 |
Znaki specjalne właściwe
|
|
|
|
Znaki specjalne wł aś ciwe
1. Jedną z czę ś ciej stosowanych abrewiacji przez znak specjalny wł aś ciwy, był o skracanie sylaby –ram, oraz koń có wki dopeł niacza liczby mnogiej (genetivus pluralis) I i II deklinacji -rum. W tym wypadku odcinano dwie ostatnie litery, znakiem odcię cia zaś był a prawie pionowa kreska przecinają ca okrą gł e r. Powstał y znak – przypominają cy ozdobną cyfrę „4” – pisano za ostatnią pozostał ą literą wyrazu, niekiedy lekko powyż ej niej.
2. Falista kreska, , bę dą ca przekształ ceniem okrą gł ego „r” oznaczał a ró wnież skró cenia koń cowych sylab, w któ rych wystę pował a litera „r”:
- pozioma kreska falista umieszczana zawsze nad ostatnią literą skracanego wyrazu to –ra, -ar, -re, -er
- pionowa kreska falista umieszczana w ś rodku lub na koń cu wyrazu to - -er, -re, -ir, -ri,
3. Okrą gł e „r”, podobne do falistej i lekko rozcią gnię tej cyfry „2” stoją cej lub leż ą cej, nadpisane nad literą poprzedzają ca skró t (zazwyczaj na koń cu wyrazu), oznaczał o -ur, -tur, rzadziej –or.
4. Znak „9” umieszczany zazwyczaj na począ tku wyrazu zastę pował przedrostki con-, com-, cun-, cum-
5. Znak „ 9 ” nadpisany nad ostatnią literą przed skró tem oznaczał: us, os, rzadziej s. Na pó ł nocy Francji i w Niderlandach znak ten stosowano dla oznaczenia wszelkich skró ceń zawierają cych „s”.
6. Znak ś rednika; lub wydł uż onej cyfry „3” miał znaczenie zmienne: niekiedy oznaczał –us w koń có wce –bus w ablativus pluralis, niekiedy koń cowe –m. w bierniku, najczę ś ciej jednak zastę pował spó jniki que oraz et. Na zasadzie podobień stwa fonetycznego oznaczał ró wnież –ed w sł owie sed: s;
7. Znak „ 7” najczę ś ciej stosowano dla oznaczenia spó jnika et lecz takż e zgł oski et i ed usuwane z wyrazu (zazwyczaj koń cowe). „ 7” z kreską u gó ry mogł o oznaczać etiam oraz atque.
Znaki specjalne niewł aś ciwe
Najczę ś ciej w roli znaku specjalnego niewł aś ciwego wystę pował a kreska. Jak powiedziano wyż ej, oznaczał a ona abrewiacje przez kontrakcję i przez suspensję, wskazywał a ró wnież na usuniecie konkretnych sylab lub zgł osek. Kreska – prosta i wyginana – oznaczał a ró wnież usunię cie czę ś ci niektó rych ł aciń skich przedrostkó w, z któ rych pozostawiano pierwszą literę z dodaną kreską: prae-, per-, par-, pro-, quae-, qui-, quod-, quia-.
|
|
|
Monogramy
Monogramy to litery jednego sł owa zł oż one w figurę, znak graficzny. Zwyczaj tworzenia monogramó w narodził się najprawdopodobniej w Grecji, ską d przeszedł do kancelarii merowiń skiej i karoliń skiej. Najbardziej znane monogramy powstał y w czasach imperium frankoń skiego i skł adał y się na imię Karola Wielkiego (Karolus) i Chlotara (Hlotarius).
Abrewiacje znikał y z uż ytku stopniowo, w miarę jak rozpowszechniał a się renesansowa antykwa i ksią ż ka drukowana. Spotyka się je jeszcze we wczesnych drukach, zwł aszcza niemieckich drukowanych czcionką wzorowaną na teksturze. Ostatnią ostoją gotyckiego pisma rę cznego i abrewiatur był a kancelaria papieska. Niemal do koń ca XIX wieku najważ niejsze dokumenty papieskie (Litterae Apostolicae) pisano rę cznie pismem zwanym bollatico, bedą cym odmianą gotyckiej rotundy. Dopiero na mocy dekretu papież a Leona XIII wydanego 29 grudnia 1878 r., zrezygnowano z tego typu pisma oraz z licznych abrewiatur w dokumentach administracyjnych Watykanu. Ten sam dekret zabraniał stosowania skró tó w, dopuszczają c do uż ytku tylko nieliczne, najczę ś ciej wystę pują ce i powszechnie znane, na przykł ad formuł ę S. R. E. - Sancta Romana Ecclesia, Sanctae Romanae Ecclesia (Ś wię ty Koś ció ł Rzymski). Wcią ż uż ywane są skró ty w dokumentach dotyczą cych liturgii i nauczania Koś cioł a oraz w datacji.
IV. CYFRY
Cyfry rzymskie
Choć w Ś redniowieczu niekiedy liczby zapisywane są sł ownie, to zazwyczaj uż ywa się cyfr rzymskich. Reguł y ich stosowania oraz formy niemal nie zmienił y się od czasó w staroż ytnych. Cyfry rzymskie zapisuje się bą dź w formie minuskulnej, bą dź też majuskulnej. Cyfry minuskulne umieszcza się mię dzy dwoma punktami. Znak jednoś ci stoją cy na ostatniej pozycji ulega przekształ ceniu: z kró tkiego „i” w dł ugie „j”.
| I | . j. | |
| II | . ij. | |
| III | . iij. | |
| IV lub IIII | . iiij. lub. iv. | |
| V | . v. | |
| VI | . vj. | |
| VII | . vij. | |
| VIII | . viij. | |
| IX lub VIIII | . ix. lub. viiij. | |
| viii | . x. |
Wyż sze cyfry to:
. l. lub L – 50
. c. lub C – 100
. d. lub D – 500
. m. lub M. – 1000
Duż e liczby tworzono poprzez zestawianie ze sobą cyfr podstawowych zgodnie z zasadą, ż e cyfrę mniejszą stoją cą po prawej stronie cyfry wyż szej dodaje się do niej, zaś cyfrę mniejszą stoją cą po lewej stronie cyfry wyż szej odejmuje się. Na przykł ad:
MCCLII= 1000+100+100+50+2=1252
CMXCIX= (1000-100)+(100-10)+(10-1)=999
Innym sposobem zapisywania wysokich cyfr był o mnoż enie, w zapisie przypominają ce wspó ł czesne potę gowanie:
|
|
|
V XX=100 IVC=400 IIIM=3000
Na niektó rych obszarach ś redniowiecznej Europy (np. w Anglii), w inwentarzach kupieckich czy domowych cyfra. c. mogł a oznaczać tzw. „dł ugą setkę ”, czyli 120.
W zapisie dat liczby mogł y być zapisywane jako gł ó wne lub też jako porzą dkowe, np. M o czyli millesimo – (roku) tysię cznego.
Cyfry arabskie
Cyfry zwane przez nas arabskimi powstał y w rzeczywistoś ci w Indiach, zapewne okoł o VI wieku po Chr. Okoł o poł owy VIII wieku, za poś rednictwem hinduskich uczonych, nowy system trafił do Arabó w. Ci go udoskonalili, wprowadzają c cyfrę 0. Sł owo „cyfra” pochodzi wł aś nie od arabskiej nazwy 0 – sifr. Pomysł hinduski miał na celu uproszczenie stosowanych wó wczas systemó w matematycznych: egipskiego, greckiego i rzymskiego. Polegał na wprowadzeniu symboli oznaczają cych iloś ć uż ytych znakó w:
rzymskie CC XXX IIII to hinduskie
2 3 4.
Problem pojawiał się, gdy w duż ych liczbach nie wystę pował y na przykł ad dziesią tki:
CCC IIII to nie jest
3 4.
Zasł ugą wł aś nie Arabó w jest wprowadzenia znaku oznaczają cego „nic”, „pustkę ”, czyli „zero”. W tekstach arabskich zero oznaczane był o począ tkowo przez kropkę. Dopiero dzię ki zeru system dziesię tny stał się funkcjonalny. Jest to system pozycyjny, w któ rym wartoś ć cyfry zależ y od pozycji, na któ rej jest umieszczona. Sł ynni arabscy matematycy (al-Khwâ rizmî i al-Uqlidisi) upowszechniali wiedzę o nowym systemie liczenia w ś wiecie ś ró dziemnomorskim, nie wiemy jednak, kiedy dotarł on do Europy. Najstarszy znany europejski rę kopis zawierają cy cyfry arabskie - Codex Vigilanus – powstał w Hiszpanii w 976 r. Posł ugiwał sie nim francuski zakonnik i matematyk Gerbert (940-1003), któ ry stosował tę nowinkę takż e wtedy, gdy jako Sylvester II zasiadł w 999 r. na tronie papieskim. Dopiero jednak wydana w 1202 r. ksią ż ka Leonarda z Pisy (znanego jako Fibonacci) pod tytuł em „Liber Abaci” uż ywana jako podrę cznik do matematyki, upowszechnił a informacje o systemie arabskim. W XII/XIII wieku cyfry arabskie został y przyję te przez italskich kupcó w, a za ich poś rednictwem przez cał ą Europę. Forma cyfr arabskich (z nielicznymi wyją tkami) zmieniał a się jeszcze i ustalał a aż do poł owy XVI stulecia.
- coram antecessorum
|
|
|
