Дегь девирдин бахтавар инсанар 7 глава

- Я гьуцар! - гьарайна Т1ип1т1иса. - Арчанан тан гила чина
чилик кутуна, руьгьни куьне кьабула!

Дишэгьлияр шехьзавай. Итимар агь ч1угуна, вилер чиле туна акъвазнавай.

Т1ип1т1ис жемятдин ара ат1ана хуьрухъ элкъвена. Вири адан гуыъуьна гьатна.

Цавай ст1алар атана. Идаз килиг тавуна хемят Т1ип1т1исан гуыъуьна Т1арлацан гьенел - Эч1егьандин пелел хтана. К1валив агакьиз т1имил амаз марф гзаф хьана. Гьенел агакь-

I

дамазни Пилиди кьац1укай як1в жагьурна гьана. Адан сив винизна эцигна. Са-садан гуыъуьна къвезвай ст1алар як1вун хци сиве акьуна къве патахъ пай хьана. Идалай кьулухъ ст1алар т1имил хьана, марф акъвазна, цавун чин ахъа хъхьа-

на.

Дидедал хъфизвай Рагъдин эхиримжи ц1арари Арчанан к1вализ, адан суруз килигна. Виридаз вац1ун а пата Яргъи рушан рангар акуна. Т1ипЫиса кьатана хьи,_им т1или йикъарикай туш.

Йикьар алатна. Ирид йикьалай Мадагьрин сихилдин ч1ехида Т1арлацанни Арчанан аял Рагъдин к1вализ, гваз атана. Ч1ехи Т1ипЫиса адал тГвар эцигна:

- Гьвеч1и лезги, яб акала. За вал Иррисан т1вар эцигзава. И т1вар алай сад лагьай лезги чи ч1ехи сердер хьана. Ам ягьийрихъ галаз дявейра къачур хирерикай кьенай. Вич кьенатГани адан т1вар вири лезгийриз чиз ама. И т1варцин ч1ехивал хуьх.

...Иррис 18 йиса авайла ягьийрихъ галаз дяведа хьана. Вичин гьунар къалурна. Хуьре виридаз пара к1андай са кьегьал хьана.

Гьа йисан гатфарихъ Иррисни вичин таярихъ галаз к1анивилин суварик фена...

...Гьар гатфарихъ аранда авай хпехъанар суван ч1афариз (яйлахриз) экъеч1айла лезгийрин хуърера к!анивилин су-варар жедай.

Дуьньядал иервал алах хьанвай гатфарин са экуьнахъ Т1ипЫиса Рагъдин к1валин вилик жегьилрин рехъ хуьзнай. Къе, кишдин юкъуз, ада ирид рушни, ирид гада инлай Гьуцар сувал рекье туна кГанзавай. Агъа патаз ц1ийиз яр янвай. Лацу, ч1улав, рехи, яру балк1анрал акьахнавай гадаярни рушар атана кимел акъвазна. Рушар Т1ип1т1исан эрч1и пата ц1иргьина гьатнавай. Сад лагьана килигдамаз абур рушар хьун кьат1из жедачир. Виридан кьилел суван цегьрен хаму-никай цванвай шуткьу алай. Адан винел тупучГдин к1уфун шуьк1уьвал алай ракьун тТвалуникай, на лугьун, би-бик1валар(116) раснавай. Гапурдив яна и т1валар ат1удайдаз гьуцарин т1ем хьана к1андай.

тIвJлapjIK^JпнпIИEap,aвyjJзlL урр рур уд, лер, мет1ерилай агъа пад к1ев ийизвачир. Адан кГаникай аквазвай пекари гьар са жуьредин ранг гузвай. И рангар Яргьи рушан гевил кьан патал тир. Яргъи рушаз так1ан хьайи

Рушарал винелай куьруь кТу^тар алай. Т1ушуннавай хпен
хамуникай цванвай кГуртарин къуьнерални ракьун
^lL К1уртари рушарин туьд, гьи­
1 й А Гй

руш уьмуьрдин эхирдалди к1вале амукъда лугьудай. Ихьтин рангарикай лезгийрин дишэгьлийриз гзаф хуш къведай. Имни дуыпуыпдин кар тушир. Лезгийрин чилел дувулдикай гьар са жуъре _рангар хкатдай векьер цан лап эв"ёлдай^а^££пи^гир И дувулар маса къачун патал яргьал й Ч ф

^ у

уьлквейрайни савдагарар къведай. Чи савдигарарни скифрин, иберрин, фарсарин, грекрин уьлквейриз лап Мисирда кьван физ и рангарни и рангарал элягьнавай к1азун, йисун х,унар маса гудай. Абуруз к1азун, йисун хунарилай гьейри ракьун, к1арасдин зат1ар, калин, гамищдин лияр, гьуьрчерин ха-марни жедай. И халин(117) уст1арри раснавай зереъатар(118) къд^_к1а«нтаидин__-£у^вариз_ гьазур хьанвай рушаривни, гадайривни гвай.

Югь ахъа жердивай рушарин пекерин рангарни, абурун ичин пад хьтин хъуькъер, некъи хьтин п1узарар, нек1един ранг алай чинар къвердивай иер аквазвай. Иллахьи Аяр. Гьуцари чпин вири къудрат, вири суыъуьр харжна и рушаз тумар ганвай хьтинди тир.

Аяран к1вачерал к1уфар шаламрин к1уфариз ухшар, амма ■SXHP Ч>™ мясе^р алай^Вири рушарин гадайрин хьиз адан юкьвани^камари авай.

Гадайрин кьилел ха муникай цвана—винед пад ракьун

^гГваларив, пелелай кьамал кьван к!евнавай кук1ар алай.

Абурун кьеркьер(Г20Грушаринбурулай са т1имил яргьи тир.

Т1ушуннавай лидин табагьдикай илигнавай шаламар ч1улав

йисун батаврихъ галаз хъсан аквазвай.

Виридан балк1анрин зереъатар са жуьрединди тир. Абур гилани акьван дегиш хьанвач, са зат1 рик1елай фенва. А ч1авуз инсанрин хура хьиз балкГанрин хурани Ч1ехи Рагьдин лишан жедай. -

Гадайринни рушарин кьилелни, тандални, к1вачелни алай-бур са-садаз ухшар хьтин, абурун яракьарни са уьшехъандин гьилинбур тир. Гадайрин яракьрин яргьивилик, япДувилик тафават квай. Хьел-ч1емерук, риге, гапур, тур абуруз вилик галай ирид юкъуз суварани ч1афара экъведайла, ксуз-къарагьдайла герек жедай. Гьавиляй абур к1анивилин су-варизни чпин яракьар гваз атанвай.

Къе KlaHHBjunjHxjfBapjTHp ч1ал рушаринни гадайрин чинра авай мили-хъвердилай гьейри, абур акьахнавай балк1анрин хранвай фирийрини лугьузвай. Балк1анрин фирияр Алдин папан ч1ана ниятрин вилик пад кьун патал хранвайди тир. Вирида лугьудайвал Алдин паб гьениз атайла сифте балкТандин фирияр храдай. Иер дишегьлийрикай тахь-

 

айт1ани хъел авай Алдин паб ягьал хьурай, мукьвал тату рай лугьуз рушари чпизни, балк1анризни кифер хранвай.

Вири балк1анрал лрид йикьав- суьрсетдин парни алай. Са рушанни са гададин къуьне чуьнгуьрарни авай.

Санал акъваздалди галатнавай балк1анрин са бязибуру ц1ийи леэнар галай кик!ерив чил чалзавай.

Т1ип1тТйсайрид йикъан рекьиз гьазур хьанвай рушаризни гадайриз рехъ-хийир авуна. Сифте рушариз гаф лагьана:

- Я рушар! Куьн дидеди ханвайбуруз ваъ, гьуцари экуьни-
кай хранвайбуруз ухшар я. И чилин винел квелай бахт авай
рушарни авач. Куь бахт ам я хьи, квез куьн к1ани, квез
канибур хикягьдай мумкинвал ава. Гьарда вичин бахт вичи
хкягъа!

ТЬшЫиса гадайриз лагьана:

- Я гадаяр! Куьне дидейрин хурай са зурба тан, ч1ехи
кьуват гудай ваъ, кьак1ни азадвилин нек хъванва. Куь
рик1ера азадвилин ц1ай ава. Я тух хьурай, я гишин, я дявейра
хьурай я секинвиле, я балк1андал хьурай, я ях, а дДай хуьх!
Вучиз лагьайт1а, proclepa авай азадвилин ц1ук1 туькъвсй
юкъуз куьн лезгияр яз амукьдач. Гьа юкъуз гьуцари квевай
лезгивилин руыъ вахчуда. Азад касдиз масадакайни лук1
хьана к1андач. Гужунив са касдинни азадвал гьиляй акъуд-
мир. И гафар куьне-квез свае жагьурдайлани рик1елай алуд-
мир. Бахт авай хзан т1еминив ваъ, рик1ери чпи мез
жагьурайла туькГуьда.

За куьн вири - рушарни гадаярни^тьущцжн икирдиз гуава. Гила рекье гьата! Им са Гъуцар сувал сридай рехъ туш, куь виридан уьмурдин рехъ я.

Рушариз балк1анрин кьил Гъуцар сувухъ элкъуьрна гьализ к1ан хьана.

- Акъваза! - лагьай ванци абур акъвазарна. Им Бадедин
ван тир. Бадени Давсув балк1анрал алаз вилик акъатна. Абур
Гъуцар к1валин межевирар тир. Кьведанни яшар пудкъада-
лай алатнавай. ^1^нвидщ_су^шцн13 абуру жегьилриз
чГехивалдай. ~ '

- Хуьряй тади квачиз акъата! - лагьана Бадеди, - Чамарар
ахпа чукурда куьне.

И гадаярни, рушарни Бадедизни Давсуваз хъсан чидай. Абур вири Рагьдин к1вале тарсар къачунвайбур тир. Лап дсгь девиррилай лезгийриз ихьтин адет авай: Агакьнавай рушар вири хзанрай к1ват1на Гъуцар к1вализ гъидай. Пудра вацран мич1ер, пудрани вацран эквер алатдалди абур гьана амукь-дай. Бадеди абуруз гзаф зат1ар чирдай. И чирвилерин са пай

Къе к1анив илин сувариз экъеч1завай гадаярни рушарни Гъуцар к1вале чирвилер къачунвай асул кьегьалар тир Абурун гьар садаз ц1уд ягьидал ц1ай илисдай т1ем авай. Кимел алайбуру - Т1ип1т1иса, Пилиди, сихилрип ч1ехибуру жегьилрин гуыъуьна ц1игел вилерив килигзавай. Чпин жегьилвал рик1ел хкизвай. Абурни гьа и рекъяй фен-вай. Т1ип1т1иса лугьудай хьи, эвелра тавиниз акъатна ва и вири рушарни гадаяр и суварик гуьр жедай. Эхир ч1авара и адет хуьзвайбур т1имил хьанвай. Гзафбур къуншида, мягь-леда, хуьре - к1вале садаз-сад акуна чпин арада рази жезвай. Фекьийри и жуьрени мехъерар авуниз разивал гузвай. Амма _кТяштвилан гувяриу чпин байихар к1еверай акъудна, четин- б

абур пакаман хзанда уьмуьриз гьазур хьун патал тир. Бадеди абуруз лугьудай:

- Регьуьвал рушан иервал я. Амма "заз регьуьда" лагьана,
гьамиша кьил чиле женни са зат1 туш. Лезгидин рушаз
гададихъ галаз чин-чина акъвазна вичин гаф рахадай чкани
чир хьана к1анда. Тахьайт1а аданни са шекдин арада вуч
чаравал жеда.

Бадеди лугьудай:

- Гьуьлуьз фин, бахт ахъа хьун гьар са рушан мурад я.
Амма тек са рушни гъуьлуьн кГвале лук1 ваъ, итимдин дуст
ва.паб, адан тай хьана к1анда.

Бадеди лугьудай:

- И гуьлуыпан дуьньядиз ц1ийи инсан гьун, гзаф ч1ехи бахт
я. Амма ам рухун, адаз нек гун, са кус як1укай инсан авун
гьар са дишэгьлидин гьунар туш. И крар течирбуру чпин
бахтар чпи агалзава.

Гъуцар к1вале гузвай чирвилерин са пай рушариз к1валин крар, мехъерикни ясдик вичи-вич тухун, къуншийрихъ галаз рекье физ чирун патал тир.

Бадеди лугьудай:

- Паб пурдас(121) женлай, адаз рекьин хъсан я. Мехъерик
лугьуз, - хъуьрез, гьил цавузна кьуьлериз, ясдикни шехьна
лугьунриз течидай пабни бегьем паб туш. Ахьтинбурун чинал
гьамиша тегьне жеда.

Къе к1анивилин суварик экъеч1навай рушар вири Бадеди-вай таре къачунвай, адан мектеб куьтягьнавайбур тир.

Жегьилвилин т1вар вине хуьз лайих гадаярни ч1ав агакь-айла Гьуцар к1вализ к1ват1дай, абурузни итимвилин тарсар чирдай. Гадайриз чирвилер гуз тек са Давсув ваъ, Т1ип1т1исни, Пилини алахъдай. Вучиз лагьайт1а, и халкьдин пакаман югь къе жегьилвилиз кам вегьенвай гадайрин акь-улдилай, руьгьдин к1еви вилелай, гьилерин къуватдилай, мет1ерин такьатдилай аслу тир.

Т1ипЫиса, Пилиди, Давсува гадайриз цан цун, гвен гуьн, малар хуьн,векь ягьун, к1вал эцигун, рехъ кутан, квале итимвал авун, дишэгьлидихъ галаз рекье фин чирдай. Гадаяр гзаф залан к1еверай акъатна к1ан жедай. Масак1ани мумкин тушир. Итим хьун, касвалун патал ч1ехи алакьунар герек тир.

Рушарини гадайрини санал чирдай тарсарни авай. Ибур к1валин крар, гьамни яракьрикай менфеят къачун тир. Алу-пандин имилдиз маса чара авачир. Гьар юкъуз, гьар йифиз ягьидин ван ат1ун патал гьазур хьана к1андай.

I

_ ур р р у

вилера са-сад чирна, ахпа хзан туьк1уьрдайбур гьуцариз гзаф к1андай. Абур хуьруьз - к1вализ мили, диде-бубадиз мадни верц1и жедай.

...Балк1анар къвал-къвала гьатайла Ирриса элкъвена Аяраз килигна. И ч1авуз руша балк1андихъ дабан геляна кьенер гьуьргьуь авуна. Лацу шив ц1айлапан хьиз вилик хкадар хьана. Иррисан "Ч1улавдизни" гуыъуьна амукьиз к1ан хьа-нач. Иррисни Аяр суван пелел акъатайла абурулай вилик агакьнавай са шумуда чеб эвич1на балк1анар ч1афуз ахъай-навай.

Давсувни Баде виридалай геж агакьна. Эвел Давсув, балк1андилай эвич1на, ахпани Бадедин гьил кьуна ам авудна. К1вачи чил кьадамазни Бадеди вичин сад лагьай эмир гана:

- Рушар^ Гадаяр! Куь_аялвал куьтягь хьана! Куьн ч1ехи хьанва. НакьайГаялрин чкадал кьегьал гадаярни иер рушар акъвазнава. И дегишвал тек куь акунра хьанвач. И яргьалай вилиз аквадай дегишвилерин гуыъуьна квез чидай ва чин тийидай гзаф зат1ар акъвазнава. Куь рик1ни, руыъни, геви-ларни къе накьанбур туш, масадбур я.

Амани дуьз я хьи, гилани аялвилин верц1и т1еамрикай са ву.ч ят1ани куь рик1ик, руыъдик кума. Аялвилин са бязи зат1ар вири уьмуьрда квех галаз амукьда. Куь руьгь, хесетар, гила жегьилвилин ц1укай куьк1енва, куьне жегьилвилин латалай яд хъванва эхир.

Ахпа Давсува гаф лагьана:

-Гадаяр! Куьн хзандин ч1ехид жез, к1вал хуьз, гьуьрчез физ, цан цаз, гвен гуьз гьазур я.

Рушар! Куьн дишэгьли жез, аялар хаз, хзандин къула ц1ай хуьз, кайванивализ гьазур я!

Гадаяр! Рик1ел хуьх хьи, хзан туьк1уьрун а хзандин къай-гьудана амукьун лагьай ч1ал я...

Бадедини Давсува гайи акьулар, авур ахмурар куьтягь жедалди, жегьилри йифиз амукьун патал куьбе тутадалди сад лагъай югьни алатна фена. Нянихъ ц1ун патав ц1иргь ягьан-вай жегьилриз Бадеди са мах ахъайна.

*..Ч1ехибурун сивяй ван хьайивал, хуьре Къени лугьузса жегьил авай кьван. Йикъарилай са юкъуз Къени гьуьрчуьз фин хьана. Суван к1ама авай К1ани латув(122) агакьиз т1имил амаз адаз аламат акуна. Латун кьилел са къужах циф алай. Къени мукьув атайвал циф чкадилай агьва хьана. Тик гуьнеда галатнаваи инсан хьиз истаста суван пелел акъатиз кьил кутуна. Ам чилихъ галукьиз-галукь тийиз физвай. И ч1авуз адан к1алубни фад-фад дегиш жезвай. Ам гагь инсан-диз, гагь гъуьрчез ухшар аквадай. Арада Къенидиз цифеди адаз килигна мили хъверни авур хьиз, вичин гуьгьуьна ша лагьай хьиз хьана. Суван пелев агакьиз-агакь тийиз цифеди кам-цуьгьна. Къени вичив агакьиз кьвед - пуд кам амаз циф кьери хьана, квахьна... Къенидин вилик лацу пекер алай са руш акъатна. Рушни гьихьтин руш!

Къацу таладин юкьвал экъечГнавай, ц1уд гатфарин марф хъванвай къавах хьтин! Хъуьхъерал шефтелдин алвал алай! Къуьлуьн ник1ин рангадин ч1арар авай! Экъведайла, на лугьудай, гараллаз физвай, лифре хьиз гув гузвай!

И аламат акуна Къенидин мез кьурана к1алхандал алк1ана. Адан гьал акуна руш вич рахана:

- Кич1е жемир. Зун К1ани латун пери я. Ч1угарвалмир.
Патав ша. Вун и рекьяй фидайди заз накьанлай чизвай. За
ви рехъ хуьзвай. Зи гуьгьуьна ша!

Руш к1венк1ве гьатна фена, пуд кам вегьена акъвазна. Къенидиз рушан вилик зумул акуна. Къени и суван пелелай вишра фенвайди тир. Амма и ч1авалди а зумул адаз акуначир. Им ни эгъуьннат1а, лагьана, фикирна ада.

- Эвич1а, - лагьана руша.

Къенидин рик1яй виш фикир фенат1ани адавай ваъ лугьуз хьанач. Са пад ц1алц1амарнавай пипин к1арасдикай раснавай гурар эвич1ун патал гзаф регьят тир.

Абурун вилик ц1алц1амвиляй нур гузвай са рак1ар акъатна. Руша ракГарин патав гвай са хатинал т1уб илисна. Рак1ар ахъа хьана. Абур гъвеч1и са к1вализ гьахьна. Периди къене пата са маса хатинал т1уб илис хъувуна. Рак1ар агал хьана. Дак1ар авачир, кьуд пад к1еви к1вал агьуз яни, виниз яни фена, са гьелендилай акъвазна. Рак1ар вич-вичиз ахъа хьана. Абур гуьлуьшан са тулал акъатна. Периди гада гуьгьуьна туна тухвана, ичерин, шуьмягьрин, ц1ипиц1рин, хъархъун

багьлара экъуьрна. Цуькверив ац1анвай са тулал агакьайла жузуна:

- Галатнани?

- Ваъ, - лагьана Къениди. Амма адан кТвачер галатнаваи.
Руша им кьат1ана. Ада гада са мярхариз акъадарна. И
арабадихъ балкГан галачир. Амма араба рекье гьатна. Къс-
нидай "ягь" лагьай ван акъатна:

- Яраб гьик1 жеда жал

Къени вич-вичел хтун тавунмаз мярхар секуьл са к1валин вилик акъвазна.

Периди Къени вилик кутуна к1вализ тухвана. Ихьтин чка Къенидиз ахварайни акур тушир. К1вале авай зат1арин гзаф-бур ц1арц1ар гудай ракьукай, хъсан ц1алц1амарнавай к1арасдикай, жуьреба рангарин мугадикай тир. Периди Къе­ни хъуьтуьл кьуьждал(123) ацукьарна. Адак агалтдай хъуь-туьл чкани галай. Перини Къенидин вилик галайтсъуьждал ацукьна. К1вач-к1вачелай вегьена кьулухъ агалтна.

Къенидин вилер и к1вале авай ц1ийи зат1арал вердиш тахьанмаз периди адавай жузуна:

- Лагь кван, ваз куь хуьрени, ви к1валени гьа ихьтин иервал
хьана к1анзавани?

- Эхь, -- лагьана Къениди. И затар гьик1 хутахда лугьуз
фикирна.

Периди адан фикир к1елна:

- Бес ибурукай сад хьайитани вавай расиз жедани? И
зат1арин иеси, и крарин ycrlap хьун патал гзаф чирвилер
герек я. Заз ви, ви кьуншийрин, куь хуьруьнвийрин к1вале
авай мес-къуьж, куь уьмуьр аквадамаз язух къвезва. Квез
жафа ч1угункай кич1е туширди заз чида. Амма а залан
крарин чкадал квел са зат1 гьалтзавач. Квез регьятвал авач.
За и суван кьакьанвилелай фад-фад квез килигзава. Квез
авай заланвилер аквадамаз зи рик1 т1а жезва. Заз квез куьмек
ийиз к1анзава. Заз к1анзава хьи, лезгийри чпин алакьунриз
дигай уьмуьр ракъурай.

Къениди сив ахъайна яб акалзавай. Периди адаз лагьана:

- Чир хьухь хьи, куь дуьнья кьвед лагьай дуьнья я. Сад
лагьай дуьнья и геренда чун авайди я. Вири цДийивилар эвел
и дуьньяда-сад лагьай дуьньяда жеда. Ахпа абур куь дуьнь-
ядив агакьда. Вични гьа геренда ваъ. Кьве агьзур иисалай
кьулухъ. Куь гьал заз са к1ус фад хъсанариз к1анзава. И
чирвилерин са бязибур кьве агьзур иис алат тггеунмаз ваз
чириз кГанзава. Лезгайрин кьегьалвал акур Гьуцарини
разивал ганва. Чна эвел ваз чирвилер гуда. Вунани хъфена

муькуь инсанриз чирда. Вун рази яни?

- Рази я, - лагьана Къениди.

- Амма чирвилер къачун регьят кар туш. Хъсан фагьумни,
жафа ч1угун герск я. Вун ибуруз гьазур ят1а чна кьил кутан.

- Зун рази я - лагьана Къениди.

...Къени аватнавай дуьнья вуч ажайиб туширни? Цанар, гвенар, эч1инар ракьун арабайрив тир. Я балк1ан герек тушир, я яцар. Инсанар инал акьвазна суван а пата авай-бурухъ галаз ч1ирич1 хьтин шуьк1уь еперин кьилик галай гьил хьтинбур сивелни япал эцигна рахазвай. Битав" къван авай рекьерин кьве пата гзаф кьакьан к1валер эцигнавай. Тажуб кар ам тир хьи, и к1валерик гурарар галачир. Адан чкадал гьвеч1иса к1вал агьуз - виниз физ -.хуьквезвай. Виридалайни мягьтел жедай зат1 к1валера авай къерех к1арасда тунвай кьуд пип1ен мугаяр тир. Хатинал туб илис-дамазни и мугадай лап яргьара авай инсанар, к1валер, сувар, тамар аквадай.

...Сад лагьай таре элифар чирун хьана. Руша лагьана:

- И элифар ч1ехи фекьи Т1ип1т1исаз чида. Ибур ада Гьуцар
к1вале таре къачурбурузни чирзава. Амма ам кьуьзуь я.
Чирвилерин деринриз фин патал адан уьмуьр агакьдач. И кар
видни, ви таярин вягьтеда амукьзава. Къе за ваз элифрин
гьар садан сад лагьай дуьньяда кьабулнавай манайрикай
рахада.

...Са герендилай перидиз акуна хьи. Къенидин кьили лугь-узвайбур кьабул хъийизмач. Ада Къенидин рик1 аладарун патал ам балк1ан галачир арабада акъадарна са кимел тух-вана. Кимин юкьвал лекьрез ухшар са зат1 алай. Амма акьван ч1ехи тир хьи, адан къене са суван лекьер вири гьатдай.

- Им вуч ч1ехи лекь я? - лагьана Къениди.

- И ракьун лекь вич фидач, ам руыъери гьалда, - лагьана
периди. - Ада эвел вичи-вичиз ц1ай яда, гугу(124) кьуна куда,
ахпани лув гуда.

И гафар сиве амаз чил юзана. Цавари гугрумардай хьтин ван атана. Лекьрен кьулухъ патай ялав акъатна. Къенидин чинизни кьарс(125) гана. Ахпа чархар элкъвена. Лекь къвердивай йигин катна. Сад лагьана к1уф винизна цавуз лув гана. Къвердивай гьвеч1и хьана акваз амукьнач.

Къени кич1евиляй агаж хьана амукьнавай.

- Ваз чидани а ракьун лекь руыъери гьалзавай ч1ал? Хъсан
к1елайт1а вакайни ракьун арабаяр, ракьун лекьер гьалдай
уст1ар жеда. Ви руыъдизни и дуьньядиз къвез-хъфидай рехъ
ахьа жеда.

Къенидай ван акъатнач. Адан мез кьунвай, туьд кьурапнаи Адаз аквазвайбур аламатар тир.

Нянихъ хъуьтуьл месел ярх хьанваи Къениди вичи-вичи.) хиялана: "Ибур вуч крар я. Им вуч серее дуьнья я. Я хир кт1анун герек туш, я чилиз пер ягьан. Яни экуьнлай няналди хпер хуьн, дергес галтадун. Xynl хъсан тушни? Парусрии пачагь хьиз(126)... Шарвал хьиз... Шарвал...

Адан рик1из ихьтин фикир атана: И лекьер, арабаяр, мугадин кьичер зи гьиле хьайит1а, закай пачагь жедачни? Зи вилик гьим я акъваздайди? Нерец! Верхелни, хенцТ кьван авай Суьбе? Гьич фекьи ТТипЫисавайни заз са гафни лугьуз жеч. Пилидиз завай аман к1ан жеди. Давсувани Бадеди зи вилик мет ягьади. Низ вуч т1иш авайди я, зи вилик акъваз-дай, зи гафунал гаф эцигдай.

Верц1и хиялрилай кьулухъ ада вичи-вичиз лагьана:

- Хъфена пачагьвална к1анда. Лезгийриз са Шарвал жервал
я. Гьамни Кьеии. Зи гаф элкъуьрайбурув за ч1аф нез гуда.

И фикиррикай адан рик1из регьят хьана. Амма адаз и фикирар перидивни агакьзавай ч1ал чизвачир. Гиламаз ви-чин халкьдиз гьилегьар кьазвай Къенидин вягьтедай ахпа хуьквез женни? Периди и жузуниз вичи жаваб гана: "Ваъ".

Перидиз вичиз-вичикай регьуь хьана. Лезгийрин арадай инсан ваъ, лам хкяна лугьуз. Ада вичи-вичиз ик1 лагьана:

- Къени, ч1уру ният къене амаз рекьида вун!

...Къени, на лугьун, ахварай аватна. Ам К1ани латун кьилел алай. Нян тир. Къарих хьанвай. Латай са чанг яд хъвана. Гьа гьелендани вири тандай кьайи фул фена. Виняй агьуз хуьруьз эвич1 хъувуна. Экуьнахъ гьуьрчез фейи Къени нянихъ гъилер галтадиз-галтадиз к1вализ хтана. Акурбур мягьтел тир: "Им вучиз гъилер галтадиз - галтадиз хтанат1а? Къенидин вичин дерт масад тир. Адан тандикай къайи фул хкатзавачир. Гьинаг т1азват1ани вичиз чизвачир. Месел ярх хьана. Экуьнал кьван уяхвални ахвар акахьай са гьалда амукьна.

Пака экуьнахъ яд к1ан хьана. Патав гвайбуруз "Рик1из Юани латун яд к!анзава", - лагьана. Адан сихилдикай тир жегьилри кут1арда аваз гьана. Къениди кут1ар кьилел ч1угуна. Ац1анвай кут1ардай тек са ст1ални яд авахьнач. Вири мягьтел хьана амукьна.

Къени цихъди кузвай. Адавай эхиз хъжезвачир. Къенидин гьарайди к1вал къачуна:

- К1ани латун яд к1анда! К1ани латун яд к1анда! Мукьва-
буру ам балк1ан галай арабадал эцигна К1ани латал тухвана.

4-5105

Инсанар чпин вилерал ч1алахъ хьанач: лат кьуранвай. Къени элкъуьрна к1вализ хкана. Рехъ ат1ана(127) адан ван ат1анач:

- Юани латун яд кТанда! К1ани латун яд к1анда!
Гьа нянихъ Къени гьарайиз - гьарайиз кьена.
...К1анивилин суварин кьвед лагьай югь жегьилрин такьат

алцумдай югь тир. Къе яд хъван, фу нен къадагьа тир. Экуьнлай няналди къарихвилиз, гишинвилиз эхна кТандай. Сенфиз яб акалай махинлай гуьгьуьниз гатфарин яргьи юкъуз яд тукъвана, фу туьт1уьна акъвазун мадни четин тир. Амма инсавдин уьмуьрда идалайни задан йикъар жен мумкин тир. Садни гьар касдиз вичин такьат чир хьана кТанзавай. Къе силидин юкъуз(128) жегьилри чпин танар рик1елай алудна руьгьер хьиз уьмуьрна к1анзавай.

Къенин сад лагьай акъажунар ихьтинди тир: гьар гададини гьар руша ахьтин са цуькведин к1унч1 к1ват1на к1анзавай хьи, адан к1алубди вичин иесидин рикТе авайбур винел акъудрай, адан ниятдикайни, мураддикай ихтилат авурай...

Нин к1унч1 хъсан ят1а, иер ят1а жегьилри чпин арада чирна. Нянихъ Вадедини Давсува жегьилар мад чпин кьилел к1ват1на. Къе мах ахъайдай нубат Давсуванди тир.

- За квез лувар галай лацу филдин мах ахъайда, - лагьана
Давсува. - Яз лагьат1а, им мах туш, зи бубадин кьилел атай
кьиса я.

Давсува са гьелен ял яна ахпа вичин бубадин мецелай кьил кутуна:

- Кьенин хьтин гатфарин нянрикай сад тир. Завай сак1ани
ксуз жезвачир. Месик элкъведай кьван къвалар алашк1ар
хьанвай. Фагьум гагь арандиз физвай, гагьни сувариз. Хи-
ялри гагь цавар луварлагьзавай, гагьни чилер к1вачелагь.
Эхир зун къецел экъеч1на. Ац1ай вацран экуьни кьуд пад
лацу авунвай. Са герен гьенерал экъвена ахпа къенез хтана,
зун месик ярх хъхьана. Пакаман крар фикирна. Яралай
къарагьна чТафуз фена к1анзавай. Анай балк1ан писана, адал
пурар эцигна Гъуцар суван а патаз - Кьвепеледиз фин герек
тир.

Зун и хиялрик квай ч1авуз сад лагьана рак1ар ахъа хьана. Ваъ, са ни ят1а ахъайна. Са герен гьа ик1 ахъа амукьна. "Кьулан йифиз вуж ят1а?" - лагьана фикирна за. Рак1арин къулухъ галайдан каш за байихзавай.

- Ша т1ун, квекай регьуьвалзава? - жузуна за.

И ч1авуз к1вал атирдин нидив ацузвай. И атирдик инсандин ксанвай руьгь уяхардай кьуват галай.

- Кьелер!

И ван кьулухъай атана. Зи т1вар икьван мили ванцслди кьазвайди вуж ят1а? Ванцел элкъвена килигайла зи кьилслай са юк1 кьван кьакьанда лацу са лиф акуна заз. Заз акваз-ак-ваз адакай лацу пекер алай са пери хьана. Адан иервили вилериз гишинардай.

Пери атана зи патав ацукьна. Вичин иер гьил литин к1аник кутуна зи тандин вири чкайрилай ч1угна. На лугьун, вири зат1ар чпин чкайрал алат1а - аламат1а аквазвай. И кар куьтягьна са агь ч1угуна. К1вачел къарагьна. Лацу лифрсз элкъуьн хъувуна, лув гана рак1арай акъатна.

Заз чир хьанач им ахварай яни, тахьайт1а эквеба. Ирид югь адан атир, адан иервал, адан зи танда экъвей гьилерин чимивал за байихиз хьана. А ч1авуз зи вири хамуни, вири жакГумри, рик1и ч1угай лезет рик1елай алуд тежез хьана.

Ирид лагьай нянихъ зун ахвариз физ-тефиз лацу лиф мад атана. Перидиз элкъвена. Ада са чала - гугу ядамазни к1вале вири дегиш хьана. Къене самар авай месни лит, Чиндип к1азуникай чин ч1угунвай мес-къуьждал элкъвена. Чилиз канабдин рухан чкадал гьар жуьредин навар алай чич1и эк1яй хьана. Юкьвал гьуьдраг атана. Вилин как1амар са-сада акь-уна къакъатдалди юкьвал чилин винелни, гьуьлуьн к1анани вуч няметар ават1а виридакай атана. Суфра хъукъванвай, юргунвай, чигзамай зат1арив ац1ана. Къайи чехирдив ац1анвай кутардин винел пата курум-курум хьана чиг кьун-вай.

Периди карчина чехир цана, "яхъ, нуш хьурай", - лагьана зав вугана. Са карч цуру чехирдив кьил акатай мярекат яргьал фена. Перидии иервили, гафари, мили хъуьруьнри, хъвазвай чехирди зун жував тунач. Са арадилай зун перидии ихтиярда авай. Чиндин к1азуникай чин алай месерик ада заз дуьньядин т1ям къалурна.

Экуьн ярарин вилик пери хъфиз гьазур хьана. Заз ам ахъай хъийиз к1анзавачир. "Зун мад хуькведа" - лагьана псрчди. Ахпа лиф хьана дак1ардай лув гана. Гьа гьеленда к1валин чин цГурувилихъ элкъвена. Зун эвелан хьиз самар тунвай месин винел, литин к1аник ахварай аватна.

Лацу лиф ик1 къвез - хъфиз хьана. Гьар ам атайла к1вал.жуьнив ац1удай. На лугьун, цларни къулухъ фена к1вал гсгьенш жедай.

Садра:

- Вун гьик1 хьана зи патав атана? - лагьана жузуна за.

- Чи руьгьер эвелдай гуьр тир - жаваб гана ада. - Гьавиляй
н атана.

I

- Бес вун гьар экуьнахъ гьиниз хъфизва?

- Вучда вуна Кьелер? Вун гьа ик1 физвай уьмуьрдилай рази
тушни?

За ам мад к1еве тунач. Йикъар къвез алатна. Ц1ийи байихар ц1уру хьана. Жувани фикир тагуз перидивай зи тТалабар къвердивай гзаф жезвай. Садра за адаз лагьана*:

- Пака нянихъ къведайла заз лувар галай лацу са филни
гваз ша.

- Кьелер, вуна вучда лувар галай лацу филдикай?

- Зи гьенел садазни авачир са зат1 хьурай!

...Пака нянихъ пери хтанач. Адан рехъ хуьз - хуьз зун ахвариз фена. Ахварай заз перидии ван атана:

- Ваз чирагьдин ялав туькъуьрна гьисдивай экв к1ан хьана.
Вуна зун жувакай ат1ана. Вуна зи рик1 хана. Ви жаза чкхиди
я. Ви жаза къаргьишралди алатдайди туш. Вун ви жазадив
агакьда.

Зун кич1е хьана ахварай аватна. Экуьналди ксуз хъхьанач. Вилериз гару югалагь гьанвай ригеяр акьадар жезвай хьтин тир. "Гьик1да - вучда?" - лугьуз фикирдик галай ч1авуз сад лагьана рак1ар ахъа хьана. Гьардан гьиле чкал аладарнавай китикдин лашар авай кьве вагьрам къенез гьахьна. Абур акуна зи гьал пелеш хьана. Зай ванни акъатзамачир. На лугьун, мумук1ул ч1ехи хьана к1алхан кГевнавай. Вагьрамрикай сада заз ягьидиз хьиз килигна.

- Къарагь, ягъи, - лагьана, - аката вилик!

Зай ван акъат тавурт1ани вилерив "гьиниз" лагьана жузуна за.

Вагьрамайни ван акъатнач. Ада "гьаниз" лагьай хьиз че-недив яргьал гьинаг ят1а къалурна.

Чун рекье гьатна. К1амар, пелер алатна са тамуз гьахьна. Хъалхъам авай ч1ехи пипин таран вилик акъвазна. И ч1авуз эрч1и патахъ галай вагьрамдин лаш акьуна зун кьве къат хьана.

- Гьахьа хъалхъамдиз! - гьарайна ада.

Маса чара амачир. Зун к1венк1ве вагьрамар гуьгьуьна аваз, хъалхъамдиз гьахьна. Таран ч1унар вилиз акьадар тахьурай лугьуз за гьилерикай чиниз далда кьунвай. Амма чи вилик таран ч1унар ваъ, са шегьре рехъ акъатна. Зун мягьтел хьана акъвазна. Гьа и чТавуз чапла патахъ галай вагьрамди зи далудиз вичиз авай вири т1еминив са лаш вегьена. Зун к1уфухъ фена. Вагьрамди гьарайна:

- Мет ягь и чилин вилик! Мет ягь!

Ахпани кьамукай кьуна къарагьарна, "вач" - лагьана. Чун

са азим фена. Шегьре рехъ куьтягь хьана. Вшшкай лацу къванцин кьакьан к1валер аквазвай. Амма зун к1валихъ ваъ, са къвалахъ тухвана. Тараринни валарин арада авунвай чГехи ц1ун патав акъвазарна.

- И ц1ал вакай биргенд жеда, - гьарайна сада.

И гафарилай кьулухъ заз ц1ал алашт1ани зи тан кузвай хьиз хьана. Сад лагьана перидии ван атана:

- Бендуьгуьр инсан. Бес ваз чидачни вун хьтинбур я ц1ал
гьалтда, я вац1ал?

Накьалди зи руыъ уяхарзавай и ванци кье эхирзамандин кишит гузвай. Зун адан кГвачерик ярх жез, жуван гунагь амай вири уьмуьрдив михьиз гьазур тир. Амма рахаз жезва-чир. На лугьун, сив кут1уннавай.

Периди гьарай гана:

- Вегь ц1уз! Лувар галай филдал гьана акъахрай.
Эхир хьи, зай гьарай акьатна:

- Ваъ! Ваъ! Ваъ!

И гьарайдалнй зун ахварай аватна. Югь нисин тир. Зун месик галамай. И ахвар рик1елай фад алатрай яугьуз зун къарагьна перемни алачиз чин чуьхуьз фена. Гьвеч1и стхадиз оверна: "Зал яд илича!" - лагьана. Сад лагьай чанга авай яд чиниз ягьаз агьуз хьайи ч1авуз гьвеч1и стхади тажубдив лагьана:

- Ви далудал кьве звал ала. Ибур вуч я, тха?

Зун жув адалайни пара тажуб тир.

*♦*

Гьафтединни, к1анивилин суварин пуд лагьай югь - хеби лирлийринни кьуьлеринди тир. Рушарини гадайри чпин алакьунар кьалурна. Гьар кьуьлуьниз вичин тегьер, вичин т1ул авай. Гьар кьуьл са жегьилдин къене патан алем ахъай-дай, муькуьбуруз къалурдай са багьна тир.

Жегьилри чпиз гзаф манияр чидай ч1ални чирна. Руьгьер а дуньядиз хъфенвайбурулай кьил кутуна къе сагь тир зарийрин, мазанрин ч1аларикай чпиз хабар авайди къалурна. Виридалайни кьилин кар ам тир хьи, жегьилри са-сад кьат1извай. Абурун руьгьер са-садахъ галаз мез жагьана дуст жезвай...

Предыдущая123456789Следующая

Поделиться:

Воспользуйтесь поиском по сайту: