 |
Ужыванне лiчэбнiкаў з назоўнiкамi
|
|
|
|
Ужыванне лiчэбнiкаў з назоўнiкамi
Пры лiчэбнiках два, дзве, тры, чатыры назоўнiкi, прыметнiкi, дзеепрыметнiкi, парадкавыя лiчэбнiкi, займеннiкi ўжываюцца ў назоўным склоне множнага лiку: два газетныя экземпляры, тры мае сястры.
Пры колькасных лiчэбнiках ад пяцi i далей назоўнiкi ўжываюцца ў родным склоне множнага лiку: пяць кнiг, дваццаць гадоў.
Пры дробавых лiчэбнiках назоўнiкi маюць форму роднага склону адзiночнага лiку: дзве пятыя дарогi, пяць восьмых метра, паўтары тоны.
Прааналiзуйце i запомнiце:
Н. – дзве трэцiя дарог i , паўтара метра
Р. – дзвюх трэцiх дарогi, паўтара метра
Д. – дзвюм трэцiм дарогi, паўтара метрам
В. =Н.
Т. – дзвюма трэцiмi дарогi, паўтара метрамi
М. – аб дзвюх трэцiх дарогi, паўтара метрах
Зборныя лiчэбнiкi ўжываюцца з 1) множналiкавымi назоўнiкамi: двое сутак, трое штаноў; 2) назвамi маладых iстот: трое дзяцей, чацвёра парасят; 3) назоўнiкамi i асабовымi займеннiкамi, якiя абазначаюць асоб мужчынскага полу: двое мужчын, трое студэнтаў; 4) са словамi людзi, конi, гусi, свiннi: двое гусей, трое коней, дзявяцера чалавек.
Пры абазначэннi адлегласцi лiчэбнiк ужываецца ў форме вінавальнага склону з прыназоўнiкам за: за два крокi, за дзвесце метраў, за пяць кiламетраў.
Для выражэння прыблiзнай колькасцi выкарыстоўваюцца: а) адваротны парадак слоў: метраў пяць, кiламетры чатыры; б) два лiчэбнiкi: тры-чатыры метры, пяць-шэсць дзён; в) прыназоўнiкi пад, з, за, каля ў спалучэннi з формай пэўнага склону: яму пад семдзесят, каля двух метраў, дзён з пяць, днi за тры.
Пры абазначэннi часу лiчэбнiк ужываецца з прыназоўнiкам а: а пятай гадзiне, а палове на шостую.
Парадкавыя лiчэбнiкi, якiя ў спалучэннi з назоўнiкам абазначаюць дату, ужываюцца ў форме роднага склону: першага верасня, дваццаць пятага сакавiка. У назве свята лiчэбнiк мае форму назоўнага склону: Першае мая, Восьмае сакавiка.
|
|
|
Скланенне i правапiс займеннiкаў
Прааналiзуйце i запомнiце:
Н. – я, ты, яна, свой, свая, хто, што, чый, колькi
Р. – мяне, цябе, яе, свайго, сваёй, каго, чаго, чыйго, колькiх
Д. – мне, табе, ёй, свайму, сваёй, каму, чаму, чыйму, колькiм
В. – мяне, цябе, яе, свой або свайго, сваю, каго, што, чый або чыйго, колькi або колькіх
Т. – мной(мною), табой(табою), сваiм, сваёй(сваёю), кiм, чым, чыiм, колькiмi
М. – (аб, аба) мне, табе, ёй, сваiм, сваёй, кiм, чым, чыiм, колькiх
Н. – сам ы, сам, ---
Р. – сам ага, сам ога, с я бе
Д. – сам аму, сам ому, с а бе
В. – сам ы або сам ага, сам ога, с я бе
Т. – сам ым, сам iм, с а бой(сабою)
М. – аб сам ым, сам iм, с а бе
Рознiца ў напiсаннi словазлучэнняў не хто iншы – нiхто iншы; не што iншае – нiшто iншае тлумачыцца асаблiвасцямi ў iх значэннi. З часцiцай не гэтыя спалучэннi маюць значэнне супрацьпастаўлення: Гэта быў не хто iншы, як мой бацька. Чалавека цiкавiла не што iншае, як мясцовыя звычаi. У хату ўвайшоў Пятрусь, а не хто iншы. Адмоўныя займеннiкi ў падобных спалучэннях ужываюцца ў сказах, дзе ўжо ёсць адмоўе: Нiхто iншы не мог дапамагчы. Нiшто iншае яго не цiкавiла.
Правапiс асабовых канчаткаў i суфiксаў дзеясловаў
Змяненне дзеясловаў па асобах i лiках называецца спражэннем. У залежнасцi ад характару асабовых канчаткаў выдзяляюцца першае i другое спражэннi.
Спражэнне можна вызначыць па iнфiнiтыве: да 2-га спражэння адносяцца:
а)дзеясловы на –iць, -ыць (акрамя аднаскладовых: жыць, шыць ): любiць, касiць, смажыць;
б) дзеясловы на – ець ( акрамя хацець ), калі е выпадае ў 1-ай асобе адзіночнага ліку: вярцець – я вярчу, ненавідзець – я ненавіджу (параўнайце: чарн е ць – я чарн е ю, бял е ць – я бял е ю – І спражэнне);
в) а таксама гнаць, залежаць, належаць, дрыжаць, баяцца, спаць, стаяць, ляжаць, маўчаць, глядзець.
|
|
|
Усе астатнiя дзеясловы адносяцца да 1-га спражэння: хацець, шыць, чытаць.
Канчаткі дзеясловаў І і ІІ спражэнняў
| лік | асоба | І спражэнне | ІІ спражэнне | |
|
адзіночны | -у, -ю | -у, -ю | ||
| -еш, -эш, -аш | -іш, -ыш | |||
| -е, –э, -а | -іць, -ыць | |||
|
множны | -ом, -ём | -ам, -ем | -ім, -ым | |
| -ацё, -яцё | -аце, -еце | -іце, -ыце | ||
| -уць, юць | -аць, -яць | |||
Правапiс галосных у канчатках дзеясловаў 1-га спражэння залежыць ад асновы i месца нацiску:
а) пасля зацвярдзелых зычных у форме 1 асобы множнага ліку пад нацiскам пiшуцца галосныя о, э: бяр о м, бяр э ш, сяч о м, сяч э ш; не пад нацiскам – а: каж а м, пiш а м, каж а це, пiш а це;
б)пасля мяккiх зычных i пасля галосных у форме 1-ай асобы множнага лiку пад нацiскам пiшацца ё: цвiц ё м, вядз ё м; не пад нацiскам – е: се е м, дрэмл е м;
в)у форме 2-ой асобы множнага лiку ў першым пераднацiскным складзе пiшацца лiтара я: жыв я це, iрв я це, цвiц я це. Каб не памылiцца ў напiсаннi гэтай формы, небходна спачатку паставiць дзеяслоў у 1-ай асобе множнага лiку, дзе выразна праяўляецца нацiскны i ненацiскны канчатак: вяз ё м – вез я це, мы е м – мы е це.
Трэба адрознiваць канчаткi дзеясловаў 1-ай i 2-ой асобы множнага лiку абвеснага i загаднага ладу: бяром, жывём, бяжым, бераце, жывяце, бежыце – абвесны лад ; бярэм, жывем, бяжым, бярыце, жывiце, бяжыце – загадны лад.
Увага: дзеясловы бегчы, есцi, даць адносяцца да рознаспрагальных: я – бягу, ем, дам; ты – бяжыш, ясi, дасi; ён – бяжыць, есць, дасць; мы – бяжым, ямо (ядзiм), дамо (дадзiм); вы – бежыце, ясце, дасце; яны – бягуць, ядуць, дадуць.
Напiсанне суфiксаў –ава-, -ява-, -ва- ў дзеясловах залежыць ад таго, на што заканчваецца дзеяслоў у форме 1-ай асобы адзiночнага лiку: калi на –ую, -юю, то ў неазначальнай форме i ў прошлым часе пiшуцца суфiксы –ава-, -ява-: святкую – святкаваць, святкаваў, малюю – маляваць, маляваў; калi на –ваю, то суфiкс –ва: загадваю – загадваць, загадваў, пераконваю – пераконваць, пераконваў.
Суфiксы –iва-, -ыва- пiшуцца пасля збегу зычных, апошнiмi з якiх бываюць л, н, р: падтрымлiваць, праветрываць.
Калi iнфiнiтыў закончанага трывання на –iць мае папярэднi галосны, то ў незакончаным трываннi перад суфiксам –ва- замест i пiшацца й: супакоiць – супакойваць, прыклеiць – прыклейваць.
|
|
|
У прыставачных дзеясловах, калi нацiск падае на склад перад суфiксам –ва-, захоўваецца цi аднаўляецца нацiскное о: падскочыць – падскокваць, адпрасiцца – адпрошвацца.
Перад суфiксамi прошлага часу –л-, -ў- захоўваюцца галосныя, якiя ўжываюцца перад –ць у iнфiнiтыве: належ а ць – належ а ў, належ а ла, дагледз е ць – дагледз е ў, дагледз е ла. Параўнайце: кнiга належ ы ць брату, сястра дагледз i ць дзiця – формы 3-яй асобы адзiночнага лiку цяперашняга часу.
Дзеепрыметнiк i дзеепрыслоўе: утварэнне, ужыванне, пераклад
|
|
|
