 |
Дегь девирдин бахтавар инсанар 1 глава
|
|
|
|
МИФ
Роман I улуб
«Азернешр» Баку- 1993
ПРОЛОГ
i''49 лагьай йисан эвелар тир. Ч илни цав са-садакай чар а <ай ц1арц1алай са т1уб винел акъатнавай ракъини дуь-ш ц1ийи-ц1ийиз экв илйчдай ч1авуз, адан вилик пад гьана ч1улавн(1) кьуТЯГ Дуьньядал мич1 элкъвена. Им (инни Чилин арада гьахьнавай Вацран аламат тушир. лн вилик пад ч1улав цифери ат1анвай. И цифер tin I и бур (2) тушир. Абуру гьавадинни цин са-садак акахьу-НИК.1Й ваъ, са маса зат1уникай пун къунвай. Абур инсанрин |\н.иърикай рас хьанвай виляй руыъдиз икьван къайи, I ик1из икьвав кирих(З) тир.
I ск са танар, хесетар ваъ, руыъерни чара тир инсанрин
. н.пьринни рангар, акунар,чара, жуьреба яз фагьумдиз
► i неда. Якъин гьавиляйни, cgi-садалай икьван тафават квай
н.|нлр,(4) к1алубар авай зат1ар са-садак акахьна чка ч1улав
< v мал рагьул пешер алай хьиз аквазвай.
И рангар так1ан рик1ери фикирзавай хьи, эгер гьар гунагъ i а цуьк тирт1а, абурукай агьзур нав алай ч1аф желай. Эгер.i6yp гьалар тирт1а, абурукай гьар фура чи хайи т1ебиатдин i i ч1ук авай чич1и(5) жедай. Эгер абурун гьар сад са луван ничхир, са тар тирт1а, инсанрин вилик авадан са багь экъ-с '|1дай...
Амма абур гунагьар тир. Гьавиляйни инсанриз я ч!аФ. я '(ич1и, яни авадан багь ваъ, цавун са пад кьунвай чЬушв-
' рехне акуна.,Цавар, к1алубар, къилихар чара тир гунагьар
са-садай экъис хьайила чпин тГулдиз гзаф талукь тир ч1у^шви
ягьанвай. ~*
И ч1улаврехнедин гьар са ч!иб, гьар са ч1ук са_инсандин гунагь^тир. AoypyiT арада гьвеч1ибурни авай, чГехибурни. Ч1ич1 алайбурни авай, ч1ар фенвай яцран хев хьтинбурни. Экуьбурни авай, мич1ибурни. Щарубурни авай, расубурни. Щурубурни авай, ц1ийибурни. Руьхъ хьиз нав алахьайбурни авай, ч1ар-ч1ар яз са-садай арушбурни...
Гунагьрин гзафбур абурун иесийрилай зурба тир. Ч1ехи-гъвеч1ивилелай, наварилай - рангарилай, к1алубрилай аслу тушиз абур вири са Маркина гьатнавай, са сумагдиз рашанвай... Гунагьри са-садакай к1евиз кьунвай. Гзаф к1евиз кьунвай. Идалай чир жедай хьи, яргьалай аквазвай чаравилиз, экуь-мич1ивилиз килиг тавуна абрун ч1арахда(6) галк1айвал гзаф ава. Вири гунагьар са викин яцар я. И гунагьри инсанар кьулу-кьулухъ, накьагьан йикъаз ял хъий-изва. Абру инсанрин вилик вегьей кам кьулухъарзава. Гьа инал абурун виридан т1ул сад я. Гьавиляйни агьзурралди чара-чара гунагь галкГана битав хьанва, на лугьун, са-садай экъечГнава. Гунагьдин аманеви маса гунагьдилай гьейри вуч жен мумкин я кьван?!
|
|
|
Гунагьрикай хранвай ч1улав цифери алт1уш хьана Рагь
кьуна. Чил-цав мич1и авуна. Инсанрин вилер мич1и цава
/ акТана. Инсанар гьамиша кГеве ак1айла абурун вилери цавуз
V кшшща. Инсанриз Ч1ехи Рагьдивай куьмек кПш""жеда. Бес
ракъиниз нивай куьмек к1ан хьурай? Бес ракъини вучрай?
Инсанриз и жузунрин жавабар чидачир. Абуруз са зат1 чидай
хьи, Ч1ехи Рапьдин гуж - т1ем виридалай гзаф_ я. Ч1ехи
Рагъди вичи-вич и ч1улав сурай акъудда. Им инсанрин мурад
\j тир виляй, абур идал лапни гзаф ч !алахъ тир. Абуруз гьа ик!
хьана к1анзавай.
- Ихьтин кар гьар виш йиса пудра жеда, - лугьудай дегь
ч1авариз ч1ехи фекьи Т1ип1т1иса, - Гьар виш йиса пудра
Ч1ехи Рагьдин вилик пад ч1улави ат1уда. Гзаф чГавариз
инсанри и кардин мана кьат1идач. Гзафбуруз ракъинилай
wapym жезвай рагьул циферилай гьейри маса зат1 аквадач.
| еда^> ...Инсанрин гунагьар гзаф хьайила абуру чилинни вацран ара ац1урда. Гунагьар акьван гзаф к1ват1 жеда хьи, чилинни вацран арада абуруз чара авунвай чкада гьакь хъийидач. Ана мад тек са инсандин, тек са гъвеч!и гунагьдизни чка амукь- |
| V |
I Инсанриз акурт1ани, такуртГани жедай кар вичин ч1авинда
• (гу*
унагьрин пунар кутунвай, ч1арахар тайин авунвай жинар са-садахъ галаз тапацрал акъатда^^пин т1удда авай луматТвилин пай харждай чка жагьун тавурла, абур са-садал К ик1 акурла иблисдин эмирдалди гунагьри
|
|
|
вацралайни виниз акъатиз кьил кутада. Гунагьар Ч1ехи Рагьдин кьуд пад ат1ун, ам инсанривай къакъудун, ахпани чпин ламу, къайи капашра туькъуьруьн патал гьарза жеда. Къени гьа ихьтин дуыпуыприкай сад жезвай. Къе гьар виш йиса жезвай пуд йикъакай са югъ тир. Инсанрин гунагьриз Ч1ехи Рагь туькъуьнриз к1анзавай. Чи гьиле авай виш йиса им гунагьрин Ч1ехи Рагьдал кьвед
«ъайгъдцза хьун тир^Идалай виликанди 1917 лагьай йисан
сирра хьанай. Кьил маса крарик акахьнавай инсанри ам г.оат1аначир. Идаз килиг тавуна Ч1ехи Рагьди а сефердани гунагьрихъ галаз дяве туханай. Дуьньядин руыъ кьеначир. Гунагьрин хура гьатай инсанри гзаф азабар ч1угунайт1ани, абурун т1улдик квай хъсанвал, къенивал, дуьзвал квахьна-чир. Гунагьар инсанрин руыъерал ч1улав маргьвар хьиз илич хьанайт1ани, алатна физвай ч!аву абур ч1урнай£Накьвадин цал хъпи чепедин цив .уьсуьндай (7) хьиз, ч1авар алатундивай инсанрин руьгьерни Ч1ехи Рагьди ракъурнавай каркамвилин ц1арари, уьмуьрдин ци чуьхвена-михьна лацу хъувунай.^»
Гунагьар авун инсанрин хесетрикай хкат тейидай хьиз, крарни дуьньядал садра хьана алатдач. Дуьнья тикраррин дуьнья я. Гьавиляйни чилинни вацран арада мадни инсанрин гунагьар к1ват1 хъхьана. Абур мадни акьван гзаф хъхьана хьи, гьуцари гунагьриз чара авунвай чкада гьакь хъувунач. Гунагьар цавун аршдиз акъатна/Иблисдин фитнедалди шу-мудни сад лагьай сефер Ч1ехи Рагъдал гьарза^хщна^Сбуруз рагь чпин ламу, къайи капашра хуьквдьщщз к1анзавай>? Абуруз дуьньядин руыъ рекьиз, са кк1ал мурк1адиз элУ къуьриз к1анзавай. Абуруз инсанрин тГулдай инсанвал акъ-удиз к1анзавай.
Ч1ехи Ргьдиз ихьтин ягьияр гзаф акунвай. Ч1ехи Рагь и дуьнья инсанрин гунагьрикай михьунин уст!ар тир. Ч1ехи Рагьдин эквни ц1ай галай ц1арари гунагьрикай хранвай чГулав циферин къерехар кана агажарна^Инсанрин гунагьар къавахдин тарцелай тару тухвана далдадик к1ват1навай псияр(9) хьиз алугна куз хьана.)
Курдивай гунагьрикай хранвай циферин ранг алахьзавай.
Абур къвердивай т1имил жезвай. />
И кун са маса кун тир. Кузвайдай гум акъатзавачир. Щ ламу, къайи зат1ар к урдивай квахьзавайлЧ1ир-ч1ирдин ванни
V
|
|
|
S/V
V
s/
галачиз. И гунагьар дуьньядал къведайла абуру гзаф*ан турди тир. И гунагьрин гуьгьуьна вилин накъвар, рик1ин сузаяр авай. Абур вири санлай вилерикай карагин, япариз ван хъувун четин ят1ани, инсанар чара-чараз жезвай гунагьрин, абурун гуьгьуьна авай гьарай-эверрин шагьид тир.
Гунагьрин сувар курдивай агаж жезвай. Акваз-акваз сувар пелериз, пелер к1унт1ариз элкъвена. Ч1ехи Рагьдин хура гунагьрин марк амукьна. Маркуникай ни к1унт1 хьана. Амани сажьуьк векьериз элкъвена. И векьерна гьабгьаб хьана са гьи ят1а гишин ч1урандин руфуниз фена. Цавун са пад кьунвай ч1улав цифер, на лугьун, ц1ирана, квахьна, амукьнач...
Ч1ехи Рагьдин вилик пад мадни ахъа хьана. Рагь дуьньядал илич хъхьана. Дуьньядал абур хтана. Дуьнья мадни бахтавар хьана.
...Ракъини вичин экв пДийи цуьквелай(Ю) дуьньядин ви-нел алахна. Идалай са гьелен гуьгьуьнай полисди Эйфелан къуба(П) галай патахъ килигна. Мич1и хьана экуь хъхьай-далай кьулухъ эвеландалайни иер хьанвай дуьньяда мягьтел-вилелди вил экъуьрна. Гьа и ч1авуз полисдиз икъван ч1авалди такур са кар акуна. На лугьун, ракъин цДарарихъ галаз санал цавай чилел са вуч ят1а аватна. Им вуч тирт1а полисдивай хъсан кьат1из хьанач. Адаз вичин вилерал ч1улаввал акъал-тай хьиз хьана. Ада вилер мич1на ахъай хъувуна. Еьа и ч1авуз полисдиз са кьил Эйвелан къубадал алай, муькуь кьил цавун аршда нДрана квахьзавай яргьи руш(12) акуна. Яргьи рушан са кьил чилив агакьзавай чкадал икьван ч1авалди адаз такур к1алубдин са кас акъвазнавай.
Йифен ахвар ханвай полисдиз эвел вичин вилерикай карагзавай хьиз хьана. Ягьалвал алатрай лугьуз чин маса-нихъ элкъуьрна. Инсандин рик1из гьахьдай рекьел яракьар гвайбур алач. Гьавиляйни са вуч ят1а инсандин рик1е регьят гьахьда, ам рик1яй акъудун четин жеда. Полисдивай эхиз хьанач, адан вилер мадни вичиз са вуч ят1а акур чкадихъ элкъвена. Полисдиз акуна хьи, са вичи ваъ, кимелай физ-хуьквезвайбуру вирида гьаниз килигзава. Ам гила вичин вилерал ч1алахъ хьана. Адаз акур, ц1уру девирдикай ч1угунвай кинойрай камна атанвайбуруз ухшар к1алубдин инсан хиял тушир кьван.
|
|
|
Полисди вичин юлдашдиз эвер гана. Абур къведни санал течир (тейижир) касдив агатна. Полисриз эвел и касдивай паспорт к1ан жез регъуь хьана, течир кас вичин мягьтел хиялрикай къакъудиз чугарвална. (13) Абуруз и кас регь (рагь экъеч1дай) патан уьлквейрикай садай атанвай турист хьиз
<уна. Вучиз лагьайтГа, ам кьуд патаз вичиз аквазвайдал вич 1алахъ тушир аялдин вилерив килигзавай. Ада, иллаки, йфел къубадилай гзаф мягьтелвилелди вил элкъуьрзавай.
- Якъин адаз икьван кьакьан тарар садрани акунач, -
!гьана полиерикай сада явашдиз.
- Белкини, ада икьван кьакьан тарар ч1ехи авунвай тамухъ-
аидал пехилвалзава? - жаваб гана муькуьда.
- Ам дидеди къе ханвайдаз ухшар я, - хъилгьана(14) сифте
рахай полисди.
Муькуьда кьил югьурна адан гафар тестикьарна. Абурун вилик галай касдин вири акунри адан гьарибвал, мягьтелвал, и девирдикай, къенин йикъакай чаравал, яргьалвал субутза-вай. Алатай йисара вири меле хьайила ам тек кьукь хьиз регьве хьанвайдаз ухшар тир.
Полисрин рикГерай гьа ихьтин хиялар фена. Мукъаятвал адетдиз, гьар йикъан вердишдиз элкъвенвай полисар чпин хиялриз есир хьана акъвазнач. Абурукай сад мугьмандив агатна. И кас лап патавай акурла полисдин тажубвал мадни артух хьана. Адан экъис хьанвай вилер течир касда акьуна. Чиниз чинар акунвай Париждин полисдин вилер экъис авурди вуч тирт1а? Агъзур к1алубдин инсанрин к1урук лигам хьанвай Париждин кимел къуллугъ ийизвай пелисар мягьтел ■ йиз жедай аламатарни амай жал? Лацудалай ч1улавдалди шин винел алай-алачир вири наварин инсанрин чинарни,.илихарни акунвай парижвийрив элкъвена и касдиз килигиз звайди вуч суыъуьр тирт1а?
Полисдин вил эвелни - эвел адан кьилел алай бармакда ьуна. Са хпен хамуникай цванвай лацу бармакди и касдин ехи тандин зурбавал мадни артухарзавай. На лугьун, акьан са к1унт1ал къванвай са хъуьт1уьн жив ц1ранвач, ват1 хьана и касдин бармак цванвай са рав хамуниз лкъвенва. И бармак инсандин кьилел алук1униз, рик1ивайни, лайих тир.
Полисдин вил гьариб касдин к1вачера акьуна. Адан кГвачин къапарин кГалубни масак1а тир. Абур анжах дуьньядин кьуд над акунвай, музеяр к1вачалайнавай парижвайриз гуьр къве-дай. Рахул(16) вегьена т1ушунна, лацу к1ерагь(17) хьиз авунвай гамишдин лидикай раснавай и к1вачин къапариз са Париждин ваъ, дуьньядин маса шира (машгьур) музейрин кьацГарални чка жедай.
Пуд лагьай зат1 адан юкьва авай камари тир. К1инт1ар(18) ахъа хьанва лугьуз чепкендин ценер галдат жедамаз адан,!жайиб к1алубдин камаридин экв полисдин вил ера гьатзавай.
|
Пли юк1.нал-пиц1ин винел алай ч1ехи уьнуьгдал Ч1ехи Рагь-1ии чин алай. Акурбуруз йикъан экв и чинлай къарагьзавай \i.mj жедай. Адалай эрч1и патан уьнуьгдал ц1ай-лапандин, чапла патан уьнуьгдал гатфарихъ къвадай ири ст1алрин лацу марфадин лишанар алай.
|
|
|
Камаридин асул квекай, гьи ракьукай хьун чирун регьят тушир хьиз, ам мус, ни раснавайди ят1а кьат1унни четин тир. Са зат1 лугьуз жедай хьи, и камаридин тарих дегь девиррин деринвилера чуьнуьх хьанвай хьиз, адан уьнуьгар расна, къадакьар ягьай уст1ардин руьгьни чи йикъарилай гзаф яргьара амай.
Полисдиз ибур вири акуна. Ада течир касдин вилера авай гьарибвални байихна.(19) Адаз а кас к1еве гьатнавайди чир хьана.
- Куь паспорт къалура! - Течир касдив агатайла вичиз акур
зат1ари магьирда(20) туна, пагь ат1ана амай полис вичин
хиялривай чара хьайила, адан сад лагьай гафар ябур хьана.
Полисдиз ам регъ патан уьлквейрикай садай атанвай
кьуьруьхъандиз(21) ухшар акуна.
Полисдин рахунихъ яб акалай течир кас адан чиниз килиг-на хъуьрена. Им ван алачир, мили хъуьруьн тир. Ам фадни кисна, амма гъил вегьена вичин паспорт акъудуниз ухшар са гьерекат авунач. Кар ик1 акурла полисди вичин гафар тикрар хъувуна:
- Муьсе, куь паспортдиз килигиз жедани?
И сефердани полисдиз мили хъуьруьни жаваб гана. Полисдиз гьилерив са гьихьтин ят1а гьерекат авуна гьавурда тваз к1ан хьана. Адан и къалабулух акурла течир касдин пел ч1ур хьана. Адан пелни т1иш чара жедай чкадал алай жакум к1ват1 хьана - т1уруниз элкъвена. Ахпа ада рацГамар винизна. Полисдин гагь вилериз, гагь сивиз килигна. Полисдиз течир са ч1алал вуч ят!а лагьана. Абуруз са-садан ч1алар гуьр(22) тушир. Кьведни идан гьавурда акьуна. Полисди маса ч1аларал вичиз чидай са шумуд гаф тикрарна. Хийир хьанач. Течир касди къуьнер агажарзавай. Абурун арада мецен ав-сиятди(23) кьил кьунач. Кар ик1 акурла полисдиз а кас кьуна чпин идарадиз тухуз к1ан хьана. Рик1яй фейи и фикирдилай ада гьа легьзедани гъил къачуна. Течир касдин тандин зурбавал, ада вичин гьар сад са киле кьван авай гьутар сад лагьана кардик кутунин мумкинвал рик1ел гьана полисди вичин фикир дегишарна. Хванахадиз рехъ къалурдай к1валин иесиди хьиз, гьилерив "ша, фин!" - лагьана.
Гьа юкъуз Париждин нисинихъ акъатзавай газетри гьвеч1и
I
са информация гана. Москвада акъатзавай "Известия" газет-дини муькуь юкъуз вичин Парижда авай корреспондентди ракъурай хабар чапна. "Т1вар алачир, ватан течир кас" хьтин к1елдайбуруз яргьалай эвердай са т1вар алай и хабардин мана-мет1леб пара кесиб тир. Газетди кхьенвай: "Чпиз такур зат1 амач, чеб гада - килеяр(24) туш лугьуз дамахзавай Париждин полисарни а касдал гьалтайла мягьтел хьана амукьнава. Адаз вичин т1вар, адрес чидач, вич Париждиз гьинай ва гьик1 атайди ят1а рик1ел алач. Лацу як1арин, кьилел расу ч1арар алай и кьакьан кас парабуру эвел ингилис кьатГанай. Им дуьз акъатнач. Адан ч1ал ч1аларин са маса группадикай я. И мич1и кардин винел алай ч1улав буыпме алудун патал микитисар (алимар) алахънава".
Муькуь юкъуз Париждин газетри сад лагьай чинра сенсация галай хабар ганвай: "Накь экуьнахъ Эйфела1Гкъубадин патав сад лагьана цавай аватай хьиз пайда хьанвай касдихъ галаз Сорбон университетдин Къафкъаз ч1аларин.,ка-федрадин профессор, Бейбалабег Султанован(25) рушан гьуьл Жак Беранже рахана. Алимриз накьанлай чидай хьи, течир касдин рахун ч1аларин Къафкъаз группадикай я. Им чирвиляй Ж. Беранжедиз эвер ганай. Ада эвел гуржи ч1алал жузуна. Течир касди адан сивиз гзаф вил эквна килигнатТани са жаваб ганач. Ахпа Ж. Беранжеди лезги ч1алал жузуна. И ч1ал ван жедамазни течир касдин чин хъуьрена, вилсрин экв артух хьана. Алимдинни течир касдин рахун кхьенвай лен-тина авайбур чина агъадихъ гузва:
Ж. Беранже: - Куь т1вар вуж я?
Течир кас: - Зи рик1ел аламач. (Милиз хъуьрезва)
Ж. Беранже: - Куьн гьинай я?
Течир кас: - Зи рик1ел хуьквезвач.
Ж. Беранже: - Куьне зарафат ийизвани?
Течир кас: - Зарафат? Ам вуч лагьай ч1ал я?
Ж. Беранже: - Яни, чал хъуьруьнар ийизвани?
Течир кас: - Хъуьруьнар авун патал гьич тахьайт1а п1узарар къакъудна, сарар экъ^сна к1анда.' За ваз гьак1 |авунани?
Ж. Беранже: - Заз ак1 лугьуз к1анзавачир...
Течир кас: - Бес ваз гьик1 лугьуз кХанзавай?
Ж. Беранже:- - Заз... Лугьуз к1анзавай хьи,.. жузаз
к1анзавай хьи, куь ватан гьинаг я? ~~
Течир кас: - Ватан?.. Ватан! И гаф заз ван хьайиди я... вуч лагьай зат1 ят1а зи рик1ел хуьквезвач.
Ж. Беранже: - Ак1 хьайила, лагь кван, куь диде-буба гьина
п|> к.ii - Диде?.. Буба?
'. р.шже: - Эхь! Эхь! Диде? Буба? Абурун кГвал гьина.ни 11>и хуьре, гъи шегьерда? Тсчир кас: - Заз чидач.
Ж. Беранже: - Куьн Париждиз гьинай атана?
Течир кас: - Париж гьинаг я?
Ж. Беранже: - Париж инаг я. Куьн иниз гьинай атана?
Течир кас: - Яргьи Рушан патавай.
Ж. Беранже: - Яргьи руш? Гьан! Гьан! Яргьи руш лез-гийрин дегь девирдин гьуцарикай сад я... Ам цаварал жеда. Куьн цаварал алайни?
Течир кас: - Гъуцар цаварал жедач. Гъуцар сад лагьай дуьньяда жеда.
Ж. Беранже: - Сад лагьай дуьньяда? Гьина авайди я вуна лугьузвай сад лагьай дуьнья?
Течир кас: - Сад лагьай дуьнья гьамиша гьа вичин чкадал ала. Квез чиз адан чка дегиш хьанани?
Ж. Беранже: - Заз ак1 лугьуз к1ан хьанач. Заз чириз к1ан хьана.
Течир кас: - Чириз к1анзаван? (Кьилелай к1вачелди алим-диз килигзава).
Ж. Беранже т1урут1ум галайди хьиз чкадал къугъазва, тит1ри(26) галай к1ап1ар(27) хьиз ян гузва(28): - Куьн... Куьн гьуцарин патав гвайни?
Течир кас: - Зун Яргьи Рушан патав гвай.
Ж. Беранже: • - Бес куьн иниз гьик1 хтана? Квез рехъ ни къалурна?
Течир кас: - Кьве дуьньядин арада авай рехъ гьуцаризни руьгьериз чида. Сад лагьай дуьньядиз фин- хуьквен инсанрин кефинивди туш. Инсанар аниз, герек тирла, гьуцари тухуз хкида.
Ж. Беранже: - Бес вун сад лагьай дуьньядиз ни тухванай? I
Течир кас: - Зун Яргьи Руша тухванай. Ч1ехи гьуц Алпанди | кьулухъ рекье хутуна.
Ж. Беранже: - Ак1 хьайила квез гзаф зат1ар акуна, чир] хьана жеди. Квез ана акурбурукай рахух. Чазни чир хьурай.; Лагь кван, течир кас, вужар авай сад лагьай дуьньяда?
Течир кас: - Сад лагьай дуьнья гьуцаринни руыъерин| дуьнья я...
Ж. Беранже: - Бес инсанар? Кведди хьайит1а, кьвед лагьай ] дуьньяни авани?
Течир кас: - Кьвед лагьай дуьньья инаг я. Зунни вун чин
чинал акъвазна рахазваи чка.
Ж. Беранже: - Куьнни эвелдай и чи дуьньяда авачирни? Яргьи Руша куьн гьик1 тухванай?
Течир кас: - Зун са гъи ят1ани суван пелел алай. Нян бере тир. Рагъ дидедал хъфизвай. Гьа и ч1авуз ирид ранг алай ирид ц1ар гьилин туп1ар хьиз зи к1вачерик аватна. Абурун муькуь кыш, на лугьун, ак1извай ракъин патав кьван агакьзавай.
Ж. Беранже: - Ахпа?
Течир кас (вилери рехъ тузухва): - Ахпа? Зун и ц1арар кьуна фена.
Ж. Беранже: - Гьиниз?
Течир кас: - Зун Яргьи рушан гьуьзурдиз(29) аватна.
Ж. Беранже: - Им мус хьайи кьиса я?
Течир кас: - Кьве агьзур йис идалай вилик.
Ж. Беранже: - И ч1авалди куьн гьана амайни?
Течир кас: - Эхь!
Ж. Беранже: - И пекерни куьне гьана алук1нани? Сад лагьай дуьньяда вирида гьа ик1 алук1завани?
Течир кас: - Ваъ, зал эвелдай и пекер тир алайди.
Ж. Беранже: - Алатай кьве агьзур йисуз бес вуна пекер дегишарначни?
Течир кас: - Ваъ!
Ж. Беранже: - Ч1алахъ тежер кар я. Кьве агьзур йисуз алукГнавай пекер михьини я, цГийини.
Течир кас: - За зи пекер дегишайди рик1ел хуьквезвач.
Ж. Беранже: - Эхь! Дуьньяда крар ава. Ван хьайи япар ч1агидай, акур вилер цТигел жедай, руыъ чГалахъ хьайила рик1, рик1 ч1алахъ хьайила руыъ ч1алахъ тежедай.
Са гьелен(ЗО) кьведни кисна. Течир касди Ж. Беранжедиз килигзавай. Вил эквна. Ахпа ада лагьана:
- Ви чин заз гуьр туш. Ви руыъ зал са гьинал ят1а дуьшуьш
хьайидаз ухшар я.
Алимди тадиэ жузуна:
- Гьинал?
Течир касди жаваб гана:
- Рик1ел хуьквезвач.
Мад кьведни лип1 хьана. Эхир Ж. Беранжеди жузуна:
- Куь камаридал алай чинар нинбур я?
- Абур чи гьуцарин чинар я, - жаваб гана течир касди. -
Г1ун... кГанивилин сувариз рекье гьатдайла... Ч1ехи фекъи
ГГипЫиса вуганай зав и камари...
Течир касдин ван квахьна, п1узарар рахазваи. Патав гвай-бур вучдат1а чин тейиз килигиз амукьна. Течир касди суван
а патай къвезвай хьтин ванцел гьарайна:
- Аяр!..
Адан ван мадни квахьна, чин ч1ур хьана. Ам вич-вичелай фидай гьалдиз атана. Эверна гьайи духтурри а кас фад клиникадив агакьарун т1алабна. И геренда(31) ам-хлиникада ава. Адал са терапевтрин ваъ, гьак1ни психслогрин вил ала".
Газетда психологрин т1варцелай ганвай информацияни авай: "Течир касдин психика ч1ур ханвач. Ам стресдин гьалда ава. Гьавиляй ада вичин зигьиндин гзаф пай квадарнава. Амма тГимил ч1авалай адан зигьин чкадал хуьквервал я. Сад лагьай сефер я хьи, алимрал гьуцарин патав фена хтанвай кас гьалтнава. Тажуб хьайит1ани и касдин рик1ел къве зат1 хъсан алама: дидедин ч1ални гьуцарин т1варар. Им вуч лагьай ч1ал я? Им дуыпуып яни, инсаидин т1улдик квай хесет? Эхиримжи йикъарин крар лап куьруь зигьиндини хуьда. Им чакай чинеба сир туш. Амма муькуь кьве зат1-дидедин чГални гьуцарин т1варар и касди вичи лагьайвал кьве агьзур йисуз рик1ел хвенва. Кьилел атай вири крариз килиг тавуна ква-дарнавач. Акунрай и кьве зат1 инсандиз адан маядихъ -ч1арахдихъ галаз гузвай, ахпани вири уьмуьрда адан руьгьдихъ галаз амукьзавай хьтинди я. И кардиз чавай маса | мае (32) гуз жедач".
Дуьньядин маса акахьай крарин арада и информация "Из-вестиядин", яни маса газетрин корреспондентрин вилик| хк1унач(33) жеди. Белкини хк1уна, амма газетриз акъатнач.
...Пуд лагьай йикъан экуьнахъ начагьар къатканвай пала-тадиз гьахьай лукьмандиз течир касдин тан т1акьана(34) акуна. Ам вичел хутун тавунмаз, зигьин чкадал тахтанмаз кьена. Вичиз чир зат1арни вичихъ галаз хутахна.
"Яраб сад лагьай дуьньядай атанвай мугьмандин руыъ гьиниз хъфенат1а?" - лугьуз, жузазвай Париждин нян га- j зетрикай сада. Гьа газетда фагьум тажубдив ац1анвай ' журналистдин ихьтин са хабарни авай: "Шегьердин клини-, кайрикай садан винел экъеч1навай яргъи руш гередралди амукьна. Парижвийриз и ч1авалди ихьтин ахъа рангарин яргьи руш акуначир. И яргьи рушаз килигдай вилер герек j тир. И яргьи рушан навари масакГа ц1арц1ар гузвай. И рангарин миливили рик1ер хъуьтуьларзавай. Инсанрин■ рик1ера авай ч1ана зат1ар вири ц1урна акъудзавай. И навари j инсанрин танарни, руыъерни нурдив ац1урзавай. Инсанрин j рик1ел са гьи ч1авуз ят1а абуруз акур иервилер, миливилер хкизвай. Яруда жегьил рушан п1узарри хьиз "ша" лугьузвай. Къацуда рик1 серинарзавай. Вили ц1арц1а, на лугьудай,
цавун къатар кЬат1 жез ахъа хъжезвай. Туракьда инсанрин рик1ел мехъерар хъкизвай. Хъпида дуьньядин экв артухарзавай. Са ц1арц1ални мулдин цуьквер экЪшавай хьтин тир".
Парижда акъатзавай газетди и хабар гудайла гьа юкъуз, гьа клиникада кьенвай гьариб касдин гьич т1варни кьунва-чир. Яргьи рушан иервили инсанрин рик1елай гьа юкъуз хьайи муькуь кьисаяр алудай хьтинди тир. Журналистди гьик1 кьат1идай кьван, а гъарибни Яргъи Руш сад-садахъ галаз кьве агьзур йис чаз таквар ч1ирич1рив галк1анвайди.
Пака экуьнахъ Париждин сурарикай садан винелни яргъи руш акъатнавай. Адан са кьил накь кучукнавай ц1ийи суран винел алай. Мукьвал мягьлейрин жамятди и кардиз мягьтел вилерив килигна. Рекьелай алатзавай машинрин иесиярни вилер яргъи рушал аламаз фена.
Дуьньядин ири чарара т1уб экъуьрнавай парижвийриз и мажуьзадин са акунар бес хьана. Абуру яргьи рушан иервиликай лезет къачуна. И акунарин к1аник к1ев хьанвай сир садазни чир хьанач. И сир чирун патал адан гуьгьуьна къвекъведайбурни авачир. Чилин винел хьайи аламатрикай сад инсанри кьат1ун тавуна гьа ик1 алатна фена.
Яраб Парижда кьейи а гьариб лезги гьи дуьньядиз хъфе-нат1а? Адан тан сура туна, бес руыъ? Ам вут1 хьанат1а?
Париждин алимри, гатун цик1из къвайи жив хьиз сад лагьана атана, гьа атай хьизни сад лагьана хъфей а гьариб лезгидин бахтуникай гзаф хияларни. Абурун бейнийра экъ-еч1ай жузунар лепеди гьуьлуьн кьерез вегьенвай7"гзаф чаба-лухна галатай гьетер хьиз т1ем квадарна секин хьана. Абурун жузунриз т1акьат гудай, фагьум галк1идай субутар т1имил тир. Алимар квекай галк1идай кьван? Гъед фена (35) гьалдай аватнавай, кьиян, никьизар инсандин чи дуьньядихъ галаз хашран мукан гьалар кьван хару гьаларив галк1анвай га-фарикай, тахьайт1а, адан музейрай жагьур хъувунавай хьтин пекерикай?
Амма, и кардик са субутдизни муыътеж тушир са вуч ят1а галай. Им суыъуьр тир. Гьуьлягьдихъ галаз чин-чинал атай къиб чкадал т1акьурдай(36) хьтин. Нахчирдал гьалтай к1елен пагь ат1удай хьтин.
А лезги цаварилай аватнавайни, тахьайт1а чиликай хкат-навайни? И сир ада вичихъ галаз хутахна.
...ГьуцарЧ. цаварилай килигзавай. Ч1ехи Алпандиз вири аквазвай. Адаз инсанрин алцумунив кьве агьзур йисуз сад лагьай дуьньяда уьмуьрнавай касдин руыъдиз гила хьай-
ит1ани секинвал, шадвал, к1убанвал гуз к1ан хьана. Адан рик1ел аламай хьи, а руыъди вичин сад лагьай уьмуьрни ягьийрихъ галаз дявекра ракъурнай. Ада а ч1авузни гзаф азабар ч1угунай. Ч1ехи Алпандин фагьумдай фена хьи......а руьгьдин сад лагьай тан гвай кас лезгийрин Ч1ехи сердер
- Ч1ехи къашат1 хьанай. Адан т!варни jippnc ( 37) тир. Ч1ехи i
сердер Иррисан уьмуьр румвийрин кьушунрихъ галаз дявейра i
фенай. Лезгийрин чилер ягьийрикай хуьн патал ч1угур жен-,
герикай сада ада гапурдин хер къачуна, иви квадарна кьенай.
Иррисан руыъ Ч1ехи Рагьдин гьуьзурдиз хъфена, вичин j
кьвед лагьай тандин рехъ хвенай.
И кьисадилай са яр алатайла Алупан - Алпан шарвалангдин j
- Лезгистандин Тип1ир шегьерда са гада аял дуьньядиз атана. I
Ч1ехи Алпанди Иррисан руыъ и аялдин тандихъ галаз]
галкГурна. Гъвеч1и Иррис ч1ехи хьана. ТипГиррин Рагьдин]
кГвалин фекьи Т1ип1т1иса а гададиз ч1ехи умуддив килигза-1
вай. Ам лезгийрин сердер Иррисан т1варуниз лайих са кьегь-1
ал, чи халкьдин аманеви жеди лугьуз хияларзавай.
Къад йиса аваз Иррис вичин таярихъ галаз к1анивилин| сувариз(38) экъеч1на... Гьа ч1авуз фейи Иррис садни гила-] кьве агьзур йисалай хтана акъатнавай...
Гьуцари цаварилай килигзавай. Кьвед лагьай танни] Парижда чилиз- бахшанд авуна Иррисан руьгь мадни Ч1ехи j Рагьдин гьуьзурдиз хъфена.
...1949 йисан яран сад лагьай юкъуз экуьнахъ Тип1иррин1 хуьре са гада аял дуьньядиз атана. Ч1ехи Алпандин хийир-1 дуьадилай кьулухъ адан танда руыъ гьахьна. Им Иррисан! руыъ тир. Ам Парижда вичин кьвед лагьай тандикай чара! хьана Ч1ехи Рагьдин патав ^хъ^идамазни алатна фейибур! вири адан рик1ел хтанай. Адазса ввчш сад лагьай, кьвед I лагьай танрин кьилел атайбур ваъ, гзаф зат1ар чидай. Адаз} чи эр адилай виликан виш йисан крар вири гуьр тир. Вучиз] лагьайт1а и руыъ гьа ч1авуз авай. А руыъ гьа девирдин] шагьид тир. А крарин гзафбур адан вичин тандай фенай.] Тйни цел т1ушундай хьиз, а руыъ вич алатай девирдал! тГушун хьанвай. А руыъдиз ягьийрин гапурдин т1ал гьихь-1 тинди ят1а вичин танда акунвай. А. руыъди Тип1иррин| Рагьдин к1валин ч1ехи фекьи ТЬшМисан гафарихъ вичи яб I акалнавай. А руыъ авай танри а ч1аван фу т1уьнвай, яд] хъванвай. А руыъди а ч1аван верцДивилелни, j т1уькьуьлвилелни вичи мез элягьнавай. "* """*
Акурбур, чГугурбур гзаф тир виляй а руыъ каркамвиливI агакьнавай. Адаз кьве дуьньядинни т1ям чидай. Адаз кьве]
дуьньядинни виртни акунвай, агьуни. А руыъди кьве дуьнь-ши кьат1анвай. Вири руыъериз кьисмет тежер са бахт тир 1мни. Ч1ехи Рагъди Иррисрин руыъдиз кьве дуьньяни сьат1идай, вични авайвал кьатГидай т1ем ганвай. А руыъдиз 1ервални, к1веч1ивални гьалат1 галачиз аквазвай. А руьгьдиз;устни, ягьини яргьалай чир жезвай. А руыъдиз дуьз рехъни сакур ригал(39) сад лагьай кам вегьин тавунмаз са-садакай шра ийидай фагьум авай. А рьуыъдиз ашукь жез чидай. А зуыъдиз азабриз эхиз чидай. А руыъдиз такур вуч амай хьи?!
...Кьве агьзур йисан яргьи рекье каркамвилив агакьнавай 1 руыъ 1949 лагьай йисан яран сад лагьай юкъуз Тип1иррин <уьре дидедиз хьайи гададин танда гьахьна.
А гьвечГи лезги вири аялар хьиз - акъалдиз-къарагьиз, 1шез-хъуьрез, мягьтел вилерив дуьньядин иервал кьатуз-сьат1уз ч1ехи жезвай. Адазни вири хуьруьн аялриз хьиз шуралтадай ваъ, дуьдгъерни фу кГандай. Балк1ан гьализ к1андай. Суварал физ, эч1егьанрал акъахиз к1андай. Виче-лайни вине авай серкЬверидай, цикарилай гвадариз к1андай, фад ч1ехи жез к1андай. Дуьнья кьат1из кТандай. Садни... ара дат1ана махарихъ, манийрихъ -лирлийрихъ «б акализ к1андай.
Амма вири, адет тирвал - гьуцари эцигнавай къанунриз дигай физвай. Тип1ирвидин гада вичин вири таярихъ талаз:анал ч1ехи жезвай.
И ч1авуз вичизни чин тейиз руыъди адан фагьум хци 1Йизвай. Ара дат1ана адаз ц1ийи чирвилер гузвай.
Щикьвед-ц1ипуд йиса ада вичи манияр кут1униз, махар эахаз хьана. Ам вичизни течиз махарин дуьньяда гьахьна. Махарин дуьнья лап и дуьнья кьван иер тир. Ам са аламат дуьнья тир хьи^!Ана гьамиша гатфар тир, гьамиша цуьквер вай. Кьериз - цГаруз атай кьуьдни фад хъфена алатдай. А
уьньяда гьамиша гьуцари кьегьалриз куьмек гудай, J*%z~
юкь хадай.
Зуруз адан рахунар, фикирар къайи тир. Дегиш хьанвай дуьньяди гзафбур дегишарнавай. Идаз килиг тавуна гьвеч1и Иррисан 4гевилщ(40) гьа вичи лагьайди лугьузвай. Дуьньяда инсанрин т1ул ч1урдай са гар экъвезвай ч1авуз имандал аламукьун ^акьванни регьят тушир. Дуьньяда лезгийрин т1ул дегишарун, рик1из кацар ахъаюн патал са 11урфан акъатнавай хьи! Гзафбурун танар дуьз акваз,) уыъерч какуннавдй. Абур ч1ехи Рагъди ганвай т1улдай акъ-1 гнавай. "Ик1 мийир!" - лугьуз гьарайдайбурни кьит1 тушир. \мма абурун сив цун, мез ат1ун, фагьум куьруь авун пеше
кьунвай инсанарни дуьньядал атанвай.
Иррисан руыъ гьуцари кьве агьзур йис адалай вилик вичиз ганвай т1улдай акъатзавачир. Ч1ехи Рагьди адаз какун тейир такьат, дегиш тежер т1ул, рекьин галачир уьмуьр ганвай.
...Гъуцар^цаварилай килигзавай. Гьавиляйни ц1увад йисуз акъатайла гьвеч1и Иррисаз са ахвар акуна.
...Ам суван пелел акъвазнавай. Адан вилик кьилинни
чурудин лацу ч1арар са-садак какахьнавай кьуьзуь са кас
акъатна. *4
|
|
|
