Pismo humanistyczne. III. BRACHYGRAFIA. Ligatury i enklawy

Pismo humanistyczne

Renesans zafascynowany kulturą antyczną, takż e w dziedzinie pisma starał się się gną ć po wzory staroż ytne. Zupeł nie naturalne wię c, ż e impuls w kierunku reformy pisma wyszedł z Italii, gdzie najł atwiej był o o zabytki i teksty z czasó w imperium rzymskiego, i gdzie nigdy ostre litery gotyckie nie wyparł y cał kowicie okrą gł ego pisma romań skiego. W odkrywaniu i adaptacji dorobku cywilizacji antycznej prym wiodł a Florencja. Już w poł owie XIV wieku Francesco Petrarka narzekał, ż e stosowane wó wczas pismo wł oskie „uraż a (…) i mę czy, jak gdyby do czego innego niż do czytania je wynaleziono”, i domagał się przywró cenia pismu „dostojeń stwa dawnego”. Się gają c po powtó rnie odkrywane teksty autoró w staroż ytnych, florenccy humaniś ci nie zdawali sobie sprawy, ż e odczytywali je z rę kopisó w zapisanych przez podobnych im mił oś nikó w antyku z czasó w renesansu karoliń skiego, a wię c w IX-XI wieku. Pod koniec XIV i na począ tku XV wieku starania humanistó w florenckich zmierzają ce do odrodzenia dawnego pisma (littera antiqua - jak je nazwali) zaczę ł y przynosić efekty. Wielkie zasł ugi w recepcji pisma humanistycznego poł oż ył Niccoli Niccolo, któ ry w pierwszej ć wierci XV wieku prowadził sł ynną florencką szkoł ę kaligrafii. Dla tej szkoł y Giovanni Poggio Bracciolini, zwany il Loggio, opracował pismo bę dą ce w gruncie rzeczy naś ladownictwem dojrzał ej minuskuł y karoliń skiej. Doś ć szybko znalazł y się kancelarie i skryptoria, któ re zaczę ł y wprowadzać nowe pismo.

Ale nie był a to wierna kopia minuskuł y karoliń skiej, znalazł y się tu bowiem elementy nieznane pismom rzymskim i karolinie, wypracowane w czasach gotyku: kropeczka lub kreseczka nad „i”, pionowy trzonek wystają cy ponad poziomą beleczkę w literze „t” czy okrą gł e „s”. Dwa gł ó wne typy pisma humanistycznego to antykwa humanistyczna ( jako pismo ksią ż kowe) oraz italika, kursywne pismo kancelaryjne, dokumentowe. Italika, zachowują c wszystkie cechy kursywy, zyskał a zarazem zalety pisma kaligraficznego. Z tego powodu przyję ł a się w cał ej Europie jako uniwersalne pismo rę czne i był a uż ywana przez kilka nastę pnych stuleci. Antykwa niedł ugo sł uż ył a jako pismo ksią ż kowe i rychł o wyparł ją druk. Jednak pię kno i harmonia tego liternictwa sprawił y, ż e stał o się wzorem dla typografó w wł oskich opracowują cych kroje czcionek drukarskich. Projektowaniem czcionek zajmował o się wielu wybitnych artystó w Renesansu (m. in. Leonardo da Vinci), jednak zasł uga stworzenia modelowej antykwy przypadł a typografom weneckim z Aldusem Manutiusem na czele. Na jego czcionkach wzorowali się pó ź niejsi sł ynni drukarze francuscy z najbardziej znanym Claudem Garamondem, a wiele rozwią zań Aldusa przetrwał o do dzisiaj w nowoczesnych czcionkach drukarskich i komputerowych. Ró wnież Manutiusowi przypada zasł uga opracowania pierwszych czcionek kursywnych, zwanych cancellaresca. Zasł ugi dla rozwoju druku kursywnego poł oż ył takż e krakowski drukarz Hieronim Wietor po raz pierwszy stosują c pochył e wersaliki, czyli KURSYWNĄ MAJUSKUŁ Ę .

III. BRACHYGRAFIA

Potrzeba skracania (ł ac. abreviatio) wyrazó w pojawił a się niemal jednocześ nie z samym pisaniem i wynikał a z oszczę dnoś ci czasu, materiał u, oraz z chę ci racjonalnego wykorzystania miejsca. Miejscem narodzin abrewiacji był y starorzymskie napisy epigraficzne kute na kamiennych pomnikach i stellach. Drugim ź ró dł em skró tó w stał y się rę kopisy chrześ cijań skie. Skró ty (abrewiatury) począ tkowo nieliczne i proste, z czasem mnoż ą się, tworzą c skomplikowany system. Niegdyś miał y uł atwiać korzystanie z tekstu – w dzieł ach prawniczych zmniejszał y obję toś ć odsył aczy - dziś w wielu wypadkach poważ nie utrudniają jego przeczytanie. Wprawdzie praktyka stosowania systemó w brachygraficznych zmieniał a się wraz z przemianami pisma, to jednak gł ó wne zasady skracania, wypracowane jeszcze w staroż ytnoś ci, pozostawał y niemal niezmienne. Najważ niejsze trzy sposoby skracania to skró cenie przez odcię cie czyli suspensja (abbreviatio per suspensionem), skró cenie przez ś cią gnię cie czyli kontrakcja (abbreviatio per conractionem) oraz skró cenie poprzez znak skró cenia (abbreviatio per signum abbreviationis). Wspomnieć należ y ró wnież o ligaturach i enklawach, niebę dą cych wł aś ciwymi skró tami, lecz czę sto i chę tnie stosowanymi dla zaoszczę dzenia miejsca, tak w napisach epigraficznych jak i tekstach paleograficznych.

Ligatury i enklawy

Ligatury - czyli zrosty są siadują cych liter – oraz enklawy – czyli umieszczanie jednej litery we wnę trzu drugiej – to dwa sposoby oszczę dzania miejsca chę tnie stosowane w epigrafice. Majuskuł a epigraficzna szczegó lnie chę tnie ł ą czył a ze sobą dwie litery czę stego w ł acinie dyftongu A i E. Szczegó lnie ł atwo ligatury tworzył y stoją ce obok siebie dwie litery o prostych trzonkach, np. N i T. Wielką liczbą ligatur posł ugiwał a się mł odsza kursywa rzymska, co – wś ró d innych czynnikó w – sprawił o, ze był a tak trudna w odczytaniu. Z kursywy rzymskiej zwyczaj obfitego uż ywania ligatur przeszedł do opartych na niej pism szczepowych. Minuskuł a karoliń ska z ligatur korzysta umiarkowanie a najbardziej charakterystycznymi zrostami są poł ą czenia s-t i c-t. W pó ź nej, XII-wiecznej, karolinie wytwarza się zwyczaj ł ą czenia okrą gł ego, uncjalnego „d” z okrą gł ymi literami niskimi: d-a, d-e. Ró wnież okrą gł e „r”, gdy nastę puje po „o” chę tnie tworzy z nim ligaturę.

Tworzenie enklaw to zabieg zdecydowanie oszczę dnoś ciowy i stosowany gł ó wnie w majuskule epigraficznej. Polegał na wprowadzeniu pomniejszonej litery do wnę trza litery poprzedzają cej. Ł atwo zauważ yć, ż e tą literą poprzedzają ca musiał a być litera okrą gł a – np. O lub C – literą zaś implantowaną litera zł oż ona z prostych, wertykalnych lasek. W piś mie paleograficznym, gdzie litery był y znacznie mniejszych rozmiaró w niż w napisach kutych na monumentach, enklawy spotykamy znacznie rzadziej niż w epigrafice. Najczę stszym miejscem ich wystę powania był y inicjał y zdań: z litery inicjalnej, powię kszonej w stosunku do pozostał ych, ł atwo był o stworzyć enklawę.