 |
Дегь девирдин бахтавар инсанар 6 глава
|
|
|
|
Къав алай вирерай акъатна гьеле чеб-чпел хутун тавунмаз Помпеяв хабар агакьна хьи, лезгийри абурун вилик пад
ат1анва. Лезгийрин кьушун Иррисан стха Кьуьзуьдан (106) гьилик
галай.
Сифте яхбур чин-чинал атана. Ахпа балк1анрал алайбур ягьунрик какахьна. Иви яд хьиз авахьна.
Вилик квай ягъ-ягьун акурла Кьуьзуьдан пеляй гум акъ-атзавай. Са гьвеч1и тилит галаз кьакьандал акъвазна тулал физвай ягьунриз килигзавай Кьуьзуьдан рик1яй ч1улав иви авахьзавай. Лезгийрин азад чилел алт1уш хьанвай ягъийрин пехъивилелди дяве авунал сак1ани ч1алахъ жез к1анзавачир. Инсандиз гьи чинив масадан кьисмет гьиляй акъудиз к1ан жеди? Масадан бахтуна вил тван, масадан бахт вахчуз к1ан жен инсандиз ваъ, нахчирдиз дигай чин тушни? Инсандивай вичинди тушир зат1 "заз гьак1 к1анда" лагьана дявсдиз къвез жедани? Кьуьзуьдавай вичин рик1яй физвайбур ачухдал акъуд тавуна акъвазиз хьанач:
- Яраб гьа ик1 кьиле фида жал?
Кьвепеле шегьердин Ч1ехи фекьи Ба Кьуьзуьдан гафар ван хьана адахъ элкъвена:
- Вун квекай рахазва, чан хва?
Дяведин и береда, лезгиярни Помпеян кьушун рекьин-1 амукьун чирун патал са-садал алт1уш хьанвай чГавуз Ч1ехи1 фекьи Бадин "чан хва" гафуни Кьуьзуьдан дамарриз са чимивал гана. На лугьун, адаз и са гаф бес тир кьван. Кьуьзуьда элкъвена Ч1ехи фекьи Бадин нур авахьзавай чиниз, лацу чурудиз килигна. Инсандивай агакь жедай каркамвилин гурарин вири к1арар са-сад акьахнавай и фекъи вичин акьулдив гьуцариз лап мукьва хьанвай. На лугьудай, и инсандик тан галамач, ам к1вачелай кьилелди руьгь я.
Кьуьзуьда жузуна:
- Ч1ехи фекьи! Яраб и ягьияр вучиз икьван пехъи ят1а?
- Нахчирдиз, вун вучиз пехъи я лугьуз жедани, чан хва
Гъуьлягьдиз вучиз агьу ава лугьуз жедани, чан хва?
|
|
|
- Ч1ехи фекьи! Помпеян кьушундик квайбуру гьар т1игьди!
гьикьван гьахъ къачузват1а?
- Ам сердердилай, ада ганвай гафунлай, садни дяведин эхир
гьик1 куьтягь женлай аслу я. Ви рик1ел и жузун гьинай атана?
- Ч1ехи фекьи, за фикирзава хьи, инсанди арада мидявал
авачиз са маса инсандал гапур гьик1 цавузда. Ихьтин ин-
санрин рик1 къванжикай туштГа бес, квекай я?
- Чи вилик галай ягьияр кускафтаррилайни ч1анабур я.
Абуру чпин инсанвал яргьал уьлкведа-чпин ватанда туна
атанва. Абуру талантдихъ(107) чпин руьгьер маса ганва.
Абуруз инсан лугьуз жедач. Абур гъуьлягъар я.
- Вун гьахъ я ч1ехи фекьи!
Кьуьзуьда и гафар лагьана тур къакъарай акъудна. Вичин кьваларихъ килигна. Лезгийрин цавузнавай турар акуна.
- Ша, лезгияр! Гьуьлягьрин ч1ехидан гардан ягьин! -
гьарайна Кьуьзуьда.
И гафар лагьана Кьуьзуьда ягъийрин кьушундал балк1ан гьална. Патав гвай тилитни адан гуьгьуьна гьатна. Кьве юк1 алай лезгийрин юк1ни зур алай турар кардик акатна. Ягьияр дергесди гуьзвай векьер хьиз чилиз ацахьзавай. Кьуьзуьдан тилит дуьдгъердиз акьадар жезвай чук1ул хьиз ягъийрин къене гьахьна. Абур фейи рехъ маргъарин ара хбиз аквадай. Им Помпеязни аквазвай. Ада Кьуьзуьдан винел хикягьнавай са легион ракъурна. Абур лезгийрин турарал гъуьлягъар хьиз аруш жезвай. Чпин пай къачурдалай кьулухъ чилиз эк1я'х'ана амукьзавай.
Кьуьзуьд Помпсй алай чкадив агакьзавай. Адан гуьгьуьна авай лезгийрин тилитни къвердивай ыДразвай, т1имил жезвай. Вири тан ивидай кьац1анвай Кьуьзуьдан акунри ягъийрин чанда фул твазвай. Помпеян патав - кьилив гвай-буру к1ев жедай чка жагьурзавай. Помпеяз вичин ич1и жезвай пад-къерех акуна чанда юзун гьатна, катиз к1ан хьана. Катдай чка жагьанач. Помпеи рекьиз гьазур хьана. Кьуьзуьда риге винизна. Са гьеленни алатнайт1а Помпеи хъукъун патал гийин тазинал гьалснавай жингавдин жендек-диз элкъведай. Риге Помпеян хура акьуна. Риге акьур чкадал ракьун занжуррин кьилер вири санал галк1анвай. Анал яц1у ракьун гьил кьван авай к1ус алай. Гьавиляйни риге и патай фена а патахъай хкатнач. Ракьун к1усуна акьуна гвадар хъхьана. Риге ахьтин са зарбдив акьунвай хьи, Помпеявай вич балкГандин винел хуьз хьанач. Ам балк1андилай аватна рух хьиз чилиз гьай хьана.
|
|
|
Кьуьзуьд гапур винизна ягьидал фена. Шуькьуьнт вичин хъиредиз ч1уг хъижедай хьиз, ягьини чилелай къарана тГваларикайни литиникай раснавай чадурдиз гьахьна. Кьуьзуьд чадурдин рак1арал фена. Къенез гьахьиз к1андай ч1авуз чадурдин патахъай хкатай ягьиди ахъаяй п!ил ягьанвай хьел
К,.
адан рик1е ак1ана. Кьуьзуьдай гьарай акъатна. Адахъ галаз атай тилитдин кьегьалар чпихъ галаз чин-чинал акъвазнавай ягьийрин хурай акъатна Кьуьзуьдан куьмекдиз атана.
Помпеян гьилин кашарихъ галаз лезгиирин кук1ун гзаф заланди хьана. Абурун парабур кьена. Амайбуру Кьуьзуьдан тан ягьийрин гьиле тун тавуна хкана.
И ч1авуз Помпеи яна лагьай хабар румавийрин кьушундиз чк1ана. Легионеррин арада къалабулух гьатна. И дяведиз лезгиирин авай-авачир вири чапхунна тухуда лугьуз атанваи грекар, мисирвияр, румавияр, арабар ва масабур рикГера чпин чанни квадарунин кич1евал гьатна женгни гвадарна къулухъ элкъвена.
Хура акьур ригедин т1алдикай месе гьатнавай Помпеяв и хабар агакьна. Ам са гьил хурал эцигна, муькуь гьиле къакъарай акъуднавай гапур аваз кьушундин вилик экъечна. Кич1евиляй, гьамни т1алдикай рангар катнавай, вичиз ухщар амачир Помпсй са масадан хамуна гьахьнавай инсандиз, кускафтардиз злкъвенвай. Ада гзаф гьарай - эвсрна. Винин легионерриз сивел атайди лагьана. Адахъ яб акалдайди амачир. Чан верцДи тир. Помпеяз акуна хьи, са гьеленни кам-цуьгь авурт1а, ам вич лезгиирин вилик кьуд-вад лук1ни галаз тек амукьда. Помпеи балкГандал акъах хъувуна. Катзавай-бурун арада гьатна вичини балк1ан хъарца гьална...
Лезгияр абурун гуьгьуьна галтугдай гьалда авачир. Лез-гийрини гзаф кьегьалар квадарнавай. Кьуьзуьд рекьиникди кьушундин руьгь кьиян хьанвай. Ч1ехи фекьи Ба гьавурда акьуна хьи, ахьтин ч1авуз Помпеян гуьгьуьна гьатуни хийир гьидач. Адаз чир хьана хьи, Помпеи т1екьена акур ягьийрин кьушун фадни вичсл хуьквервал я. Адаз Помпеян къуватарни чпин т1еминлай гзаф тирди хъсан чизвай.
|
|
|
Ч1ехи фекьи Ба ягьал тушир кьван. Ягьийрин гьар камунал вил эцигзавай кьегьалри хабар гьана хьи, Помпеи кьулухъ элкъвезва. Вич виридаз акурай лугьуз кьушундин кьиле аваз къвезва.
Лезгиирин гьили - гьилаб хьана. Садбуру гьа и гьелен Помпеяхъ галаз кук1уник кьил кухтан лугьузвай. Ч1ехи фекьиди разивал ганач. Ада лагьана:
- Ч1ехи сердер галачиз, т1имил кьушундив пехъи ягьийрин винел фин акьул квадарун лагьай ч1ал я!
...Кьуватар барабар тушир ч1авуз ягьирихъ галаз ийидай дяведин вичиз хае к1алубар авай. Ч1ехи фекьиди лезгийриз тамариз чук1ун патал кишит гана.
Помпеян легионерар чилел аламай, лезгийривай хутахиз|
тахьана гьинал-гьанал алумукьнавай мейитрин яракьар, туп1алар тарашиз агахьна. Абурукай садай гьарай акъатна:
- Дишэгьли!
- Вуч дишэгьли?
И ч1авуз са масанлай гьарай акъатна:
- Итимдин пекерик дишэгьлидин мейит ква!
Румавияр идал ч1алахъ тушир. Амма вилиз аквазвайдал
ч1алахъ теженни мумкин тушир. Легионеррикай сада лагьана:
- Ибур гьина ават1ани амазонкаяр я!
Са масада им тестикьарна:
- Лезгийрихъ галаз амазонкаярни сад я!
- Тахьайт1а абурувай чи легионеррин вилик акъваз жедай-
ни?
- За лугьузва эхир, лезгийри вучиз чи вилин ц1ай кьенва!
И мах Помпеяни кьабулна. Вучиз лагьайт1а, адаз гьикьван
фикир авурт1ани идалай серее багьна жагьидачир. Адавай кьушундин са пай вучиз квадарна, лагьайбуруз жаваб гуз жедачир. И мах адаз вичин легионерар секинарун патални герек тир. Лезгиирин чилелай гьиле са зат1ни гьат тавур Помпея легионерриз гудай талантар гьинай жагъурун лугьуз веревирдзавай. Гила адаз жаваб чизвай: Амазонкайрин гьи-ляй куьне куь кьилер саламат хканват1а гьам квез бес я!
Вилик пад лекьери, садни чпи фикирзавайвал, лезгийрихъ галаз сад тир амазонкайри ат!анвай, кьулухъ пад шимедин тулар тир румавияр ийир-тийир хьана амукьнавай. Помпеяз кьушун кГват1на тамар галай патахъ гьарза ийиз к1ан хьана. Амма тамарив агакьдамазни кич1евал т1вар алай девди вичи-вич къалурна. Гьар са пеш са риге хьана румавийрин виде сух хьана. Гьар са векь агьу алай хьел хьана. Къастунай хьиз и арада цавун чинни цифери кьуна. Ч1улав-лацу цифер са-садалай аруш жез къакъатна. ТТебиатдин рангар алахьна, цДехуь хьана. Цава дДайлапанар яна. Са цДайлапанди Помпеян т1игьдин мярхарик квай балк1ан ярхарна.
|
|
|
- Я Зевс! - гьарай акъатна Помпеяй. - Я Зевс! Чаз куьмек хьухь! Чун лезгийринни амазонкайрин хурукай саламат ху-куда!
Румавияр Юуррин ванДал кьил алаз рекье гьат хъувуна. Инихъ къведаила хъпи шимера ад жагьидай туш лугьуз нДуд агьзур цел яд ац1урна атай румавияр, гила тади квай виляй чпин п1узарриз мез гуз-гуз хъфена.
И ч1авуз ири стГалрин лацу марф къвана. И марфадин яд
катзавай ягьийрин иричарариз кьван аватна. На лугьудаи, гьуцари катзавай ягьийрин кьамуз цвар гузвай.
Стха кьена лагьай хабардал арандиз атай Ирриса чка-чка-дал тилитар туна, кьушундин ч!ехи пай Кьвепелез - лез-гийрин кьилин шегьердиз гваз хъфена.
...Кьвепелен шегьердин Рлгьдин к1вал Силибирдин(108) пелел алай. И дарамат экуьн ярарик мадни иер тир. Ц1уд юк1 кьакьан, пуд юк1 гьяркьуь паруйрин къене авай дараматдин лацу уьстуьнар лап яргьалай аквазвай. И уьстуьнрив гекъи-гайла пару гзаф аск1анди хьиз аквадай. И акунрилзаф ягьияр алцурарнай. Абуруз и паруйрилай эляч1на къенез фин акъ-ванни залан тушир са кар хьиз жедай. Им вил алцурар хьун тирди абур гуьгьуьнлай гьавурда акьадай.
Рагьдин к1валан ч1ехи варарин гьар са плтахъ кьуд уьстуьн галай. Варарин эрч1и пата са гъилив варарин хел, муькуь гьиле рагь кьунвай дишэгълидин - Арчанан, чапла пата са гъилив варарин хел, муькуь гьиле цДайлапандин риге кьунвай Алпанан тимталар аквазвай. Варарин кьилел Рагьдин лишан алай. Рагьди вири патарихъ эквуьн цДарар чук1урзавай. И лишан лезгийрин яру т1арат1дал алайдахъ галаз са к1алубдинди тир.
Дяведа кьейибурун мейитар Гьуцар к1валин вилик эциг-навай. Ч1ехи фекьи Бадин хура Ч1ехи Рагьдин занжурдик квай тимтал авай. Ам мейитрин ц1иргьинин виликай фена, кьил-кьиле ягьана. Ч1ехи фекьи чин ракъинал алаз акъвазна. Ада гьилер винизна. Гъуцариз дадна. Вири имилди адахъ галаз гьуцариз дадна.
Лезгийриз мейитрал Ч1ехи Рагьдин рангиниз ухшар яру ранг иличдай адет авай. Гьуцар к1валин сухтайри цуцГана гьвеч1и т1еквер авай бекьедай мейитрал яру яд илична. Ч1ехи фекьи Бадин ишарадив кьегьалри эвел дишэгьлийрин, ахпани итимрин мейитар дяведин мярхарал эцигна. Дишэгьлийр1| мейитрал шеларна.
Ч1ехи фекьи Бади мейитар сурарал тухудай эмир гана| Вилик итимрин мейитар авай арабаяр галаз карван рекь< гьатна.
Ягьийрихъ галаз хьайи дяведа кьейибуруз кьакьан к1унт1ал сурар эгьуьннавай. Лезгийри дяведа кьейибур, куь-| шуьйра твадачир. Абур къвал-къвала кучукдай. Ихьт» чкайрал гзаф ч1авариз гуьмбетар эцигда. Са бязи ч1авари^ гуьмбет ийиз агакьдачир. Са маса патахъай атай ягьийри фикир кьилиз акъудиз мумкинвал гудачир. Ихьтин ч1авариэ| сурарал ваъ, к1унт1ун кьилел къванер к1ват1дай. Халкьдк
|
|
|
аниз гуьмбет лугьудаи. Ч1ехи фекьи Вади сурал гаф лагьана: - Куь танар чилик акат1айт1ани куь руьгьер цаварал -Ч1ехи Рагьдин гьуьзурдиз хъфенва. Абуру гила Ч1ехи Рагьдин гьуьзурдай сурариз килигзава. ЧТехи Рагь абурулай рази я. Куь руьгьер идалай кьулухъ хадай аялрин танра аваз ц1ийи кьилелай ватандин чилел хуькведа. Куьн регьят ксус! Куьне куь чанар къурбанд гана лезгияр лук1виликай хвена. Гъуцар квелай рази я. Накьвадикай экъеч1ай танар са мус ят1а накьвадикни акахь хъувун герек я. Гьуцари куь руьгьериз экуь рекьер къалурда! Квекай ат1ай бахт гьуцари' куь руьгьериз гуда.
Жемятди гьилер Ч1ехи Рагьдихъ туьк1уьрна дадна. Кьве-пеле шегьердин Гъуцар к1валин хурди Ч1ехи Рагьдин т1варцихъ мани лагьана. Рушарини гадайри сурарин винел к1ватнавай к1арасриз ц1ай ягьана. Итэмрин сурарал пуд йикъуз, рушарин, сусарин сурарал кьуд йикъуз цТай кана.
...Т1ипМиса кьиса ахъайна куьтягьна. Садайни ван акъат-завачир. Вирида веревирдерзавай. Чпиз ван хьайи зат1ар иливарзавай. Гьа ик1а са гьелен алатна. И гьеленда гьарадан рик1яй чпиз гила ван хьайи дяведин са шикил фена.
Т1ипЫисан вилерикай вичиз к1ани амазонкадин эхиримжи гьеленар фена: Виликай ягьияр къвезвай. Лезгийрин тилитар ягьийрин винел гьарза хьана. Арада амай камар къвердивай т1имил жезвай: ц1уд, муьжуьд, ругуд, кьуд, кьвед... Идалай кьулухъ мад камар вигьин хъийидайвал хьанач. На лугьун ац1анвай кьве циф са-сада акьуна. Къайи ракьар са-сада акьур ванерин гуьгьуьнал алаз турари як атГудайла инсанрин ц1урдай ванер акъатна. Агьзурралди инсанрин рик1 ат1удай гьарайри чилинни цавун ара ац1урна. ТипГиррин балк1анрал алай тилит ях кьушундин эрч1и пата авай пелен ценцик галай. Инал балк1анрал алай пуд виш тип1ирвидилай гьейри маса хуьрерай, шегьеррай атанвай са шумуд агьзур кьегьалди ягьиирал гьарза жедай кишит мус гудат1а хуьзвай. Балк1анрал алай кьегьалрин арада рушар, сусарни авай. Т1ип1т1исаз чидай хьи, балк1анрал алай пуд виш тип1ирвидикай яхц1урни ц1уд дишэгьлияр я.
Къерехдай килигайбурувай и кьегьалар са-садавай чара ийиз жедачир. Абурун алук1унар сад хьиз тир, яракьарни са к1алубдинбур. Лезгийрин дишэгьлияр т1игьдин кимелни итимрилай ажуз тушир.
Т1ип1т1исахъ галаз къвал-къвала Алей акъвазнавай. Лацу балк1андал къвед хьиз ацукьнавай. Алеялни Т1ип1т1исал хьиз
ракьун кьеркь алай. Адан тек вилерни т1иш аквазвай. Алея дяведиз вил к1вак1 тавуна килигзавай. Ада Т1ип1т1исан чиниз килиг тавуна:
- И ягъунриз яргьалай килигунлай жув ягьидихъ галаз
чин-чинал къвен серее я, - лагьана иста ванцелдит
- Алей! - лагьана Т1ип1т1иса, - Рик1 к1евиз яхъ! Т1имил
ама, гила чунни ягъийрин чан къачуз гьарза жеда.
- Т1ип1т1ис! - лагьана Алея. - Вун фекьи я. Гьуцариз дада,
чибур и дяведа рекьин тавурай!
- Инсанри чпин мурадрив агакьун патал са вуч ят1ани
вичикай харжна к1анда. Им гьуцарин чпин къанун я, Алей.
Масак1а жедач.
- Вучиз Т1ип1т1ис? Вучиз дуьньядин къанунар икьван залан
я? Дяведин кимел иви квахьиз ярх хьана амукьзавай чи
кьегьалрин гунагьар вуч я?
- Секин хьухь, Алей! Абур чпин гунагьрин къурбдандар
туш! Абур гунагьар авуна лугьуз къурбанд физвач! Абур
ватандин чил ягьийрикай михьун патал къурбанд физва.
- Абурун руыъер гьикьван михьи я, Т1ип1т1ис?!
- Абурун руыъер Ч1ехи Рагьдин гьуьзурдиз чина хъвер аваз
хъфида, Алей.
- И кьегьалриз чна ахпа гуьмбет эцигда, Т1ип1т1ис!
- Чи рик1ера а гуьмбет авазва, Алей!
И ч1авуз гьиле т1арат1 авай са кьегьал абурун патав ягьийрал гьарза жедай эмир гваз атана. Лекьери пехъериз к1уф ягьан патал лув гана.
Са-сада акьур турарай сад лагьай ц1верек1ар акъатайла инсанрин рик1елай вири алатна. Абурун вири жак1умар, танарни руыъер са мураддин к1унт1 хьана: Ягьияр кьена к1анда!
Дяведиз вичин къанунар ава. И къанунрин дибда са зат1 акъвазнава: Ватан к1ан хьун. Абурун ватан гьардан хзан тир, Гьардан азадвал тир, Ч1ехи Рагьдин тубаяр тир.
Ягьийри лезгийриз чирна: тек са к1анивилив уьмуьр ракъурун мумкин туш! Вич, к1анивилин патав адан стха тир так1анвални хьана к1анда кьван. Вич, дуьньядин пуна са к1анивални къенивал ваъ, так1анвални, ч1анавални ава кьван. Вич, масак1а хьунни мумкин туш кьван. Вич, дуьнь-j ядин гьерекатди са-садаз акси тир зат1арин санал битаввиле лай кьил кьазва кьван.
Гьар гьамиша инсанриз дуьньядин гьакъикъат чириз алахъ^ навай фекьидин рик1ени масадан чан къачун хьтин мураддк д1ирда кьван. Вич дуьнья к1анивилин рангида аквазвай
руша масад рекьин патал тур хкажда кьван. ТипГира вирид.1 "гуьмбетдин пуьк" т1вар ганвай Алеяни вичин тур масадан рик1е сухуникай - акъадарункай лезет къачуда кьван.
Т1ипЫисан балкГанди кьве к1вачел къарагьна ягъ,ида-" чангар вегьена. БалкГандин нифретдикай кхунай ягьи са гьелен пагь ат1ана амукьна. ТТипМиса ягьидин гардан яна. Адан кьил хамуникай куьрс хьана амукьна. Къвалахъай са маса ягъидин цГвагьдай ван атай Т1ипЫис элкъвена. Адан винел нек тахьай кацин шараг хьтин сад къвезвай.
Гапурар са-сада акьуна. Ягъидин гапур гьиляй аватна, чилс акГана. Кич1евиляй вилер дамбулар хьиз хьанвай ягьиди вич алай балк1андин руфуник дабан гелягьна, кьенер къвалахъ ялна. Адаз катиз к1ан хьана. Кьисмет тушир кьван. ТЪгаЫисан туруни кьвед ла1ъай ягьидин къил къуьнерал куьрсарна. Т1ипЫис пуд лагьай ягъидин винел фена... И ч1авуз адан япарив Алеян гьарай агакъна:
- ТГипЫис!
ЛипЫис ван къвезвай патахъ элкъвена. Алей чилел алай. Балк1анди адан к1вачерик т1иш ктадзавай. Т1ип1т1иса балкГан Алеян патав гьална. Хкадарна эвич1на. Алеян п1узарар эхиримжи сефер рахана:
- Т1ипЫис!
Алей мад рахун хьувунач. Т1ип1т1исан пГузарар са-садал алк1анвай. Адан рик1и гьарайна:
- Алей! Гуьмбетдин цуьк!
Алеян ахъа вилери кьакьан цавариз килигзавай, Яраб адаз цавун аршда вуч аквазвайтГа?
...Т1ип1т1иса вичин чурудивай гьил гуьцГна. Вилин накъ-вари чуру кьежирнавай. Пудкъад йис виликан кьисадикай адан кьуьзуь руьгьдик са ц1верек1 акатна. Ам кана. Гум акъатиз кана.
...И ч1авуз Сахукрин сихилдин ч1ехида Помпеян легио-неррин гьиле гьатнавай лезгидихъ галаз санал азаб ч1угазвай. Легионерри яд авай цел са-садан гьиляй къакъудиз яд хъваз-вай. И ч1авуз ст1алар чилелни чк1извай, лезгидални физвай. Чими ч1ир-ч1ирдив, цавай ц1ай квахьзавай ч1авуз къарихвилиз эхин акьванни регьят тушир. Им Сахукрин ч1ехида вичин вири тандив къат1извай. Ягъийрин хура гьатна азадвал квадарнавай, вучдат1а чин тийиз кьиляй гум акъат-завай лезги къарихвили кузвай. Гватнавай п1узаррай акъат-навай ивидин стГалар гьанални кьуранвай.
Сахукрин ч1ехида и къарихвал вичин къене байихна. Адаз яд хъваз к1анзавай. Акваз-такваз адан мез кьуру хьана. Сиве
амувал амукьнач. Мез мишин к1ус хьана сивин къава к1ана. Туьд алкГана. Адаз хъуьткьуьниз к1ан хьана. Алакь ьувунач.
Сахукрин ч1ехидаз ибур алатна фейи крар хьун чизвай. [м кьат1из-кьат1из сак1ани вичин къарихвилин вилик пад ьаз жезвачир. Адан кьили и крар алатна фейибур, гьакъ-къатдивай яргьалбур я лугьузвай. Белкини гьа и фикир тир, м вичи ч1угазвай азабдиз эхиз мажбурзавайди. Тахьайт1а дай фадлай гьарай акъатдай, ада фадлай масадбуруз куь-екдиз эвердай.
Ада вичин к1аник п1узар гватайди кьат1ана. Ивидин г1алар п1узарал курум-курум к1ват1 хьана. Ахпа адан чене-ал авахьна. Кьуьзуьда вичин п1узарривай гьил гуьц1на. ъилин кап ивидай кьанДана. Адан к1аник п1узар мад са кадилай гватна. Иви лацу чурудал авахьна. И ч1авуз жегь-лдин п1узаррайни иви авахьзавай. Кьуьзуьда вилерикай арагзавайбур фагьумиз-фагьумиз кьат1ана хьи, вичи чугаз-айбур а жегьилдин т1алар я. Ада гададин гьар жак1умдин ьерекат вилив хуьзвай. Адаз а гададин чинин ujapap гуьр тана. Адаз а чин са гьина ят1а акур хьтинди тир. Кьуьзуьд ичин бейнида жавабдихъ экъвена. Эхь! И чин адаз гзаф гуьр ир. И чин адаз фад-фад аквазвай. Амма вуж ят1а сак1ани як1ел хуьквезвдчир. "Яраб им вуж ят1а?" - лагьана фикирна Сахукрин чГехида.
Сад лагьана адан рик1ел хтана. И жегьил адан вичиз ухшар ир. Са нерай аватнавай ивидин кьве ст1ал хьиз!
Сахукрин сихилдин ч1ехидан рик1ел вичин буба Помпеяхъ алаз дяведиз фейиди, гьанай хутун тавурдини хтана. Дяведа дан кьилел вуч атанат1а садазни чидачир. Адаз ван хьайиди м тир хьи, буба жегьилзамаз дяведа кьена. А гаф адаз вичин (идеди лагьанай. Гафар гафар тир. Адаз аквазвайди, ада [Гугазвайди са гафаривни гекъиг жедай зат1 тушир. Сахукрин ихиддин ч1ехида я а дяведин заланвал, яни инсанри а ч1авуз шин чил хуьн патал ч1угур азабар и ч1авалди ик1 дериндай:ьат1аначир. Гила а дяведин вири азабар адан тандайни, (уыъдайни физвай.
Помпеяз есир гьатнавай жегьилди эхиз тежер азабар Лугазвай.
- Чан буба!' - гьарай акъатна кьуьзуьдай, - Чан буба!
Гьа и ч1авуз жегьил ярх хьана. Патав гвайбурукай садаз
1М къарагьар хъийиз к1ан хьана. Муькуь легионерри тунач. ^бурукай сада вичин риге жегьилдин къвала эцяна:
- Къарагьа! Кьейи кьасар мийир!
Жегьилдал к1вачел къарагьдай гьал аламачир. Ам эхиримжи т1ем к1ват1на кьуьнтебрал виниз хьана. Гьа гье-лендани чилел ярх хъхьана. Жегьилдин гьед фенвай. Легионерри ам акьван гатанай хьи, къене иви акъвазнавай. Им Помпеян легионеррини къатГана. Сада лезгийриз таре хьурай лугьуз гьиле авай риге жегьилдин далудай су хна. Жегьил тан садра агаж хьана ахъа хъхьана. Ахпа са гьерекатни кумачиз чилел алкЬана амукьна...
unlmlucan чар Страбонав агакьай хыпинди тушир. Агакьнайт/а ада ш улубда(109) Tlunlmlucan tnfeap кьадай, адан гафар мисал гъидай. И чар тухузвайди рекье ягьипрал гьалтна кьефле хьелдин къурбанд хьана жеди. Тазсьайт/а Страбона вичин улубда Милетви Феофанан, Скепсиявияр тир Метродеранни Гипсикратан(110) гафар тикрар ийидачир. Ам вичелай вилик тарах кхьенвайбурун вилик пагь атана амукьдачир. Вичелай виликан камалэгьлийрин гафар вичин акьулдай чьзиз тахьайла Страбона кхьена: "Амазонкайрикай риваятда са вуч и татугун ава. Ван хьайи чара вира риваятра мифдинни тарихдин а заз часпар аквазва. Дастанрал, легендайрал, мажузайрал чна миф р эцикнава, амма тарихдал атайла, Klaumla ц/уруди хьуй, к/анШа ц/иииди, гьакьикъат кхьун герек я. Нна мажузайриз чка амач, хьайит/ани ппимил жеда. Амазонкайрал атайла вари масакЬг я. Абурукай виликни, гилани рахазвай риваятар акьулдиз текъверуур, цифедикай аквадай хъенер хьтинбур я". И гафар к1елай Иррисан вилерикай са ихьтин кьиса кирагна:
АМАЗОНКАЯР(Ш)
ифарни гад чара жедай йикъан нян тир. Пакагьанлай лкъведай йикъар къвервал тир. Рагь дидедал хъфидай i Т1арлац хуьруьн кьилихъ - Эч1егьандин пелел алай кГвалин вилик фадлай къаткай виляй квак янавай ин винел ацукьнавай. Ада рагь акЬщай патахъ далу [слеш вилерив дуьньядиз килигзавай. Вичел гьуцран алат1ани и уьздендин дуьнья акьваннилГехи тушир. хуьньядин ч1ехи пай гьа вич ацукьнавай чкадилай
аквазвай. Эрч1и патахъ галай Гьуцар сув. Вилик пад кьунвай сувар. Гьуьл галай пата хуьруьн эхиримжи к1валерин кьу-лухъай кьил гузвай к1унт1ар. Суваринни хуьруьн арадай авахьзавай вац1. Селлери чил акьван эгьуьннавай хьи, и кьакьандилай - Эч1егьандин пелелайни вац! аквадачир. Вац1ун ван къвезвай.
Дуьз я, Т1арлац шегьерризни фенвай, Кьвепеле шегьердин Гьуцар к1вале хьанвай, ягьияр чукурдайла Пакуда кьван рехъ ат1анвай. Абур вири,Т1арлацаз ахвар хьиз къведай. Ахвар туширди сув тир, гьул галай патан кьакьан к1унт тир. Силибирдин синер, ч1афар, гуьнеярни къузаяр тир. Къула кудай Kiapacap куьтягь хьайила абур гьиз физвай Эрсилар тир, Лар тир. Садни Гьуцар кГвалин вилик галай лат тир. Т1арлацавай и мукьвал хуьрера ихьтин яд авач лагьана кьин кьаз жедай. И хуьруьн гьава хьтин гьава авач лагьана хурал гьил эциг жедай Т1арлацавай.
ТГарлац ЭчГегьандин пелелай хуьруьз килигзавай и нян са маса нян тир. Рагь ак1анат1ани цавара са экв авай. Цифер туракь тир.
Т1ебиатдин и иер ч1авуз Т1арлацан гевил ахъа тушир,,Р.агь ак1иникди адаз, сад лагьана, къайи фул атай хьиз хьана. Т1арлаца зурзунар аладарна.
И ч1авуз Т1арлацан паб кал ацана куьтягьна, бекьеда авай нек гваз къавал акъах хъийизвай. Ада нек къажгьанда цана къулал эцигна. Ц1ай т1имил акуна Kiapacap хкин патал мад къецел экъеч1на. Кьуд-вад кьуру к1арас кьуна к1вализ гьахь хъийидайла ягьай вил Т1арлаца акьуна. Гьа и ч1авуз ТГарлаца зурзунар аладарзавай. И зурзунар Арчананни тан-дай фена. Гьа гьелендани кьил элкъвей хьиз хьана ам цлахъ агалтна. Гъилер тентес хьана, Kiapacap аватна. Тумп авур ванцел Тарлаца элкъвена килигна. Адаз цлахъ агалтнавай Арчан акуна. Амма Арчанан гьал пара ч1авалди ик1 амукь-нач. Ам гьа гьелендани вичел хтана. Агьуз хьана чилел аватнавай Kiapacap вахчуна. Гьавиляйни Т1арлацаз Арчанан гьалдикай хабар хьанач. Адаз ак1 хьана хьи Арчана вичин гьиляй аватай карас вахчуна.
Арчаназ Т1арлац рахуриз к1ан хьана. Амма вучиз ят1ани ам и фикирдилай фад элкъвена.
Гьа и ч1авуз Т1арлацан кьилиз са ихьтин суал атана: Яраб гунагь нинди ят1а?
...Т1арлацаз чилин винел алай вири дишегьлияр пара к1андай. Са вичин папалай къир. Жегьил 4laBy3^i!flaH гилан паб руш тирла, Т1арлацаз гьадакайни хуш къведай. Хуш
къведай лугьун т1имил я, адаз Арчан к1андай. Тарлаца Арчан к1ан хьана къачунвайди тир. Бес лезгийрин гьуцарин т1вар алай и жегьил инсанрин арада къайивал гьинай гьатнавай?
Мехъерилай ирид иис алатнават1ани абурухъ аял жезва-чир.
Лезгийрин дидевилин гьуцран т1вар алай дишэгьлидинни, бегьердин, берекатдин гьуцран т1вар алай итимдин хзанда аялар авачир. "Бахтунин тир цаналди туш, - лугьудай Арчана, - а тар вич экьеч1на к1анда". "Гьетер мич1и хьайила аквада, - лугьудай Т1арлаца, - эвелдай низ чидай хьи, чи кьведан цавуз гьетер садрани акъатдач".
Тип1иррин хуьре Т1арлацанни Арчанан гьайифда кун тий-
извай кас авачир. Амма гьуцарин квалахрик нивай акахь
жеда кьван. Абурукай гаф кватайла хуьруьн кьуьзуьда -
ч1ехи фекьи Т1ип1т1иса лугьудай: _
- Гьуцарин инсанрикай тафават ам я хьи, абуру чна ийидай
гьалат1ар ийидач. Гьуцари гьамунин чкани, деминин чка
садрани какадардач. Сабур герек я. Сабур авур хпс-сар
гьайиди я, тади къачур ц1егьре ч1ар".
...Цавара яру цифер экъвей гьа нянилай к1уьд варз кьулухъ Арчана са гада хана. Хвешивиляй Т1арлацаз вуч ийидат1а чизамачир. Ам гьаятра гьакьзамачир. Са герендилай к1валяй акъатай Бадеди ТГарлацаз гьарай гана:
- Вун вуч килигиз акъвазнава. Арчан Алдин папа тухузва.
Са чара ая!
Т1арлац гьавурда акьуна хьи, Бадедик нагьахъ фурут акатдач. Вичин т1вар рикГелай ракьурна хуьруьнбуру вирида Баде эверзавай и дишэгьли ч1ехи акьулдин иеси тир. Ада ТипГиррин Гьуцар к1вале къуллугь ийиз яхц1ур йисалай гзаф хьанвай.
Бадедин гафарилай кьулухъ Т1арлаца вичи - вич квадарна.
И ч1авуз кТваляй къуншийрин папарин ванер къвезвай:
Алдин паб!
Алпана паб, Алдин паб!
Арчанав эгеч1 мийир,
Гьуцран т1вар я алайди.
Арчанав эгеч1 мийир,
Рик1е т1ал я авайди.
Алдин паб!
Алпана паб, Алдин паб! Арчаналай гьил къачу, Жедач язухдивай таб.
Арчаналай гьил къачу Хуралла Рагьдин запаб.
Алдин паб!
Алпана паб, Алдин паб!
Арчанавай яргьал вач.
Чанда такьат амачир.
Арчанавай яргьал вач
Гьиле кьуват амачир.
И гафарин са хийир авачиз акурла Арчана вичи са мани
лагьана:
Алдин паб!
Алпана паб, Алдин паб!
Зи иви ваз турус я,
Зи аялдик кямир.
Зи иви ваз турус я,
Зи аял кГурук тамир.
Папари Алдин паб чукурун патал ц1уру къапар гатана ван акъудзавай. Амма хийир авач кьван. Бадедин манидин ван
атана: Алдин паб!
Алпана паб, Алдин паб! Арчанан руьгь рекьимир. Арчанан руьгь тухумир. Й экуь дуьнядилай... Ювале авай къарийрикай сад къецел акъатна:
- Бес я, - лагьана легендин к1ан гатазвай къуншидин
аялдиз. - Акъвазра, хуьз хьанач, Арчанан руыъ Алдин папа
тухвана. К1валяй Бадедин ван къвезвай:
- Ихьтин гуж жедани, я вахар, дидеяр, Ирид йисуз аял
жемир, аял хьайилани вич амукьмир. Я гьуцар, квез акваз-
вачни?
...Жемят Арчан кучукиз сурарал агакьайла цифер авачир цава цДайлапан яна. Вири мягьтел хьана амукьна. Фекьиди патав гвай Пилидиз иста лагьана:
- Гьуцариз чав вуч ята са хабар агакьариз к1анзава.
Пуд юк1 алай- суру Арчанан рехъ хуьзвай.
- Куьшуь инал гьваш, - эмирна ТЛипЫиса.
Жегьилри куьшуь гьана сурун патав эцигна.
Уст1арди и куыпуьдал гзаф жафа къачунвай. И куьшуь инсандин кьакьанвилелай т1имил аск1ан тир. Винел Ч1ехи Рагьдин лишан алай. Адан патав муькуь гьуцарин са кус
гьвеч1и лишанар чГугунвай.
Арчан балк1ан галай кьезил арабада, на лугьун, ацукьна-вай. Адан са вилер к1еви тир. Кьилел шуткьу алай япарик япуганар, хура хтар, мет1ерал эцигнавай гьилерик цамар, туп1арик туп1алар галай. Гадайри куьшуь тухвана арабадин к1аник кутуна. Арабадин Арчан ацукьнавай юкь чилелай инсандин буй кьван кьакьан тир. Сада арабадин чиле авай кьул яваш-яваш акъудна. Арчанан мейит гьа ацукьнавайвал куыпуьдин къенез фена.
ТГипЫиса куьшуьдин кьил к1евна. Гадайри куьшуь кьуна су рун патав гьана. Куьшуьдин гъилихърик.Ц-15) ц1ил гут1унна Жегьилри ц1илин кьилер истаста гьуьргьуь ийиз куьшуь суруз авудна.
- Щилер гьиляй ахъая, - лагьана ТГипМиса, - гъуцарйз
даддай ч1ав я.
Гьа гьеленда вирида чеб гьуцарин вилик акъвазнавай хьиз байихна.
Гъуцари цаварилай килигзавай. Т1ип1т1иса гьилер виниз-на. Адан чинни, гъилин капарни Ч1ехи Рагьдихъ элкъвенвай:
- Я Ч1ехи Рагь! Арчанан руыъ кьабул хъя!
Адан гуьгьуьнал алаз жемятди тикрарна;
г Я Ч1ехи Рагь! Арчанан руыъ кьабул хъя!
- Я гьуцар! - цГуьгъна Т1ип1т1иса, - Лезгайриз рекьин вуч
ят1а чида. Лезгийриз чида хьи, тан кьейшТани руыъ амукь-
зава. Лезгийриз чида хьи, руыъ агьзур йисуз амукьда. Руыъ
тандай акъатна Ч1ехи Рагъдин патав хъфида. Са ч1ав алатай-
ла цГийиз дуьньядал атанвай танда гьахьна ц1ийи уьмуьр
ракъурда. Лезгийриз гъуцаринни руьгьерин дуьньядин - сад
лагьай дуьньядин иервиликайни хабар я. Гьавиляйни лез
гийриз рекьиникаи кич1е туш. Лезгийрин рик1ериз азаб
гузвайди чаравал я. Вучиз лагьайт1а, кьейибур чи дуьньяди-
лай хъфизва, чавай чара жезва. Чун кьейидан винел гьавиляй
шехьзава. Чи вилерай авахьзавай накъвар чаравал т1вар
т1вар дердин ст1алар я.
|
|
|
