Дегь девирдин бахтавар инсанар 4 глава

Фекьиди чирагь Муьшкуьрдин рукай гьанвай яц1у гирдимдикай ат1анвай гьяркьуь т!абдин(71) цал галай къерехдал эцигна. Т1абдин чилелай кьакьанвал са юк1 кьван жедай. Адан чин акьвач ц1алц1ам тир хьи, са чирагьни гьанай кузвай. Т1абдин юкь яру тир. Юарасдин яралай къерехдал къван сад-садалай ч1ехи жет, сада-сад кьужахда кьазвай уьнуьгри т1абдин ц1алц1ам ч1иниз мадни иервал гузвай. Юкьвал алай яру Рагьдилай элкъвенк.й уьнуьгар вири патарихъ чкЬязвай экуьнни-ц1ун селдиз ухшар тир.

ТЬтЫиса т1ак1алай са улуб къачуна т1абдин винел эциша. Ивечел аламаз улубдин ара ахъайна. Т1ушуннавай хамуник&й ат1ана раснавай зуларин (чарарин) ч1ехи пай кхьена ац1урцавай. И улуб адан вичинди тир. Т1ип1т1иса вичиз вшшв акурб; >. фагьумдив чир хьайибур, гъуцари лагьайбурни хуьруьнвийр кьилел атайбур и улубдиз кхьизвай. И улубдик муькуьбуру/ са тафаватни квай. ТЬтЫиса и улуб вичелай виликан фекьго" хьиз грекрин элифрив ваъ, вичи т1уьк1уьрнавай нДийи элиф{ кхьенвай. Ада и элифар Рагьдин к1вале чирвилер къачуз! аялризни чирзавай. Лезгийрин сад лагьай алфавит дуьнья; атанвай.(72) Зур кхьенвай зулал кьван ахъаяйла улубдин ара; са чар акъатна. Адаз вичив гьела экуьнахъ агакьнавай и «к!еддай мажал хьанвачир. ТЬптЫиса батав(73) хьиз элкъуь} к1ват1на винелайни к1евиз кут1уннавай чар ахъайдай арада а; рик1ел экуьнахъ ван хвайи^са гаф хтана. И чар гваз атай ка(, ч йифиз вичин рехъ алатайди, кьве вац1 акахьай чкадиз мукьва)! гьалтай садавай жузуна чир хъувурди лагьанай. Адан са| гафунал Т1ип1т1ис хъуьруьнни авунай: "А касдихъ гьич" лезгийрин хесет галачир, - лагьанай чарчиди,(74) - Пу|

балк1андин зарпандар гьиле аваз к1вачи-к1вачи физвай. Вич-ни кич1ераг хьтинди тир. Вилери и пад-а пад ягъазвай. Заз ам эвел акуна. "Я кас", - лагьана за гьарай гана. Зи ван хьанмазни ам хкадар хьанай.

- Адан акунар гьихьтинди тир? - жузунай ТипЫиса.

- Са вил буьркьуь кас тир. Вичиз зурба тан, яру чин авай.
Муьшкуьрдин Рагьдин к1валяй и чар къачуна сувариз акъах-

навай чарчидин гафариз а ч1авуз Т1ип1т1иса фикир ганачир. Гила, ч1афаллай балкГанар квахьай чав акъатайдалай кьулухъ чарчидин гафарин нав сад лагьана дегиш хьана. Чарчи эквеба ийизвай лумат1вилин шагьид хьанвай. Ада тек вил авай касдин бедлем амал кьатЬшвай. И гафар фикирдайлани ТЬшЫисан вилер чарцел алай т1ани, фагьум масана авай виляй адаз чарцел кхьенвайбур аквазвачир. Эхир адан фагьум чарцел кват1 хъхьа-на. Ада эб ахъайна. Грекрин ч1алал кхьенвай и чар ТЬалЫисахъ галаз санал Милет шегьерда философиядин тарсар къачур Страбонанди тир. Ада кхьенвай: "Зи играми стха Т1ипЫис! Ч1ехи Рагьдин гьунардикай т1ем, ц1укай ц1ай къачунвай халкь-дин хциз гьамиша экуь йикъар хьурай! Чи патара ихьтин са рахун ава: каркам ксариз сувар, къенибуруз гьуьлер, кар алакьдайбуруз т1улар пара к1ан жеда, лугьуда. И мисал ван хьайила зи рик1ел куь гафар хтана: "Лезгияр сувара далу туна, гьилер дугуник экисна, квачер гьуьлуз яргьи авунвай инсанар я. "А~~ч1авуз чун жегьилвилин цТаяра авай. Ак1 хьайила, за вавай пара зат1ар жузунач. Чун чара хьайидалай кьулухъ зун халкьарин тарихдини, уьлквейрин т1ебиатди вичел чГугуна. Гилани зун а ч1авуз вавай жузун тавур гафарин гьайифди кузва.

Зи гьиле куь цДаярин уьлкведикай кхьенвай са хейлин улубар гьатнава. Метродорани Гипсикрата, (75) Помпейахъ галаз атай Феофана ва маса ксари кхьенвайбур к1елайла зун мягьтел хьана амукьна. Ахпа зи рик1ел хтана хьи вун - зи дуст ТГипЫис цДаярин уьлкведай я. Заз ви сивяй Алпанан, амазонкайрин, гудулрин, яргьи рушарин, рекьин тийир руьгьерин, пилийрин, кускафтаррин гьакьинда ван хьанай. Амма за а ч1авуз фикир ганачир. Гила куь уьлкведикай ахьтин гафар к1елна хьи, абурун вилик зи фагуьм ажуз хьана амукьнава. Жува кГелайдал жув ч1алахь жезвач. Ак1 хьайила за ваз - жуван дустуниз чар кхьидай кьарардиз атана. Заз и зат1арикай пад - патал къведай хьтин гафар кхьена ракъура:

1. Куь гьуцарин тГварар, абурун алакьунар.

2. Амазонкайрин уьмуьр гьихьтинди я, куьнни абур гьик!
рекье физва.

3. Куь кьегьалар - яракь гвайбур, абурун пекер, кьушундин

 

ч1ехи - гьвеч1ибур.

4. Куь чилин, вац1арин, шегьеррин, к1елейрин т1варар
кхьихь, чкаяр къалура.

5. Алатна фейибурни, жезмай крарни ахварай аквадай
пилийрикай кхьихь.

6. Кускафтаррин аламатдиз элкъвенвай уьмуьр гьик1 физ-

ва?

За к1елай улубра и зат1арикай ахьтин акьулдиз текъвер гафар кхьенва хьи, завай ваз чар кхьин тавуна акъвазиз хьанач..."

Т1ипЫисан фикирар яхцурни ц1уд иис идалай виликан ч1аварал хъфена. Грекар, абурун квал-югь, т1уьн-хъун, пек-лек, сухтайрин арада жедай ихтилатар рик1ел хтана.

А ч1авуз дуьнья гиландалай иер тирт1а? Садлагьана кьилиз атай и жузундиз вичини жаваб гана: Дуьнья гьа дуьнья я. Гьуцаринни, руьгьеринни, инсанрин дуьнья. Дуьньядин на­вар алатай йисара гьични алахьнавач, зун жув масад хьанва. За жува дуьньядиз маса вилерив килигзава. Кьудкьад йисан кьакьанвилелай.

Т1ипЫис хиялри тухвана.

Рак1ар ахьа хьана. Давсув квализ гьахьна:

- Ч1ехи фекьи, Верхелни Вачегьан атанва, абуруз къенез
эвердани?

Т1ип1т1исан хиялар яхцГурни ц1уд йисан рехь са гьеленда ат1ана къенин йикъаз хтана. Ада Давсуваз ваь, адан кьилелай са гьиниз ят1а килигиз-килигиз:

- Ша лагь! - лагьана.
Жегьилар атана:

- Нян хийир хьуй, ч1ехи фекьи!

Нян хийир хьуй, жегьилар! Кьведани захъ хьсан яб акала. БалкТанар йифиз чуьнуьхзавайди шаксуз я. Лумат1 вуж ят1а, балк1анриз фад-фад аквазавайбурукай сад я. Тахьайт1а мич1и чавуз адавай балкГанар кьаз жедачир. Йигьи кас йифиз ваъ, гьич юкьузни балк!анри чпив мукьва тадач.

Верхела тади кьачуна:

- Ам вуж ят1а балк1анар няниз кьуна, йифиз ваиДун а патаз
гваз физва. Яхулриз маса гузва. Яхулри хьсан балк1анрихъ,
япуганар, цамар гузвайди заз звелдай ван хьанвай.

- Гила чна вучна кГанда? - жузуна Вачегьана.

- Куьн кьведни исятда ч1афуз рекъе гьата. Балк1анриз пар
мукьва тефена к1ев хьухь.(77) Ванерихъ яб акала. Илис зтана \
- кисна акъваза. Ният ч1урудавай вич хуьз жедач. Вердиш'
хьанвай чуьнуьхгумбатдивай гьил акьвазар жедайди туш.

Къе ада элдин сивиз килигда. Балк1анрикай ван-сес тахь-айт1а, я къе йифиз, я пака йифиз мад "гьуьрчез" экъеч1да: эгер куьне эхнаватГа, балк1анар чуьнуьхуьнкай кимел, к1вале, хуьруьнвийриз, хзандиз са гаф лагьанвачт1а.

'- Чна лип1 хвенва, - лагьана Верхела.

- Ак1 ят1а рекье гьата.

...Т1ип1т1иса Страбоназ ч1ар кхьиз кьил кутуна.

"Играми Страбон! Куь чар к1елайла заз яхц1урни ц1уд йис идалай вилик хьиз вун захъ галаз чин-чинал хтайди хьиз хьана. Зун пара шад я хьи, шарвалар - пачагьар рекье тефиз, хал-кьарни уълквеяр дявейрин кимерал т1иш-т1ише акьазвай чГавузни фагьумдин шем гваз руыъерин алемда экьвезвай ксар сад-садан гьавурда акьвазва. Чи рик1ерай-рик1ериз шегьре рекьер ава. Чи ч1ехи амалар гьар йикьан куьлуь зат1арик акахьна пДразвач. Квез хъсан чизва, экуьнни мич1ивилин, ч1анавилинни хьсанвилин, къайивилинни чимивилин арада авай аксивал, гьак1ни гьар касдин вичин рик1е, гьар сихилдин, гьар хуьруьн вичин къене, халкьаринни уьлквейрин арадани ава. Амма югьни йиф сад-садаз акси яз-яз са зат1ун паяр тушни? Чилин винел физвай вири дегишвилер акси тир къуватрин женгинин бегьер тушни? Акси тир кьуватрин арадани сад галачиз муькуьд тежедай хилерин садвал ава.

Помпея вичин кьушун гваз чи уьлкведал атана хьфейдалай азим алатнават1ани, адан кьушунди гайи зиянар виридан рик1ел алама. Са Помпеи тирт1а дерт т1имил тир. Лезгияр кьуд патай къвез физвай ягъийрихъ галаз дяведиз акъат тавуниз чара авачир са халкь я. Чи уьмуьрдин пара пай ягьияр ватандин чилелай чукуруниз харж жезва. Ихътин ч1авуз куь секинвилив ац1ай чар къачун заз гьикьванни к1ени я..."

Т1ип1т1исан руыъ хиялрин лувараллаз грекрин шегьерра азим экьвена. Эхир лазгийрин к1амаризни тулариз, су-варизни вац1ариз элкъвена. Ада жегьилвилин дустуниз вуч к1ан ят1а, вичи квекай кхьидат1а са-сад рик1яй ракъурна: гьуцар, амазонкаяр, руыъер, пилияр, к1анивилин сувар, кускафтарар, вичи тукГуьрнавай элифар... Вири кхьин герек г, фагьумна Т1ип1т1иса. Грекрин ч1ал пара халкьарин мики-гисриз чида. Страбона кхьизвай улуб к1елайла вирибуруз лезгийриз вуч ават1а чир хьурай. Пара кхьинра чи халкь, чи гьуцар, чи махар са-садак акадарнава. За Страбоназ жуван улуб ракъурна к1анда. Адаз чи халкьдин буй-бухахдилай кьуна чи руыъдал кьван гьар са зат1уникай хабар хьурай. Чилин винел пад бахтунив ац1урун патал дуьньядал атанвай амма вири уьмуьр са чанг накьв ягьийрикай хуьнуьз харж

ийиз мажбур хьанвай лезгиирин кьисмет виридаз чирун герек я. Виридаз чир хуьрай хьи, чаз-лезгийриз чи дуьнья ава. Чак масадбурулай, лап грекрилайни гзаф тафават ква. Грекри са чпин гъуцарал ваъ, гьакни чпин пачагьрал кьин кьада. Амма лезгийри масак1а фикирда: Ягьияр атайла са сердердин гьи-лик к1ват жезвай лезгийри амай ч1авуз гьуцарин куьмекдив элдин адетрялди уьмуьрда. Гьар лезгиди вич са шарвал я лугьуда. Дявейрин, цанин-гуьнин арада секинвилин серфе гьиле гьатайвални мелер, суварар т1уьк1уьрда, лирлияр лугь­уда, махар рахада, къемейрай ц1верек1ар акьудиз кьуь-лерда...

Рак1ари ванна. И ванци ИипЫисан фикирар какадарна. Адан рик1ел вучиз ят1ани Герен атана. "Дуьз я, инсанар жуьребе я, - фикирна Т1ипЫиса. - Садбуру азадвал, кьилин виневал виридалайни вине кьада, масадан гаф къачунлай рекьин хъсан аквада, садбурузни чеб азад ксар ят1ани лук1ран рик1 жеда.

...Верхелни Вачегьан ч1афай хтанвай. Ц1ийи хабар гвачиз. Ч1афа секинвал тир. Рамагдив нахчир агатнавачир. Амма гьикьван ч1ав тир а нахчирди ТипЫисан рик1ик к1ир кутуна.

...Жегьилар пака нянихъни Гьуцар к1вале акъуна ч1афуз фена: Т1ипЫиса абур рекье туна Пилидиз эвер гана.

- Пили, ваз пара зат1ар чида, - лагьана ТПипМиса, -
гьуцари ваз чинеба хьана алатай затГарни аквадай гьунар
ганва. Тум кьац1ай данади вири нехир кьацДурда лугьудай-
вал, са лумат1дини чи хуьруьн, чи элдин т1варцел хъен
вегьизва. Са ни ят1а рамагдай балк1анар чуьнуьхзава. Ви
рик1ел аламани, ц1и хъуьт1уьз са Лацувини вичин хпер
квахьна лугьуз экъвез-экъвез чи патарихъ акъатнавай. Эхир
ч1авариз ихьтин шикаятар пара жезва. Идан вилик пад кьун
тавурт1а, гьар кьиса жемятдин рик1е хер хьиз амукьда
Гьуцарини им чаз тавдач. Сенфиз ахварай Ч1ехи Алпандь
заз т1уб югьурзавай. Гъуцариз чакай хъел ава.

Пилиди лагьана:

- Гьуцарин хъел элекьарун чал алай гьече я. (78)

- Ак1 хьайила са пилидии ахвариз килига. Аку и лумат1
вуж ят1а. Зи гиман физвай кас ава. И агъзур чин алай
дуьньяда вуч ажайиб крар акуначни чаз? Субут авачиз
къарар гуз жедач. Масак1ани жен мумкин я. Вуна жуван
руыъдиз аман-минет ая, ада вун алатна фейи йикъариз
тухурай. Гьакъикъатдин - шлудин т1ям лап чухлумп1 хьиз
т1уькьул ят1ани тапаррилай верцДи я. Лумат1ди Чйрна, адав
вичин жазадин пай агакьарна к1анда.

=■ За вуна лагьайвални ийида. Ч1ехи фекьи, - лагьана Пили ТЬшЫисавай ч1ара хьана. Ам Рагьдин к1валин руыъериз эвер гудай к1вализ гьахьна.

Руьгьериз эвер гудай к1вал Пилидинди тир. Ам гьана ксуз къарагьдай, патав атайбурни гьана кьабулдай. Пили и хуьре сейливилиз ТЧипЫисалай алатайла кьвед лагьай кас тир. Ада Рагьдин к1валин маишатдин вири к1валахриз чГехивалдай. И касдин яргьалай тентес аквадай танда дуьньядин вири дердер иливардай, инсанар вичиз муьт1уьгьардай хьтин кьегьал руыъ авай.

Йифиз акуна к1андай зат1ар хьайила ада нянлай са шумуд цуьквединни векьерин яд галай туьтуь хъвадай, ахпа къат-кидай. Жузурбуруз Пилиди вичи ик1 лугьудай: туьтуь хъва-на, месел ярх хьана, кавал винел ч1угадай гьеленда зун уях амукьда. Axnla' зи кьиле са вуч ят1а, на лугьун,- т1енкьна чкадилай агьвада. Дуьньяди вичикай т1ехв алай ч1улав к1аздин хунан ранг къачуда. Рагь акьадай патай лаз ядай хьиз ара—бере, экв акьада. Са шумудра тикрар жезвай гьа экуьнал заз садрани такур зат1ар аквада. Экуьнахъ къарагъайла за квез рахазвайбурни гьабур я. Са гаф инихъ-анихъ авуназ хьуй гьуцари заз икирдач.

Ювалин кьуд цални дак1-дак1 тир. И дак1ара лезгиирин чилел экъеч1завай вири векьерикай эцигаавай.

Пилиди хъенч1ин, кашидин, к1арасдин, цурцун, муга-дин(79) жуьреба кьичер(80) алай дак1ун вилик акъвазна килигна. И къап1ара вучар авачир:

Ч1улавни яру инияр, чухлумп1ар, къвакъвар, хутар, мертер, ванДун к1ирияр, паквар. Цуькверин, пешерин, векьерин к1унч1ар.

Гьетерин, гьуьрчерин, луван ничхиррин къенерикай кьуру авуна регьвенвай яру, ч1улав, хъпи тав алай руквар. Мугадин къап1ара зилияр, чепелукьар. Тарарин, векьерин дувулар, тумар, пунар. Цуруяр, туьтуьяр, мелгьамар, мумургьанар. Серк1вер, вергер, лусар.(81) Уьк1уь ва верц1и ятара къунвай ч1уру ва къени майваяр.

Пилиди михьи са кьич къачуна. Ам бармак алай кьил агьузна кьунвай къарни къуздиз ухшар тир. Пилиди а кьи-чиниз рекьекьуьлдикай хкуднавай къац1у яд ич1ирна. Вине-лай са т1ур мелгьам куьзна. Цпиц1рикай кьунвай кудай яд, ивид векьин руг, маса зат1ар са-садак акадарка. Гьазур хьанвай туьтуь эхирдакьван хъвана. Ахпа гьилер винизна гьуцариз дадна:

Я Ч1ехи Рагь! Я Ч1ехи Алпан! Я - Ч1ехи гьуцар! Такур

5?

зат1ар къалура! Течирбур чира! Зи фагьумдин вилик акъваз-навай гьуьм вахчу! Зи руьгьдин лувариз кьуват це! Аси лук1ран гунагьар винел акъуда! Чи рик1ериз секинвал хутуй! Зи ахваррик тапаррин гьвелни тахьуй. Чун мич1ивилин ясдай акъатрай!

Дадна куьтягьна чирагьдиз уф гана. Пилидии тан к1валин мич1ивили т1уьна.

...Пака экуьнахъ Т1ип1т1ис Верхелан кимелай къвезвай ванцел ахварай аватна. Югь ц1ийиз ахъа жезвай. К1урт къуьнерихъ вегьена къецел экъеч1ай Т1ип1т1исаз жегьилри салам гана:

- Экуьн хийир хьурай, Ч1ехи фекьи!

И гафунин гуыъуьналлаз Верхела кьулакай—са хъама бармак хкудна Т1ипЫисан к1вачерик вегьена.

- Бармак туна вич катна, чи гьиляй акъатна.

- Балк1анарни гваз фенани?

- Кьве балк1андин зарпанд гьиляй ахъайна, муькуьдал
акъахна катна. Гьа арада бармак аватна. Элкъвена вахчуз
хьанач.

- Гьинихъ катна?

- Вац1ар галк1извай чкадиз т1имил амаз вич циз вегьена.

- Вуж тир а аси лук1? Квез чир хьанани?

- Ширдан кьилиз шеле хьанвайди Герен тир. И бармак
гьаданди я.

Т1ип1ь1иса вичи - вичиз рахазвай хьиз лагьана:

- Бармак туна чан гваз катдайбур лезгийрин къене т1имил
жеда. - Ахпани гъилив ч1илел алай бармак къалурна:

- Геренанди ят1ани, лезгидинди я. Чилел тамир. Къачу
усуна(82) авай ц1амарикай садал гьалса.

Верхела лагьайвални авуна. Т1ип1тиса:

- Гила хъвач са герен ахвар ая, - лагьана.

Жегьилар хъфена. Т1ип1т1ис ийир - тийир хьана гьенел

шамукьна: "Ихьтин лук1 Тип1ира таз жедач. Герен мидя я.

\м жаза тагана турт1а чи жемятдин адалатдиз авай умуд

екьида. Амни инсандин вич рекьинлай ч1ана я. Адалатдал

Талахъ тушир, Алпандин гьахъ хьуник умуд кумачир

арикайни лезгияр хъжедач".

Адан рик1е са т1урут1ум гьатнавай. Белки Верхел ягьал

ia? Йифен кьулариз вири хъенар сад-садаз ухшар аквада.

ша Верхелан вилериз йифизни юкъуз хьиз аквазвайчТал >з чидай. Шарванда кьиле фейи талит (гьуьжетар) виридан

Лел аламай. Вири Верхелан йифиз акунал мягьтел хьана

укьнай. Адаз тай-туьшди "Машах" лугьунни дуыпуыпдин

кар тушир.

Т1ип1т1исаз рак1арин ван хьана. Кьил винизна килигайла Рагьдин к1валяй акъатзавай Пили акуна. И касдин яшар тайин авун четин тир. Ам акурла сифтени-сифре вил тандин яц1увилиз килиг тавуна чГехиз аквазвай кьиле акьадай. Пелез авахьнавай рехи чГарарин к1аникай жегъил гададин хьтин хци, акьулдив анДанвай вилери килигзавай. И вилерин са аламатни ам тир хьи, абуруз ксайлани аквадай, вичиз садрани такур затТарни аквадай.

Сад лагьана Т1ипЫисан рик1из ягьана хьи, Пилидии асул т1вар адан рик1ел алач. Т1вар квахьуни са касдизли кьилин ч1ехивал гьидач. Амма Пилидии акьулдизни, фагьумдизни шак ийидай кас ам чидайбурун къене авачир. Ам пили тир.

- Экуьн хийир, ч!ехи фекьи!

- Экуьн хийир, Пили! Ч1ехи Рагьди ваз ганвай фагьум,
пиливилин устГарвал ч1ехи бахт я.

- Бахтауникай шикаят авачтТани заз са зат1уни азаб гузва.
Герен хьтин шуьткьейрин ч1урук1а амалар акурла рик1из
къуьруь кьемедив ц1ирх гайи хьиз жеда.

- Герен? Ваз ахварай гьа буьркьвец акунани?

- Эхь! БалкГанар Герена тухвана, яхулриз маса гана. Вични
им Геренан яхулрихъ галаз сад лагьай савда туш. Ада фад-
фад къуьл-мух, кал-хеб тухуз гимишдин зат1арихъ дегишза-
ва.

- Къизил - гимишдал вил хьун лезгийрин ивидик галач.
Якъин Геренан руьгь михьи туш. Адан тумуник акахьайвал
гала жеди. Гила чна вучда, Пили?

- Гереназ чи арада чка амач. Ам лезгийрин арада амай
кьван я Ч1ехи Алпандин руьгь секин жедач, яни зидни ви.

Абуру са-садан вилериз килигна. Абуру кьарар кьабулнавай.

...Пуд югь алатна. Хуьруьн итимар адет тирвал кимел к1ват1 хьанвай. Арандиз эвич1дай йикъариз т1имил амай. Гьазурвал акун герек тир. ПипЫиса кимел к!ват! хьанвай-буруз вичин меслятар гана:

- Щинин кьуьд кТеви жеда. Ам жуваз муьтГуыъарун патал
чун вик1егь хьана к1анзава. Куьне куьч к!ват!из кьил кутур.
Чи илчияр парусарихъ галаз раханва. Абурун хпехъанар
Куьр вацХун и патаз акъатдач. И пата тек чи п!унаяр жервал
я. Чав агакьай хабаррай мукьва уьлквейрани секинвал я.
Ч1уран(83) мидиврин гьеп1есрин ара атГанвай хьтинди я.
Идаз килиг тавуна.вири сихилрин •'^т'\хибуру гьар са гьа­
зурвал акурай. Гьар са хпехъак > тир ге|»гнда лаш
гвадарна гапурдал гъил веп>из гьаз. рай...

Гафар яргьи хьана. И ч1авуз Пилиди ц1инин ц1пиц1рикай кьунвай чехирдин бекье гьана юкьвал эцигна.

- И чехир Рагьдин к1валин багьдин ц1ишщ1рикай къунвай-
ди я. Рагь дидедал хъфидай береда гьарада са карч хъвана
хьуй квез нуш жеда, гьуцаризни хуш.

Пилиди карч ац1урна сифте ТЬшЫисав вугана. Муькуь карчарни апДуриз пайна. Чехир хъвай - хъвайда тарифарна. Абурун арада Геренни авай. И ч1авалди я Т1ипЫисани Пилиди, я Верхелани Вачегьана адаз са гафни лагьанвачир. Щийи бармак цвана алук1навай Геренан япар жемятдин сивел алай. Гьар гафуниз к1екре хьиз к1уф язвай. Са нин сивяй ят1а "балк1ан" гаф акъатайла япар цавуззавай. Амма и нянихъ садан сивяйни "чуьнуьхун" гаф акъатнавачир.

...Кимел алайбуруз гьарайдин ван атана. И гьарай биши-бурузни ван къведай, сура авайбур муькуь патахъ элкъуьрдай са гьарай тир. Вирида элкъвена гьарай акъатай касдиз килигна. Герена кьве гьиливни чин кьунвай. Ам эвел фарфалаг хьиз элкъвена, ахпа сад лагьана к1анелай ат1анвай т1ар хьиз ярх хьана. Кимел алайбуруз акваз-акваз адан сивел куркур атана. Адан ахъазамай тек вил, на лугьун, цавун аршда ак1анвай.

Хуьруьнвияр адан кьилел к1ват1 хьана. Пилиди атана эрч1и патахъ метер яна. Каркада хранвай шалдин валчагьдин кТаник гьил кутуна, Геренан рик1 жагьурна. Рик1 акъвазна-вай. Пилиди Рагьдин к1валин рак1ариз килигна. А гьеленда са сухтади гуьзгуь гваз атана. Им винел пад цТалиДамарнавай кьулу, ч1улав са къван тир. Са пад пара цДалдДам и къван дегь ч1аварилай суварай жагьанвайди тир. Жемятдин к1валера гила ихьтинбур амачир. Шим ц1урна адакай муга расдай ч1ехи къулар эцигайдалай кьулухъ ц1ийи жуьредин -мугадин гуьзгуьяр акъатнавай. Амма и гуьзгуь гьуцарилай амайди я лугьуз шумуд виш йис тир Рагьдин кТвале хуьзвай.

Пилиди гуьзгуь Геренан тишив агудна кьуна. Каш (84) ат1анвай. Пили к1вгчел къ 1рагьна. Ч мел эк1я!' хьанвай тандиз виняй агьуз килигна. Геренан пелен кьер яру хьанвай. Адан пелел яру лапан алай.

- Алпанан лапан!

И гаф Пилидии сивяй акъатдамазни мейитдал к1ват1 хьан-вайбур гирде хьанвай вилерив са-садаз килигна кьулухъ ч1уг хъхьача.

Алгандин лапан алаз рекьин вуч лагьай ч1ал ят1а хуьруьнвийриз хъеан чидай. И лапан хъеан ксарал жедачир. А ксарин пелен кьерел жедай хьи, абурун гунагьар ч1ехиди хьурай. Алпана ч1ана ксариз ихьтин жаза гудай. А ксариз

.J

хьи, абуру Алпаназ ганвай кьин ч1урнава.

Лезгийриз лапан алаз рекьиникай к1ич1едай. Лезгийриз идалай ч1ехи к1ич1евал авачир. Вучиз лагьайт1а, лапан алаз кьейи касдиз Алупан вири имилди гьамиша няне гудай. И к1ич1евилин са маса себебни авай'. Кьуьзуьбуру лапан алаз кьейи са бязибурал гуьгьуьнлай чан хуькведа лугьудай. Абур инсанрин патав хуькведа лугьудай. Амма инсанри чан хтай мейитар - кускафтарар чпин арада тадачир. Абур са гьина ят1а авай кускафтаррин хуьре - Ваякьанда(85) югь ракъуриз жеда лугьудай. Руфуна фу, тандал пек алачир кускафтарар, лугьуниз килигай, пара амукьдачир. Са бязибур хибри хьана руквара - тамара гьатна терг жедай. Са бязибур вичин эвелан к1валериз хъфиз к1анз хуьрерин мукьвара къвекъведай. Ин-санар абурув мукьва жедачир. Хзандикай, элдикай яргьал жердивай абурун рик1 ич1и жедай, ана руфун тухарунидай гьейри са маса дерт амукьдачир.

Лезгийриз вири хьиз рекьиникай к1ич1е тушир. Кьейи-бурун руьгьер Ч1ехи Рагьдин патав хъфин абуруз чидай. Абуруз лапан алаз кьейибурун руьгьер Ч1ехи Рагьдин гьуь-зурдиз ахъай тавунни чидай. Вучиз лагьайт1а, кускафтаррин са тан ваъ руьгьни рекьизвай.

"Герен лапан алаз кьена!" И хабар хуьре к1вал-к1вал, рик1-рик1, руьгь-руыъ экъвена. Виридан гьал пелеш хьана. Вирида чпин алатна фейи уьмуьр рик1ел хкана: "Яраб за гьуцариз асивал авунват1а? Яраб Ч1ехи Алпан залай рази ят1а?" И йифиз виридаз чпин кьилер хъуьт1уьл хъуьцуьгь-андал ваъ, вац1ун къванцел алай хьиз хьана.

Геренан мейит са йифиз сурарин сиве авай чарсудин винел алумукьна. Мейитдин винел Геренан паб-аялни атанач. Ла­пан алаз кьейи инсан абуруз мукьва тушир. Гьуцариз так1ан кас абурузни к1ани тушир, Мейитдал Геренан сихилдикай са касни атанач, вучиз лагьайт1а ам вири элди негьнавай.

Герена хъ ишедай кас хьанач. Лапан алаз кьейибурухъ садни шехьдачир. Вучиз лагьайтГа, ахьтинбур рекьин-хуьр михьи хьун лагьай ч1ал тир.

Лапан алаз кьейибуруз елди "лапанар" лугьудай. Абур гьа чпин винел алай пекерикни кучукдай, Чуьхуьнни тавуна, "Лапанар" чпин к1валеризни хутахдачир. Гьа ярх хьайи чкадилай къачуна сурариз тухудай. Йифе гьатзаватТа чарсудал тадай. Тахьайт1а тадиз чилик кутадай.

"Лапанрин" винел Т1ип1т1иса Ч1ехи Рагьдиз сив ахъайда-чир "Алпана лянет авурдаз фекьиди вучрай", - лугьудай.

Геренан мейит пак1а нисиналди чарсудал амукьна.

S7

Нисиниз мукьва хуьруьнвийри ам тухвана чшгак кутуна.

...Гьа йикъан нянихъ Т1ипЫисанин Пилидии арада са ихьтин ихтилат хьана:

- Геренан тан шумуд йикъалди чилик чук1ун тавуна ку-
мукьда?

- Ирид йикъалди, - жаваб гана Пилиди.

- Чна гьик1 ийин?

- Квез чида, Ч1ехи фекьи, - лагьана Пилиди, - Куь фагьум
чаз авайди туш.

- Ак1 хьайила, чаз мадни фикирдай, гьуцарихъ галаз
меслятдай ругуд югь ама, - лагьана Т1ип1т1иса.

Идалди ихтилат куьтягь хьана.

Йикъар алатзавай, Хуьруьнвийрин кьиляй Геренан кьиса акъатзавачир. Гафар къунши хуьреривни агакьнавай. Вирида гьуцариз дадзавай хьи, вичин кьилел ихьтин кар татурай. Кимерал гафар элкъвез-хуьквез "лапанрикай" физвай. Ин-санри чпин рик1ера иблис гьат тавурай, чпин руыъдик рехне акат тавурай лугьуз дадзавай.

...Ирид лагьай йикъан экуьнахъ лаз ягьайла балк1андик акалнавай кьезил арабайра аваз пунадал хъфиз рекье гьат-навай кьве хпехъан сурарин патавай абалди алатзавай. Зерхеланни Маргьалан кефер хъсан тир. Йис хъсан физвай. Абурун хперикай гзафбуру кьведар ханвай. Зерхелаз вичиз-ни кьветхвер гадаяр хьанвай. Экуьнин михьи гьавадал, яргьа балк1андик акалнавай кьезил арабада ацукьна чиг алай векьелай лув гузвай Верхела лирлидик кекяйнавай:

Кьакьан дагьдай миргер фида,

Ц1иргь ктанна ригалдаваз.

Вун акуна рехъ квахьна Зи,

Югьни, йифни хиялдаваз.

Сурарив агакьайла абуру кьенер ч1угуна балк1анар, ява-шарна. Чеб кьена т1ебиатдик акахьнават1ани, гьуцарин гьуь-зурда амай руьгьериз хатур патал гъил гьуцарихъ туькуьр агъуз хъувуна. И арада абурун кьведанни рик1ел лапан ал кьейи Герен хтана. Абур таяр-туыпер тир. Санал ч1е хьанвай. Санал хпер хвенвай. Санал пунаяр т1уьк1уьрнава> Чпизни чин тийиз абурун кьведанни вилери Геренан сур жагьурна. Вилер сура акьур гьеленда кьве балкГанни танкьня акъвазна. Верхела вилик нахчир акъатай хьиз хьана гытя гапурдал вегьена. Туьд яргъи авуна и патаз - а патаз килип Са зат! акунач. И чТавуз адаз Маргьалан кьиян ван атана

- Я гьуцар, им вуч аламат я?!

Зерхела Маргьалаз килигаа. Пагь атанвай Маргьалан °

лер са гьинал ят1а алк1анвай. Зерхелани гьанит килигна. Геренан суран винеллай накъв агьва жезвай, къваларихъ чкЪизвай. И ч1авуз сурай суза ийидай хьтин са ван атана. Каш кьуна, вилер керкил хьана суруз килигзавайбуруз ⁽анай гьуьлягьдин кьил хьтин са вуч ят1а акъатиз акуна. Гьуьлягь-дин кьили вичи-вич накьвадал гьалчзавай. Ваъ, им гьуьлягь­дин кьил туш, инсандин гьил я кьван. Гъили галк1идай чка жагьурзавай. Адаз квекай ят1ани кьаз кТанзавай. И ч1авуз кьвед лагьай гьилни цавуз акъатна.

Сад лагьана гьилер. ц1уьдгъуьн хъхьана суруз хъфена. Зерхелазни Маргъалаз сурай гумпай ван атана. Абур аюхар хьиз такьана акъвазнавай. Гьуьлягьдин кьилер мадни сурай акъатна. И аламат акуна уьзденрин мез кьунвай. Эхир Маргьалай ван акъатна:

- Гъуьлягъар я абур, Геренан вилер незвай, Гьуцари адаз
сурани азаб гузва.

Сузадин ван пара хьана. Гъилериз сурун патар къуна кьуьнтебрал экъеч1из к1анзавай. Зерхелни Маргъал ахварик галай хьиз тир. Абуруз агьва жедай т1акьат амачир. Рик1яй катдай фикир фейит1ани тандин са жак!умни агьва жезвачир. Агьва жезмайди са вилер тир. Абурни кьадай чкадихъ экъ-везвай гьилерин гьерекатдиз килигай агьва жезвай.

Гьуцари абурун вилик аламатдин са кар ийизвай. Абуруз акваз-акваз гьилери сурун кьве пад кьуна. Ахпа мейитдин вичивай вич хуьз тежез юзазвай кьил сурай виниз акъатна. Адаз кьил лугьун четин тир. Ам легЯедиз вегьена,~кьуьл гана, ахпа вахчуна кьилел гьалс хъувунвай, ц1уру хьана ч!ар фенвай бармакдиз ухшар тир. Къилин чин абурухъ элкъвена. Ч1уп-ч1улав хьанвай, сив, т1иш, вил сад-садакай ч1ара ийин четин тир са зат1уни абуруз килигзавай хьтин тир. Кьведанни тандай къайи фул фена.

Мейитдин п1узарар агъва хьана. Зерхеланни Маргьалан япариз кьилин сивяй акъатзавай хьтин са ван атана. И ван инсандин рахуниз ваъ, туьд ат1анат1ани суну галамай хпен ванциз ухшар тир. И ванциз абурувай эхиз хьанач. На лугьуди, и ванци абур арабадай къачуна гвадарна. Абур къвед сад-садалай алатиз хуьруьз катна. Вилик сифте гьалтзавай Зерхелан к1валин варарай чеб къенез вегьена. Хзанар абурун кьилел к1ват1 хьана.

- Вуч хьана? Гьим галтугна? Никай катзава?

- Балк1ан, араба гьина амукьна?

- Са гаф лагь т1ун. Вуч хьана я итим текьейбур?
Кьилихъ каш язвай къуншийрай гаф акъатзавачир. Абур

 

гьекьеди тухузваи. Рик1сри капашда п.нгнан.ш нуькЛрсн рик1ери хьиз тади къачунвай, вилср къуьрсн вилер хьш къугьвазвай, на лугьун, чпин лекъвендаи акъатиз к1анзавай Эхир Зерхелай ван акъатна:

- Геренан сурагь жинерар экъеч1завай... гьуьлягьар хьтин
гьилер галай.

Папарин, аялрин пагь атана.

- Т1ипЫисан патав аял ракъура, - лагьана сада, - атана
чун и къададикай хукудрай.

- Белки куь вилерикай карагна жал? - Жузуна, Верхелан
папа.

- Ша, фена килигин кван, им вуч аламат ят1а, - лагьана
гьарай эвердал атай къуншийри.

- "Ша фин, ша фин!" - лугьудай ванер пара хьана.
Вад-ругуд итим, гада сурарал рекье гьатна. Рик1ивайни
Геренан cap къатаннавай. Рагь акъатнавачт1ани цав ахъа,
дуьнья экуь тир. Вилерикай карагдай ч1ав алатна фенвай.
Ц1ийиз къатаннавай сурун къен ич1и тир. Инин иеси акъатна
вич фенат1а, акъудна чарада тухванатХа, ам ана амачир.

...Гъа йикъан нянин хурушум ч1авуз са гьарайни Геренан гьенелай акъатна. Адан папа ван хьайибурун ч1арар риб-риб жедай къив чГугуна. "Яраб вуч хьанат!а?" - лагьана зверай къуншидин папаз Геренан хендедай чилел ярх хьана акуна. Адан рик!ел "лапан" хтана. "Яраб папанни гьуьлуьн крар сад и жал?" - лагьана фикирна. Фад папан чиниз килигна. Папан чин михьи тир. Иви гагьатна гьамиша авайдалайни лацу хьанвай. Амма лапан алачир. Ада фад яд гьана. Чиниз ад яна вич-вичел хкидалди гьенел са шумуд паб к1ват1 хьана. Хендедайда вилер ахъайна. Папарин чиниз килигна лагьана:

Предыдущая123456789Следующая

Поделиться:

Воспользуйтесь поиском по сайту: