangeliarz Maesyck z VIII wieku. W pó ł uncjale iroszkockiej sł owa są rozdzielone, ligatury i abrewiacje doś ć liczne, a inicjał y otaczane ornamentem z czerwonych punktó w. Wystę pują ró wnież znaki umowne, skró ty zastę pują ce niektó re sł owa. (4a)