Дегь девирдин бахтавар инсанар 3 глава

Варз дуьньядилай элкъвена к1анзавайди рик1елай алу/ а акъвазнавай. На лугьудай, адаз цавун юкьвал кун янава. h a вичин къайи экуьнив Арчанан къацу дуьньядик какахьна] лацу тандал кап алтад жедат1а лугьуз хияларзавай. А тан кай кеф хукудзавай Т1арлацаз гьилегьарзавай, вичин са] регьвезвай, мез-п1узар жакьвазвай.

Гьа и ч1авуз Арчаназ ахвар аквазвай. Ам кьакьан са ичиш таран патав гвай. Лап вине хилерилай куьрс хьанвай пад яру ичерал адан темягь фена. Гьиле гьатай са к1ерк1ет1 таран кьиле авай лап аваран ичерал туьк1уьрна агалдарна К1ерк1ет1 ичера акьуна. Амма таралай ичер аватнач. Абуру чкадал Арчанан вилик экуьнин цГарар эвич1на. А ц1арарика дишэгьлидин хъендиз ухшар авай са зат1 рас хьана. Хъенд Арчанан вичин ванцел лагьана:

 

- Зун ви руьгь я. Кич1е жемир.
Мягьтел хьана амукьнавай Арчана:

- Ваз вуч к1анзава? - лагьана жузуна.

- Заз вахъ галаз чин-чинал акъвазна гафариз к1анзава. Яб
чкала. Им гьар юкъуз жедай кар туш. Инсанрин парайурун

ьгь абурун тандихъ галаз абурун уьмуьрдин эхирдалди гьич фани чин-чинал акъваздач. Парабурун руыъерни танар *ал ят1ани сад туш. Садбуру руьгьни тан хъел язни чпин яуьр ракъурда. Амма чи бахт ам я хьи, чун сад я.

- Ам вуч лагьай ч1ал я, - жузуна Арчана.

- Т1арлац вазни к1анда, зазни. Экуьн яр вазни к1анда,
!ни. И тулар, вацДар, сувар, цавар вазни к1анда, зазни.
къияр вазни к1анда, зазни. Къацу ч1ич1идал чала - гугу
_эаз вазни к1анда, зазни. Им ак1 лагьай ч1ал я хьи, чун
1к1анва, сад хьанва. Вазни ик1 жезвачни?

- Вун гьахь я, - лагьана Арчана, - Вуна гьахъ рахазва. Зи
к1ени, бейнидани байихрани авай зат1ар гила вуна тТвар
урбур я.

- Яб акала, - лагьана руьгьди, - чи уьмуьр гьеле яргьи я.
t уьмуьрда иервилерихъ, шадвилерихъ галаз санал залан-
лер, татугай йикъар, дуьз текъвер крар гзаф жервал я. Чна
зеда санал и заланвилериз эхна к1анда.

- Дуьз я.

 

- Хзанни тек са к1анивал лагьай ч1ал туш. Адаз агьзур
жуьре дердияр ава. Пака аялар - куялар жервал я. Гьарадаз
вичин дуьнья авай, вичин т1ул, вичин мурадар авай. Чун и
уьмуьрдин акъажунрай ахмурар галачиз акъатна_к1анда.

- Дуьз я.

- Рик1ел хуьх! Ви уьмуьр лезгийрин валай кьулухъ къведай
нири рушариз, сусариз, папариз чешне жервал я. И чешнедик
оехне кутамир!

Ч1ехи Рагьдин экуьн цТарарикай раснавай руыъ сад лагь-лна атай хьиз, сад лагьанани таран кук1уз хъфена, лап кьакьанда авай хилел ичиз элкъвена.

Арчаназ и ахвар акуна куьтягь хьайила, регь патай сифте (аз ягьазвай. Ракъин сифте ярар акурла, гьелени вилер Лрчаналай алуд тежез цавун юкьвал аламай Вацралай зурзун ^ищхьна. Ам вичел хтана. Варз дуьнядин датГана элкъвезвай чархинлай гуыъуьна амукьнавай. Агакь хъувун патал ада нянлай экуьналди фена к1андай рехъ са гьеленда фена. И кар лкур са бязибуруз Варз аватай хьиз хьанай.

Арчан экуьн яралай къарагьна. Т1арлацаз килигна. Ксан-най. Ам кумадай экъеч1на. Къайи латал фена чиниз яд яна.

 

 

Ч1арар экуьн шагьвардив эвягьиз гана. Булахдин кьилелай чиг аламай некъияр т1уьна. Са чангни Т1арлацаз к1ват1на. Элкъвена хкведайла чпин кумада вил акьуна. Кьве югь йилик] и кума дуьньядин винел алачир. Кьве югь вилик дуьньядин' винел алачир са зат1 къе лезгийриз сад лагьай к1вал хьанвай. Им абуру кьведа - Иарлацани Арчана раснай.

Арчан къенез гьахьайвал Т1арлаца вилер ахъайна. Адан вилик Арчан акъвазнавай. Т1арлаца кьат1ана хьи, гьа гьи гьеленда ада Арчанан экуьн шагьварди яна яр акъатнаваи тан къужахда кьун тавурт1а, эхиз жедач. Ада Арчаназ эверна.

Абуруз а юкъуз крар пара авай. Т1арлац серее уьзден тир. Ада цанвай ник1ин бегьер к1ват1 хъувуна куьтягь жедачир. Ихьтин бегьер вахчун патал гзаф жафани ч1угуна к1андай.

Кьил крарик акахьнавай жигьилриз нян мус атанат1а чир хьанач. Мич1ивилин лувари цавун цин к1евайвал Вацра вичин экв мадни Арчанан кумадал алахна. Арчан хъуьтуьл хамунал ярх хьана рак1ариз килигзавай. Рак1арин лап вини кьиляй Варз аквазвай. Сад лагьана Арчаназ ак1 хьана хьи Вацралай къайи са хъен дуьз абурун рак1арин сивиз эвич1на. И къайивал ада вири тандив байихна. Адаз къенез гьахъиз к1ан хьана. Гьа и ч1авуз рак1арин сив Т1арлацан чиликай ат1анвай хьтин танди ат1ана. Амни къенез хуьквезвай. Т1арлацни хъен сад-сада акьуна. Т1арлацан гьерекат гьа гьелен акъвазай хьиз хьана. Хъен лагьайт1а, къецихъ гвадар хъхьана. И дуьшуьш са гьеленда алатна фена. Арчаназ ван акъуддай мажал хьанач. Т1арлаца вичин къвала акьурди вуч ят1а акваз к1анз килигнат1ани са зат1 акунач. Ам атана Арчанан патав ярх хьана. Арчанан чина Т1арлацан ял акьуна. Танда Т1арлацан гьилер экъвена. Адан тандиз чимивал ата­на, адан руьгь регьят хьана. И регьятвилин къужахда адаз ак1 хьана хьи, са т1имил вилик акур хъен адан вилерик ш карагнай.

Варз и йифизни дуьньядилай элкъвен рик1елай алудна;а чкадилай куьрс хьана амукьна. Адан хъендиз мадни са шум, д сефер кумадиз гьахьиз к1ан хьана. Амма Т1арлацахъ га; аз сад лагьай акьун рик1ел хкана вичи-вич хвена, кам-цуьгьна.

...Гьуцари цаварилай килигзавай.

Экуьнин сад лагьай яралай Алпаназ Рагьди лагьай гафар ван атана:

- Варз гьуц ят1ани адаз жаза гун герек я.

И гафарилай къулухъ ц1айлапан яна. Вацра гьилерив л кьуна. Ахпа вуч хьанат1а инсанриз акунач. Къвердивай га жезвай Ракъин экуьни Варз таквадайвал авуна. Пака няних¹

мадни Варз акьурла виридаз акуна хьи, адан чиник рехне акатнава. Вацрал лапан ала.

Амма чилел алай иер дишегьлийрал вил алк!идай хесет адакай хкатнач. Ам т1имилди гьар виш йиса са сефер чилин иер дишегьлийрал ашукь жеда. Белкини гьа и себебдай Варз алай йиферин суьгьуьр муькуьбурулай пара я. Белкини гьа и себебдай к1анибурун рахунар, са-сад акунар, ибурулай гьейри хъеан - ч1ана дуынуьшарни Варз алай йиферин паюниз аватда.

Пара чТавара чинин са пад аквадай Вацран къене авайди кьат1ун четин я. Юкъуз Рагь акъатайла чуьнуьх жез, пара йиферизни чинин са пад к1евиз экъвезвай Вазран къен суыъуьрдив ац1анва.

...Пуд лагьай экуьнахъ ярарихъ галаз къарагьна гуълуыыан дуьньядин иервилел ашукь хьанвай Арчаназ лирлияр ягь-аз(60) к1ан хьана. Пуд йикъан сусавай вичин байихар гьак1 рахунивди винел акъудна куьтягь жезвачир.

й чГавалди чилин винел гьич са инсандини лирлияр аву-
начир, мани лагьаначир. Арчаназни и хару сенятдин суьгьуьр
чидачир. Анжах адаз лирлияр ягьаз к1анзавай. Рик1е ргазвай
бур латун яд хьиз авадариз к1анзавай. Ада вичин рик1ин ц1ай
векъи гьарайдив элуьхъарна: _

- Цавар, я цавар! Яд элцифнавай вирериз ухшар цавар!
Бахтаварвилив хъуьрезвай вилериз ухшар цавар!

- Чилер, я чилер! Цьуькверизни цацариз санал чан гузвай,
чилер! Инсанрин ватан хьанвай, чилер!

- Луван ничхирар! Куьне лув гунал дамахзава, за зи
Т1арлацал, зи кумадал, зи к1ани вилел, зи руьгьдал!

...Жегьилри нисиналди тамарайни туларай набататар к1ватна. Нисиниз пипин таран хъендик ацукьна абур т1уьна, ял яна.

И чТавуз Т1арлаца вичин гьиле гьатай нац1унай тГеквер акъудна, вичизни чин тийиз кфил расна. Сивин патал эцигна уф гайила кфилдай иер са ван акъатна. И ван кьведанни рик1из хуш тир. И ван шеври тир. И ван верц1и тир. И ванцел Яргьи рушан рангар алай.

Арчана гила байихна, экуьнахъ и ван тир кьван адаз агакь тийизвайди. Адан некъи хьтин пузаррин арадай ли^лидин авазри лув гана, чил-цав ацурна:

Цавар аку, кьакьан цавар,

Яд элцифай вирер хьтин.

Вирер аку, дегьрин вирер

Вахт хъуьрезвай вилер хьтин.

Т1арлацавай акъваз хьанач:

- Вуна вуч хъсан лагьаначни, Арчан!

И гафари Арчанан руыъ ирид лагьай цавуз акъудна. Ада: руыъдиз ирид лагьай цавай чилин иервал акуна:

Чилер, чилер, къацу чилер,

Тулар, сувар ви тан хьана.

Агьзур рангад чич1и хьтин,

Чил инсандиз ватан хьана.

И манидин ванцел муькуь лезгиярни к1ват1 хьана. Эхиримжи гафар абуру вирида санал тикрарна.

Мад нян хьана. Хурушумрик гьавурда такьар са сир галай. Йикъан хъенарин чка йифен хъенери кьадай ч1авариз Арчанан рик1е са гьарик1вал гьатзавай. Им Т1арлаца кьат1ана. Руыъди адаз лагьана хьи, хурушумдин суьгьуьрдин кич1евал Арчанан рик1яй акъуддай рехъ жагьурун герек я. Им гьик1 ийидат1а Т1арлацан руыъдиз чидачир. Вучиз лагь-айт1а, и руьгьди вичини сад лагьай ссфер уьмуьрзавай. Инсанрин руьгьерни чеб хьиз наши тир. Руьгьери ц1ийи чирвилер к1ват1ун патални ч1авар алатун герек тир.

Садра нян береда вичин кумадиз хуьквезвай_Т1арла ц1ай - лапандин ван атана. Адаз акваз-акваз мегъуьн та са кьуру хел ц1ай кьуна кана. И ц1у кьуд патаз эквни гана. Т1арлацаз хвеши хьана. Ам кьуру карасдихъ экър© Жагьурна. Адан кьилик ц1ай кутуна, вичин кумадиз хка Им акурла Арчаназни хвеши хьана. Кумадин къене яру э гьатнавай. Амма абурун хвешивал яргьал фенач. Щай туь-къуьнна. Кумада гум гьатна. И тукьул гумади кузвай вилерин т1ал алудун патал абур кьведни къецел экъечГна.

Т1арлацаз и к1арас тухвана ц1айлапанди ягьай таракай мтд садра ц1ай кухтаз к1ан хьана. Ам к1арасни кьуна рукачъ фена, пелеш язни хтана. Тарак ц1ай кумачир. Ц1ай туькъ-уьннавай.

Т1арлаца кумада ацукьна гзаф фикирна. Вучин? Гьик1ин? Ц1ай гьинай жагьурин? Адан фикир са патахъ акъатняч. Т1арлаца вичин и фикир гьамиша вичихъ галаз экъуьриз хьана. Руыъдизни азаб физвай. Адавайни сак1ани Т1арладаз куьмек жезвачир.

Т1арлацан танни руыъ са гьикьван ч1авуз и азабрик хьана Абуру чара-чараз гьикьван фикир авурт1ани, са патахъ акъ-атнач. Эхирдай са нянихъ Т1арлаца ацукьна вичи - вичи: веревирдерна. И веревирдердай ч1авуз адан рик1ни руьл са-садав агатна. Абуру чпин т1емни т1акьат галкурна Т1арлацан рик1изни руьгьдиз ц1ай къачудай рехъ жагьана

Амма им гьеле фагьумда тир. И кар жуван гьилерив авуна к1андай.

Пака экуьнахъ Т1арлац къарагьна рукваз фена. Тарал экъечГнавай къифрен япар хьтинбур к1ват1на. Абур хкана ракъиник эк1яйна. Къуд-вад юкъуз шт1умарна. Жагьурна, Щайлапанди янавай са таран ц1ал къене яд цана ч1ехи са пархъулдин пеш эцигна. Адан къенез к1арасдин руьхъведикайни вегьена. Са арадилай яд ргана. Т1арлаца штГумарнавай кьифрен япар хьтинбур ргазвай циз вегьена, вижеваз ргуна. Ахпа цикай хкудна, ракъин к1аник эцигна кьуру хъувуна. Т1арлацаз къав расиз чир хьанвай.

Ахпа ТПарлац суваз фена. Анай чахмахдин къван жагьурна. Адаз элкъвена хквез к1андайла к1вачик ч1улав рангидин са кьван акатна. Т1арлаца агьуз хьана гьамни къачуна.

Т1арлац хтана вичин кумадин сивел ацукъна. Ракъиник кьуру хьанвай къавдилай са ч1ун алудна. Адан гьилин к1аник ц1ай авун патал герек зат1ар вири галай. Адан руьгьди кьат1анвай хьи, ти зат1арикай ц1ай куьк1уьриз жеда~ Т1арлаца чахмахдин къванцел къавдин ч1ун эцигна, ракь галай ч1улав къванадавай гуьц1на. Ц1верек1ар къавунив агакьунни ада ц[ай кьуна.

Т1арлаца кьуру ц1амар к1ват1на. Абурукай ц1айна. ТГарлацани Арчана хвеши виляй хкадарна къуьлерна. Абурун к1вале ц1ай авай.

Амма туькьуьл гумади и хвешивал фад рик1елай ракъурна. Гумади вилер кузвай, туьтер рит1извай, каш кьазвай.

Т1арлац мад хиялриз фена. Гьуцари адан фагьумдиз тавун

галай къул гьана. Т1арлацани Арчана тавун галай къул расна.

Гила туькьуьл гум тавунай виниз акъатзавай. Абурун кума-

•*т ч1ар-ч!ар гум акъатиз цавун циферик какахьзавай. Хзан

i къулан къвалав к1ват1 хьана.

Мад хурушум атана. Мад йикъан хъенерин чка йифен

ери кьуна. Къула авай ц1у чимивал гузвай. Амма

рин вилик пад кьазвачир. Т1арлац мадни кьве рик1ин

а. Яраб гьик1 ийин? Гьик1 авурт1а хъсан жеди? Сифте

(1ай галай са ц1ук1 къулакай хукудна рак1арикай кудна.

экв ваъ, гум гана. Кумадиз эхв гун патал ч1икь герек

Гьуцари Т1арлацан фагьумдиз ч1икь гьана. Адан рик1ни

ь мадни сад хьана, чХикь гьи жуьре расдат1а жагьурна.

арлац Лараз фена. Мегъуьн таран т1валар ат1ана хкана.

i ^д - пуд юкъуз чкал аламаз шт1умарна. Ахпа цик кутуна.

Са шумуд юкъуз цик кумукьай т1валар хъуьтуьл хьанвай.

Парлаца абур цикай хукудна. Ч1ехи чарсудал£61) эцигна

L

картасумдив (62) гатана. Т1валар ч1ун-ч1ун хьана. Ахпа ТПарлаца абур ракъиник эцигна кьуру авуна.

Ч1икь гьазур тир. Т1арлаца эвел къавдик ц1ай кутуна. Ахпани чГикьиник. Кумада экв гьатна. Мад къецел алай хъенеривай и кумадиз къвез хъжедачир.

Пака экуьнахъ кумадай къецел экъеч1ай Арчанан вил цегверин к1унт1уна акьуна. Арчанан рик1ел вичи Т1арлацаз лагьай гафар хтана: "Нуьк1еризни чпин муг ава". Ада цег­верин к1унт1униз вил эквна килигна. Са цегвре вичелай ц1удра ч1ехи са сам гваз физ акуна. Арчан цегврен кьегьал-вилел кьарухна амукьна. "И гьвеч1и чанда авай т1акъат аку",

- лагьана фикирна ада. Арчаназ цегврехъ галаз рахаз к1ан
хьана. Ада цегврез гьарай гана:

- Я цегв! Са гьеленда пар эцигна дуьньадин иервилиз
кил ига.

Арчан цегвре жаваб гунал ч1алахъ тушир. -Амма адав | шуькуь са ван агакъна:

- Жуван гьилерив авунвай са кар кьилиз фейидалай rjb-|
гьуниз дуьньядин иервал мадни артух жедачни, чан вах?

Арчан и ванцел чГалахъ хъанач. Адаз гьик1 хьана хьи и I гафар са ни ят1ани таран, к1унт1ун кьулухъ к1ев хьанвлй инсанди лугьузва. Кьуд патаз килигай Арчаназ са касяи акунач. Ада мад цегврез килигна. Цегврени кьамал ал ли яргьи сам авудна агьадай виниз адаз килигзавай.

- Вун вуч акьул авай цегв я! - лагьана Арчана.

- Акьул цавунни чилин арада авай зат1 я, - лагьана цегаре.

- Низ гъикьван герек ят1а адакай пай къачузва.

- Акьул къачунин рехъ вуна заз чирна, - хъуьрена Арчан.]

- Заз чира кван, бес вуна жувалай ц1удра, къадра залан 3aTlaf
кьуна тухвудай т1ем гьинай къачузват1а?

- ТЛем цегверин к1унт1уникай, жуван цегверин имидцикай, j
халкьдикай.

- Вун зуч карка цегв я! - акъваз хьанач Арчанав. й.

- Каркамвилиз мае гунни каркамвал я! - жаваб гана цегвре.
Арчанни цегв хванахаяр хьана. Садра цегв Арчан га

кТвализ атана. Садра Арчан цегврен патав фена. Арчан са затТунал мягьтел амукьна. Цегврен къафунарин т1ям инсав -и чразвайбурулай хъеан тир. Им вучиз ик1 ят1а, лугьуз с!> - кирна Аочана. Жаваб жагьанач. Арчана и кар муь^уь, *- санривайни жузуна. Муькуь инсанар ч1алахъ хьанач. / d хьайила Арчана цегвре вичиз пай гьанвай къафун т!у,н тавунамаз инсанриз эверна, гьарадаз са тур гана. Идалш кьулухъ инсанар чГалахъ хьана. Абуру Арчаназ лагьана:

- Жуван хванахадивай им вуч сир ят1я жузуз!
Арчана жаваб гана:

- Эгер цегврез. вичин сир заз лугьун меслят акунайт1а, а
сир ада вичи заз ахъайдай. Заз жузаз регьуь я.

Инсанрин гзафбур Арчанан и гафунал рази хьана. Рази туширбурни авай.

Садра цегв Арчанан к1валяй хъфидайла Варз акьунвай. Кьве инсанди адан рехъ ат1ана.

- Цегв, гьик1 хьана ви къафунар чибурулай т1ям галайбур
жезва?

Вичин рехъ к1евна, вич кваз кьун тавуна, чинлай ат1ана (63) гайи и жузундикай цегврен рик1 хана. Гьавиляйни ада лагьана:

- Зи сир квез вучиз ахъайда кьван?

- Гьик! вучиз ахъайда кьван? - хъел акатна инсанрик. -
Чазни и сир чириз к1анзава. - Вацралай эвич1навай хъенни
инсанрин патаз агатнавай.

Цегврехъни хъел акатна. Ада вичин хъел къенез яна, инсанрихъ галаз хъуьтуьл рахана:

- Эгер квез и сир рик1ивайни чириз к1анзават1а, эвел-эхир
квез ам чир жеда.

- Чаз и гьеленда чириз к1анзава, - гьарайна инсанри.

 

- Ак1 хьайила чира. - Цегврез вичин рехъди физ к1ан хьана.
Инсанри мад адан рехъ ат1ана:

- И сир чаз лугьун тавунмаз, вун санизни фидач!
Инсанри мук1ат1 акъудна. Цегврен юкьвалай арушна.

Гьарда мук1атдин са кьил кьуна ялна:

- Гила лугьуди вуна!
Цегв гафинал акъвазна:

- Лугьудач!

- Лугьудачни? - инсанрай гьарай акъатна. Абуру
мук1ат1дин кьилер чпивай жедайвал ялиз кьил кутуна.
Цегврен юкь галатдай гьалдиз атана. Эхир акьул т1еминиз
муьт1уьгь хьана. Цегвре мез галк1из лагьана:

- Кьел! Кьел! Кьел!

Инсанри мук1ат1дин кьилер ахъайна.

Гьа ч1авалай инсанриз къафунрик кьел кутаз чир хьана. Амма гьамиша инсанри сад жагьурайла сад квадарда. Гилани ик1 хьана. Кьел чир хьайи инсанри цегверихъ-галаз авай дуствал квадарна. Гьа ч1авалай инсанарни цегвер са-садахъ галаз рахазмач.

...Йикъар алатирдавай гъуцари Т1арлацазни Арчаназ цал эцигиз, к1елер, данаяр, таяр, шап1аяр, шенп1ияр хуьз, рабни

- риб, к1ашни - кацай, к1ирни-к1арк1ар, чатуни-зарпанд, викни-ц1уну расиз чирна. Къуьлни мух лагьайт1а, Т1арлацан гьил галукьай ник1ин бегьер к1ватун патал са сихил к!андай.

...Арчан дидевилиз гьазур жезвай. Са экуьнахъ яралай адаз гада хьана. Итимдини дишэгьлиди гьик1енвай сад лагьай лезги дуьньядал атана. И чавалди авайбур Ч1ехи Рагьди цай тумуникай экъеч1навайбур тир.

Гьуцарин вил Арчанал алай. И кар тек са Алпанан па-
паз (64) хуш тушир. Адаз вич виридан рик1елай алатдай хьиз
жезвай, Арчанан иервили адан дишэгьливилин такабурдихъ
хкТазвай. Иблисдин сад лагьай илчи - хъел адан рик1е
гьатнавай. Ам рекьяй акъудзавай. Арчана хадай^чДавуз Ал­
панан паб чилел эвич1на. Рик1е хъилелай гьейри са зат1ни j
авачир, акьул цаварилай чилел эвич1дай рекъе квадарнавай
Алдин папа вич Арчанал вегьена. i

Вилиз аквазвачт1ани Арчанан руьгьдиз ам чир хьана. Арчанай гьарай акъатна:

- Алпанан паб! Алдин паб!

Адаз Арчанан руыъ тандай акъудиз к1анзавай. Чилел ихьтин иер дишегьли амукь тавурай лугьуз. Гъуцариз адан ч1уру ният чир хьана. Муькуь гьуцар агакьдалди Ч1ехи Рагьдин ярари Алдин папан гьилер кьуна. Арчанан руыъ адан гьиляй акъуд хъувуна. Агакьай Алпанди вичин паб ц!ун ялаврик кутуна цаварал дугур хъувуна.

Арчанан азабар куьтягь хьана. Адан чиниз бахтаварвилин экв атана. Адан вилерилай чигедин стТалар хьтин накъвар

алахьна.

Арчан диде тир. Арчана икьван ч1авалди анжах гьуцариг й хьанвай са кар авунвай - чилин винел инсан гъанвай. Чил н иеси ханвай.

Ч1ехи Алпанди аял кьве гъилив кьуна цавузна. А; н вилериз килигна. Гъуцариз акуна хьи, Алпандин вилес и акъатай кьве ц1верек1 аялдин вилериз фена. Алпанди аял^г <з вичин ц1укай гана. И ц1ук пуд аламат квай. Сад лагьар л, им уьмуьрдин ц!ай тир, инсандиз уьмуьрдай къуват гузг» i. Кьвед лагьайди, инсандин рик1е вичин чил, вичин ватан t н хьунин тум цазвай. Пуд лагьайди, и ц1ай галачир таь^ лз руыъ къведачир. И кар а ч1авуз хьиз, късни гьа ик1 я!

Алпанди вичин ц1укай тагай аялрин парабур амукьдач. Cs бязибур амукьда. Абуруни руьгь галачиз, руьгь авачир уьмуьр ракъуда. И ксар аваз-аваз авачирбур жеда. Хуьре к1вале аквадач, хийир - шийирдик жедач, Мелдик-мехъерш акахьдач. Руьгь авачир танар кускафтаррин са маса чин я

Яраб вучиз абуруз Алпанди вичин ц1укай гузвачт1а? И жузундин жаваб гьелени сир я.

...И аял бубади цана дидеди ханвай садлагьай лезги аял тир чехи жезвай. Т1арлаца раснавай кьеб эч1ягьиз гьеле Арчанан гьилер вердиш тахьанмаз Шарвили т1вар эцигнавай аял къарагьна к1вачи-квачи фена. Амма кьеб геждалди ич1из амукьнач. Сад-садан гуьгьуьналлаз гьа кьеп1ин тангарай ц1уд аял акъатна. Абур ч1ехи Рагьдин ярари эвяна. Абуру Яргьи рушан рангарикай ранг къачуна, Алпандивай ц1ай. И аялриз сувари абур гана, тулари сабур, гьуьлуь фагьум. Ватандин чили абурук лувар кутуна. Т1арлаца вахчузвай бегьерди т1ем >а. Абур Арчанан лирлийринни махарин михьивилик чуь-на, асул лезгияр хьана.

а нянихъ вири хзан санал к1ват1 хьанвай ч1авуз аялри шнавай мах рахан т1алабна.

Зи галатунни алатрай, - лагьана хир ктанна хтанвай рлаца.

- За квез зи кьилел атай са кьиса ахъайда, - лагьана Арчана,!хпани мили ванцел кьил кутуна: Къарлай-къуз, къарни къуз, Зун фена агьа к1амуз. Са вак дуьшуьш хьана зал, ^и гьиле гьатна са танпуз, егьена за адан кук1уз. 1ук1 ваъ, тунпуз хайила, мукьна зун куз-хъукъуз. Им гьихьтин са суьгьуьр тир, Им гьихьтин кар тир, лугьуз. Хъиляй вучдат1а течиз, Тунпуз гвадарна к1амуз. Хъел элекьна, алатна, Рик1 секин хьайи ч1авуз, Танпуз вахчуз элкъвена Зун мад гьа дегьрин к1амуз. Акуна заз пад-патав А дангьузни зи танпуз -Зурба вакни а чумакь. Ава кьван дуьньяда гьахъ. Вич нагьахъан фенач кьван И яргьал рехъ инай т1уз. Кьведни гваз хтана зун 11 лирли лугьуз-лугьуз. К 1амай пел ел акъат хъувурла чи кумадиз килигна за. Кума

чкадал ахкунач. Виридалайни къвеч1ида жузуна:

- Бес вут1 хьанвай?

- Чидач, - лагьана Арчана, - Кума амачир, ник1е т1век
хьанвай, дугуна шагьвар хьанвай, цава ц1айлапан, тама пеш,
чич1ида гъуьч1. Яд хьана чилиз ацахьнавай, Циф хьана цавуз
эк1яй хьанвай.. Чиг тиркьван къуранвай, жив тиркьван
цТиранвай.

Вилик пад там тир, анай алапехърен ван къвезвай. Мукьва жезвай хурушумдин вилик зи рик1е хъариб са к1ич1 гьахьна. Заз вуч хъийидат1а, гьиниз хъифидат1а чир хъхьанач. Яш>р инсандин ванцихъ, вилер инсандин къаматдихъ нДигел тир

И ч1авуз зи къуьнел сада вичин чими гьил эцигна. Къефлс гьилихъ элкъвейла жуван къулухъ куь буба акуна заз, Адавг к "им вуч там я" лагьана жузадалди дуьньядин ранг деги о хьана, там квахьна. Чун чи кумадин патав гвай ч1ехи тар къвалал акъвазнавай.

Рик1 секин хьайидалай кьулухъ зи вилерикай карагай? ТГарлацаз ахъайна за. Ахпа чун кумадиз хтана. Кума чи тир. Месер хъуьтуьл. Къулак кутунвай цик1енни хьанвай, недайбурун рехъ хуьзвай. Т1уьна ксана чун. Гила куьнни кусус, квезни верц1и ахварар акурай...

...Гъуцари цаварилай килигзавай.

Т1арлацанни Арчанан кьегьалвили, сабурди, фагьумди, инсанвили Ч1ехи Рагьни мягьтел тунвай.

ТТарлац гьуьрчехъан тир. Т1арлац уьзден тир. Т1арлац к1арасдин ycrlap тир. Т1арлацан суфрадал алай бегьердин дад цавараллай няметрин дадиниз гекъиг жедай.

ТЧарлац хзандин ч1ехид тир. Т1арлац буба тир. Т1арлац к1аниди тир.

Бес Арчан? Арчанан иервал лагьайт1а, ам са Яргьи рушзн иервилихъ гекъиг жедай. Арчан диде тир. Арчан вичин кГвалин, къулан иеси тир. Арчан кайвани тир. Арчан зари(65) тир.

Ч1ехи Рагьди цаварилай килигзавай. Т1арлацани Арчана чипелай кьулухъ къведай инсанриз герек шарт1арин парабур гьазурнавай. Абур гьуцар кьван хатурдиз, икрамдиз лайих тир.

Ч1ехи Рагьди кьетТна: Т1арлацни Арчан гьуцар хьуниз лайих я. Т1арлац зегьметдин, бегьердин гьуц хьурай. Ада инсанриз цаз-вахчуз, уст1арвализ, гъуьрчуьз физ, к1вал< итимвализ чиррай. Арчан дидевилин гьуц хьурай. Ада ди< деяр, аялар хуьрай. К1валин, къулан иесийриз иервал, сабур

к1анивал гурай.

Вири гьуцариз Ч1ехи Рагьдин ван атана:

- Аялар ч1ехи хьана чеб хзанрин иесияр хьайидалай кьу­лухъ Арчанни Т1арлац гъуцар хьана цаварал акъатда.

Вири гъуцар рази амукьна. Алдин папалай къир. Ч1ехи Рагьди Алдин папан ч1уру ниятрал къаравулвалин Алпанал вегьена. Идаз килиг тавуна Алдин папа фирсет тъиле гьатай-ла вичин ч1ана крар ийиз жеда. Ада Алпандин кьил акахь-айвал аял хазвай дишэгьлийрикай садал вичин гьилер вегь-ида. Адавай аял хана, диде хьана бахтаварвшгав агакьнавай дишэгьлияр акурла эхиз жедач. Арчан гьуц хьана цаварал фейидалай кьулухъ ам Алдин папан вилик пад кьаз алахъза-ва. Анжах мадни Алдин паб Алдин паб я.

Ill

Яран кьвед лагьай юкьуз Иррис мад спюлдихь ацукьна. Адан хияларни, фагьумни мад ч1аеарилай камна кьее агъзур йис кьулухъ хъфена. Гьинай

ят!а адан бейнидиз ихьтин жузун апшна:

- Тарлацани Арчана кушунвай сахелдикай(бб) тек Шарвили хыпин

кьегьалар ваъ, Герен хыпин лумат1арни дуьньядал атунин себеб вуч

ят!а? Вучиз тумун михьивал вира йимишра ваъ, абурун са паюна

тикрар жезва?

И жузундилай кьулухъ адаз вичин руьгьдин мили ван шпана?

- Им дуьньядин сир я, Иррис!

КУСКАФТАР

Геренак ч1уру хесетар галай ч1ал, ам бегьем туширди тип1ирвийриз виридаз чидай. Адан т1вар фадлай бедлем тир. Мелел-мехъерал гаф кватайла, кимел - Рагъдин к1валин(67) вилик нян дуьадилай виликни, кьулухъни жери ихтилатра фад-фад Геренан т1вар ч1анавилихъ ч1угвадай. Ам буьндуь-гуьр я лугьудай, адан вагьтедай са гьуцар къведа. "Адак гьил галайди я, ам лумат1ди я" хьтин гафар жедай. Амма ихьтин кьиса жен садани рик1изни гьичир.

...Хуьруьн рамаг ч1афа хуьдай. Гьар хуьруьз ягьийрин вилик акъатдай кьушун акъахун патал хуьзвай балкТанар жедай. Жегьилри а балк1анар вердишардай. Муькуь ч1авузни ч1афуз ахъайдай. Арада жегьилрикай сад-кьвед физ рамагдиз килигиз хуькведай. Са юкьуз кьегьалрин арада т1вар-ван

авай Верхел ч1афуз фена, балкГанрал кьил ч1угуна. Рамагдал вил вегьидамаз адан рик1ик къалабулух акатна. Са шумуд балк1ан агакьзавачир. Ам мукьув гвай к1амара экъвена. Балк1анар ник1а т1век хьанвай. Верхела нянихъ хтана ТЬшМисаз хабар гана:

- Рамагдик галай лап серее балк1анрикай пуд амач.

И гафар ван хьайи ТЬгоЫиса сифте цавун аршдиз килиг-на, ахпани фад вилер чиле туна. Адаз гьуцарикай регьуь тир. Вучиз лагьайт1а, ада фекьивалазвай хуьре луматвили цуьк-навай. Дуьз я, им садлагьай кьиса тир, амма и кьиса хьанвай. Адаз фул атана. Тандин вири жак1умар садлагьана сует хьана. И кар иливриз тежер са дерт хьиз адан туьтена амукьна. Хци са риге хьиз адан рик1из акьахна. Мусалай:

- Вуна хъеан килигнани? - жузуна ТЬшМиса, - Белки са
гьинихь ят1а алатнават1а?

- Зун лап Силибирдин ценера кьван фена, - лагьана
Верхела. - Зи балк1ан зи гьарайдал татана жечир. Рамагдив
лумат1 кас агатнавай хьтинди я. Тахьайт1а вердиш гьайванар
бажагьат алатдай.

И гафар ТТипЫисанни кьиляй физвай. Ада вичин рик1е ац1анвай хъел са жуьре къене хвена, ванциз секинвал гуз алахъна:

- Лумат1вилин эхир авач, - лагьана, - эвел-эхир а чуьнуь-
хгумбат1дин тТвар вири Лезгистандиз чир жеда. Вуна вун
секин твах. Гьарай - эвер твамир. Инал-анал яргьияр(68)
ийимир.

- Бес вучин, лумат1вилин иеси вуж ят1а чирдачни?

- Ам вуж ят1а мукьвара чаз чир жеда. Вун Вечегьанни галаз
са герендилай зи патав хъша. А ч1авалди зани са веревирд
ийин. Фендигардин юкь фендинивни хана к1анда. Тади къа-
чумир.

Верхел Рагъдин к1валяй - Гьуцар к1валяй акъатна. Т1ип1т1ис лагьайт1а, улубар(69) хуьзвай кьулан к1вализ гьахьна. Ада гьар - гьамиша гевилар хайи, акьул сал, рик1 т1ар хьайи ч1авуз вич фад и кГвализ вегьидай. Инаг виридаз чидай - акунвай к1валерикай тушир, са умарат - хазина тир. Дегь девиррилай кьулухъ нДаварилай гьуцари лагьайбурулай йьил кутуна хуьруьнвийрин кьилел атайбурал кьван, вири кьисаяр ина авай ктабра - улубра кват! хьанвай. Ина грекрин, румвийрин, фарсарин, чинрин, индусрин ва маса халкьарин кхьинарни авай. Кьац1арал грекрин элифрив лезги ч1алал кхьенвай улубарни пара тир. Лап дегь девиррилай лезгийрин фекьияр МИсирдиз, Румдиз, Афинадиз фидай. И улубрикай

сада кхьенвай хьи, са гьи ч1авуз ят1а лезгийринни грекрин арада лап пара мукьвавал аваз хьана. Щаярин уьлкв,един жегьилри гилани Афинадани Милетда сухтавалзавай, фило­софия, лукьманвал, маса илимар чирзавай. Лезгийрин лап ч1ехи фекьияр Мисирда авай Рагъдин миск1инда к1елиз хкведай. И уьлквеири, халкьари са Рагьдин нурарикай экв, нДукай ц1ай, руыъдикай руьгь кьачуз уьмуьрдай.

Дак1ардай аватзавай экв лап т1имил хьанвай. Кхьенвайбур мад кьат1из жезмачир. Т1ипЫиса чирагьда авай фит1иддит1 к1уф хъуьтуъларна. Бадеди куьбе кутур чкадай(70) гьанва \ нафггадикай са т1имил чирагьда цана. Кьец1елай къавни чахм къачуна ц1ай курна, гьис галай гум чар-чар цавуз акъат кьулан к1валин михьи гьава ч1урзавайт1ани, чирагьди гузв экуьнал к1ел жедайвал тир. Ихьтин чирагь тек Рагьдин к1ва авай. Пакудин латарай акъатзавай нафт гьана виридаз агакь жедачир. Гьавиляйни жемятди к1валера ч1икь кудай.

Предыдущая123456789Следующая

Поделиться:

Воспользуйтесь поиском по сайту: