 |
Noty tyrońskie. Brachygrafia średniowieczna. Suspensja i kontrakcja
|
|
|
|
Noty tyroń skie
W ostatnich latach republiki rzymskiej pojawił się system szybkiego pisania posł ugują cy się wieloma skró tami, któ re z czasem zyskał y wielka popularnoś ć. Jak pisze Swetoniusz w „Ż ywotach sł awnych mę ż ó w”, opracował je Tullius Tiro, sekretarz Marka Tulliusza Cycerona (106-43 przed Chr. ). By mó c wiernie notować mowy swego pryncypał a Tiron wymyś lił rodzaj wspó ł czesnej stenografii. Specjalne skró ty zastosowane przez Tirona nazwano notami tyroń skimi. Istnieje ró wnież wersja przypisują ca wynalezienie systemu szybkiego pisania – a tym samym i skró tó w – poecie Enniusowi. System Tirona zyskał wielką popularnoś ć, posł ugiwali się nim pisarze zapisują cy mowy urzę dnikó w wystę pują cych na zebraniach ludowych i w senacie, mowy, w któ rych poruszano kwestie prawne i któ re niejednokrotnie same stawał y się podstawą dla nowych praw. Pisarzy owych, z racji posł ugiwania się przez nich notami tyroń skimi zwano notariuszami. Pod koniec dawnej ery not był o już okoł o pię ciu tysię cy, a zadania ich spisania podją ł się Seneka starszy (55 r. przed Chr. - ok. 40 r. po Chr. ). Noty był y mocno przetworzonymi i skrajnie uproszczonymi literami bą dź fragmentami liter, z któ rych pozostawał czę sto jeden charakterystyczny element. Koń có wki fleksyjne oznaczano poprzez ukł ad kropek i przecinkó w o znaczeniu zależ nym od poł oż enia wzglę dem są siedniej litery. Do ś redniowiecznych systemó w brachygraficznych weszł o tylko kilka znakó w wywodzą cych się z not tyroń skich.
Brachygrafia ś redniowieczna
Mię dzy sió dmym a dziewią tym wiekiem zdecydowanie roś nie liczba powstają cych dokumentó w i kodeksó w. Roś nie ró wnież liczba abrewiacji: skryptoria zakonne i klasztorne oraz kancelarie pań stw germań skich powstał ych na gruzach Imperium Rzymskiego, wprowadzają swoje wł asne zasady skracania i nowe znaki skró ceń. W znacznej mierze o europejskich standardach abrewiacji decydują potę ż ne centra produkcji rę kopisó w: kancelaria papieska i uniwersytety w Paryż u i Oksfordzie w zakresie teologii oraz uniwersytet w Bolonii w zakresie prawa.
Suspensja i kontrakcja
Ś redniowieczny system brachygraficzny korzystał ze wszystkich typó w skró ceń powstał ych w czasach antycznych. Nie był o to jednak tylko kopiowanie znakó w opracowanych w staroż ytnoś ci. Abrewiacje rozwijał y się, zmieniał y formę i znaczenia. Swó j system skró ceń oparty na zasadach rzą dzą cych nomina sacra, z zapoż yczeniami z not tyroń skich wytworzyli mnisi iroszkoccy, któ rzy nastę pnie przenieś li go na kontynent. Minuskuł a karoliń ska począ tkowo dysponował a niewielką iloś cią abrewiacji, jednak już od X wieku i liczba zaczę ł a rosną ć. Najchę tniej stosowano kontrakcję, jednak nowoś ci pojawił y się i w pozostał ych typach skró ceń.
|
|
|
Stał e miejsce w piś miennictwie ś redniowiecznym zyskał y sobie nowe sygle:
a. D., A. D. – anno Domini (roku Pań skiego), stosowany w datacji,
D. G. – Dei Gratiae (z ł aski Boga), stosowany w tytulaturach wł adcó w, popularny do dziś. Umieszczany po imieniu wł adcy a przed okreś leniem godnoś ci, sygiel D. G. stał się najkró tszym, lecz zawierają cym peł nię znaczeń, sposobem na okreś lenie istoty monarchii.
S. – sigillum (na pieczę ciach)
R. I. P. – requiescat in pacem (spoczywa w pokoju)
Należ y ró wnież wspomnieć o formule D. O. M. od czasó w Ś redniowiecza czę sto umieszczanej na frontach ś wią tyń chrześ cijań skich. Suspensja ta w rozwinię ciu brzmi Deo Optimo Maximo (Bogu Najlepszemu, Najwię kszemu), a pierwotnie odnosił a się do Jupitera.
Specjalne znaczenie posiadał a inna suspensja bę dą ca jednym z powszechniej uż ywanych skró tó w Ś redniowiecza. W rę kopisach liturgicznych zawierają cych teksty mszalne – tzw. sakramentarzach – od począ tku prefacji (pochwalna i dzię kczynna czę ś ć Mszy Ś wię tej poprzedzają ca konsekrację ), na kolejnych kartach zawsze umieszczano litery VD. Mabillon wytł umaczył ó w monogram jako skró t pierwszych sł ó w formuł y “Vere dignum et justum est, aequum et salutare” (Zaprawdę godne jest i sprawiedliwe, sł uszne i zbawienne). W wielu rę kopisach suspensję tę zdobiono tak bogato, ż e niemal niemoż liwe jest rozpoznanie w bogactwie ornamentyki owych dwó ch liter.
Ró wnież przy pomocy sygli zapisywano imiona np. K. – Kasimirus, H. –Heinricus.
Pojawił a się ró wnież suspensja nieregularna, kiedy to wyraz obcina się i z koń ca i z począ tku pozostawiają c literę ś rodkową, np. n. =enim. Inną nową formą skró tu przez odcię cie jest suspensja zgł oskowa, kiedy zapisywano pierwsze litery kolejnych sylab wyrazu: pp=papa, ss=subscripsi.
Dokonanie skró tu przez odcię cie zaznaczano kropką po ostatniej literze, rzadziej kropkę stawiano nad literą. Drugą, ró wnie popularną metodą oznaczenia skró tu był o umieszczenie poziomej kreski nad ostatnią literą, pozostał ą po dokonaniu suspensji. Niekiedy kreska biegł a ukoś nie, obok litery lub też przekreś lają c ją.
|
|
|
Niektó rzy paleografowie starszego pokolenia (W. Semkowicz) do suspensji lub do kontrakcji zaliczali ró wnież abrewiacje, w któ rych znakiem skró cenia był o nadpisanie litery:
n o i o
a=ante h= hoc h=hic v=vero
Obecnie (J. Szymań ski) takie skró ty klasyfikuje się jako odrę bny rodzaj: abrewiację przez literę nadpisaną (abbreviatio per litteram suprascriptam).
Drugi podstawowy typ abrewiacji – kontrakcja – nie zmienił się wł aś ciwie od staroż ytnoś ci. W tekstach ś redniowiecznych spotykamy kontrakcję czystą, gdy pozostaje pierwsza i ostatnia litera:
mr – martyr nr – noster nc - nunc
Z kontrakcją mieszaną mamy do czynienia, gdy pozostaje ró wnież jedna lub wię cej liter ś rodkowych:
dns – dominus omi – omni noie - nomine
W kontrakcjach ś redniowiecznych – zwł aszcza w mieszanych –preferowano ś cią ganie liter szerokich – „m” i „n” – zaró wno pojedynczych jak i razem z innymi literami oraz cał ych sylab. Ś cią gnię cie takie zaznaczano kreską – prostą, ł ukowatą lub zapę tloną – nadpisaną nad literą są siadują cą z pierwszą z liter ś cią gnię tych. Szczegó lnie czę sto skró ceniu przez ś cią gnię cie ulegał a ostatnia sylaba wyrazu, bę dą ca charakterystyczną koń có wką koniugacyjną lub deklinacyjną. W koń có wce 3 osoby liczby mnogiej –unt ś cią gnię ciu ulegał o un, na przykł ad: fuert – fuerunt. W koń có wce przysł ó wkowej –iter usuwano ite: alr – aliter; w koń có wce rzeczownikowej –tio opuszczano ti: oratio – orao.
Trzecim, najbardziej skomplikowanym, rodzajem abrewiacji ś redniowiecznych był y tak zwane skró cenia przez znak specjalny. Wyrosł y one z not tyroń skich, lecz stosował y takż e reguł y suspensji oraz kontrakcji. Znaki specjalne – podobnie jak noty tyroń skie – powstał y z przekształ cenia liter ł aciń skich lub też ich charakterystycznych czę ś ci. J. Szymań ski proponuje podział specjalnych na znaki wł aś ciwe i znaki niewł aś ciwe. Znaki specjalne wł aś ciwe mają doś ć precyzyjnie przypisane znaczenie fonetyczne, choć – wobec duż ej swobody pisarzy ś redniowiecznych – zdarzają się odstę pstwa od zasad. Znaki specjalne niewł aś ciwe nie mają stał ego znaczenia, lecz zmienne: w zależ noś ci od pozycji, w jakiej się znajdują i litery, przy któ rej stoją, mogą oznaczać ró ż ne zgł oski, sylaby czy litery usunię te z wyrazu.
|
|
|
