Дегь девирдин бахтавар инсанар 5 глава

- Герен хтанвай... КГвализ гьахьиз к1анзавай, - паб
гьуьргьуь хьана, адан кьил элкъвенна... Са гьелендилай
вилер ахъай хъувуна: - Заз минетзавай, вич кГвализ ахъая|
лугьуз.

- Герен вич тирни? - жузуна сада.

- Папаз вичин гьуьл чир тахьана жедани, - лагьана са|

масада.

- Заз сифте адан ван хьана, япарал ч1алахъ хьанач,|
здгаьвейла ак!уна заз, Герен варара акъвазнава. "Чан паб,|
з>н к1вализ хквен", - лугьузвай.

- Ваз адан чин хъсан акунани?

- Чин мич1и тумаж хьиз тир... Тек вили цДарцДар гузвай.|
1 ардан * 1'гфна заз килигзавай.

Дишегьллйри хендедай к1вализ тухвана, месик ярхарна,|

рик1 - дурк1ун гана. Дишегьлияр кьулан йифелди адан патав ацукьна, ахпа чк1ана. Йифиз чпин к1валериз хъфизвай па-париз ак1 жезвай хьи, са ни ят1а абурун тэер гатазва.

Муькуь югъ къвез алатзавай т1или йикъарикай сад тир. Вачегъан къула кудай к1арасар гьиз Лараз фенвай. Ада яцарин гьелцел вижевай са кьуру т1ар к1арк!арна эцигнавай. Истаста агъва жезвай яцар кьве сув галк1извай хивел агакь хъувурла адан гьелцин ц1уну хана. Ада ц1уну канабдин мук1атдив кт1анна, гила виняй агьуз я, авахьна хъфиди, лагьана фикирна. И мук1ат1 фад-фад ат1уз Вачегьанан чан туьтениз гьана. Ам хуьруьв агакьдайла мич1и хьанвай. Галатнавай яцар тГвалунив ягьаз абурун гуьгьуьна авай Вачегьаназ сад лагьана "Хи, лягьи!" лагьай ван атана. Ада вилик гилигна. Яцарин вилик вик1иниз гьил яна са хъен акъвазнавай. Им сад лагьана акур виляй Вачегьанан тандиз цирк акъатна. Зурзунар алахьна куьтягь тахьанмаз хъендин ван акъатна:

- К1ич1е жемир, Вачегъан! Ваз лугьудай кьве гаф ава.

И ван Геренан ванциз акьванни ухшар тушир. Амма Вачегьанан рик1ел вучиз ят1ани Герен атана. Рехъ ат1анвайдан тек вили ц1арц1ар гузвай.

- Алат зи рекьелай! Руьгь авачир тан! - лагьана-Вачегьана.
- Ваз вуч гаф жеди заз лугьудай?

- Яб акала захъ, Вачегьан.

- Алат рекьелай. Вун инсан туш. Вун мейит я. Руьгь авачир
тан я! Сур къатанна экъеч1 хъувунвайдакай инсан жедач.

- Ваъ! Вун ягьал я! Зун кьенвачир. Куьне зун чан аламаз
кучукнавай.

- Вун кускафтар я! - тикрарна Вачегьана, - вун къенвай.
Вун сурай акъат хъувуна.

 

- Зун кускафтар туш, зунни куьн хьтин инсан я. Зун
кьенвачир. Заз вири гафар ван жезвай. Рагьдин к1валин
гьенел ярх хьайидалай къулухъ сура туна винел пад
к1евдалди куьне вуч раханат1а вири зи рик1ел алама.

- Ак1 хьайила вун чна чан аламаз кучукнани? Бес гьарай
вучиз авунач.

- Заз вири ван жезвай. Амма вири жак1умар ак1 гьаддай
аватнавай хьи, тан ак1 ажуз хьанвай хьи, завай раха^
жезвачир. Мез сиве къугъурдай аман зал аламачир.

- А гафар вири акъвазра, вун пелен кьерел алай лапандикай
рахух! Ч1ехи Алпанди вун гунагь алачиз янавайди яни?

- Ваъ, Вачегъан! Зи гунагьар пара я. За лумат1вал авуна
За балк1анар чуьнуьхна. За чарадан хеб-к1ал гваз фена. За
Кьелер къулукай къемедив яна кьена.

- И гунагьрилай кьулухъ ваз чинни амани рахадай?

- Гила за вучин, Вачегьан? Ч1ехи Алпанди зи пелен кьер
падна к1андай. Зун ц1ай-лапандив кана ч1улаварна к1андай.
Танни, руыъни санал рекьидай вал. Алпандиз ак1 киш
акунач. Зи руыъ кьена тан туна. Бес гала за вучин? Садни
захъ рахазвач. Жуван сихилди зун ат1анва. Гьич папаз,
аялризни зун акуна к1анзавач. За вучин эхир, Зун кьенвач.

Зал чан ала.

- Ягьал я вун, Герен! - лагьана Вачегьана, - Вун руыъ
авачир тан я. Вун ц1ай авачир къул я! Вун яд кьуранвай лат
я! Вун векь акъат тийидай ч1аф я! Вун кускафтар я!

- Тапарар ийизват1а заз рагь къалумрай, зунни вун хьтин

инсан я.

- Рагъ ваз къалум хьанва. Вун лапан алаз кьена.

- Гила за вучин?

- Вач кускафтаррин патав! Вач Ваякьандиз! Хуьре ваз чка
амач! Вуна инсанрин ихтибардиз къастнава. Вуна гьуцариз
гайи кьин ч1урнава. Вуна ви руыъ шайтГандиз маса ганва.
Алат зи рекьелай.

Кускафтар гьарай акъатна шехьна. Им виридан шел тушир. Им инсандин шел тушир. Ихьтин ван са кускафт^рдай

акъатдай.

Кускафтар сурар галай патахъ алатна. Ч1улав са хъен ч1улав йифик какахьна, ц1рана, амукьнач.

Идалай кьулухъни са шумуд нянихъ кускафтарди кьув ягь-азвай ван хуьруьн патав гвай к1амарай, пелерай, вац1ун кьеряй къвез жедай. Са бязибуру йифиз яргьалай аквазвай тек эквни кускафтардин пелел алай тек вили гузвайди я, лугьудай.

...Кьве салун часпардал алай къванерал ацукьна къугьваз-вай аялри ихьтин гафар ийизвай:

- Кускафтардин гьарайдин ван хьайила квез чидани вучна к1андат1а? Кьве ябни гьилерив к1евиз къуна пудра "къир, къир, къир!" - лагьана к1анда.

...Герен квахьна, Адан т1вар кьазвайбурни йикъалай-юкъуз ти1мил жезвай. Виридан мецел аламайди "кускафтар" гаф тир. Виридаз чизвай: жуван имилдиз, элдиз, хуьруьз, к1вализ ч1ана ниятдив килигай ксарин эхир гьа ик1 жеда. Адалатдин гьуц Алпанди гунагьрин чка вахгун тавуна тадач.

...Са нянихъ хуьруьнвияр мадни кимел к1ват1 хьанвай. Пака экуьнахъ хпехъанар куьч гваз арандиз рекье гьатна кТанзавай. Гьавиляй абуру санал к1ват1 хьана кишзавай. Ч1ехи фекьи Т1ипЫисавай хийир-дуьа къачун герек тир. Ихтилатар хьана алатайдалай къулухъ Текъийриж сихилди-

кай тир сада Т1ипЫисавай жузуна:

- Ч1ехи фекьи! Яраб кускафтардин эхир гьик хьанат1а? Са
шумуд югъ я, адан гьарайдин ван къвезмач.

- Кьузуьбуруз чидайвал, чи хуьре ихьтин кьиса садни
къанни ц1уд йис идалай вилик хьанай. Амма а кас лапан алаз
кьенат1ани сурукай хкат хъувуна кускафтардиз элкъвеначир.
Маса чкайрани ихьтин кьисаяр фад-фад жезва. Кьвепелен
шегьерда, Кас ванДун, К1уррин вац1ун кьерера авай хуьрера,
Шарванда авай Шаман хуьре, Гъуцар суван къулухъ галай
Мич1и хуьре, Муыпкуьрдани, Партавдани, Кьвевардани ихь­
тин крар хьана, лугьуда. Улубра кхьенва хьи, тъахъдин гьуц
Алпанди инсан рекъин тавунмаз адан гунагьар алцумда.
Хъсанвилерилай гунагьар пара тирбурун пелен кьерелай яда.
Геренан хьиз. Гунагьар хъсанвилерилай са шумудра пара тир
ксарин сура регьят ксун Ч1ехи Алпандиз меслят аквадач.
Абурукай кускафтарар жеда.

Текъийрин сихилдикай тирдаз и ван хьайибур бес хьанач:

- Гьуцари зун айиб тавурай. Зун асидини гьисаб тавурай.
Кьуд балк1андиз килигна инсан кускафтардиз элкъуьрун
пара залан жаза тушни?

- А гафариз Пилиди жаваб гурай. Адаз вири акунва, -
лагьана ТЧипМиса.

Пили Рагьдин к1валин вилик квай ч1ехи чарсудал к1аник к1уртун цен кутуна ацукьнавай. Итимри элкъвена адаз ки­лигна. Пилиди къуьнерихъ галай к1урт дуьзар хъувуна гаф лагьана:

- Куь рик1ел аламат1а, пуд йис идалай вилик Шарвандай
чи хпер квахьнай. Хпехъан Кьелерни далудилай сухнавай
къемедикай кьенай. Квез чидани а къемедин иеси вуж тирт1а?
Заз гьуцари къалурна хьи, а кар авурди Герен тир. Ада хпер
тухвана гимишдин зат1арихъ яхулриз маса ганай. Гила куьне
лагь, гьуцаривай ихьтин кардиз "алатна" фий" лугьуз же-
дайни? Ваъ! Герен чи виле гьатнавай цаз тир. Гила а цаз
акъатна. Инсанризни рягьят хьана, гьуцаризни.

Пилиди кисна. Ахпа мад рахана:

- Зи квез са сирни ахъайин. Ахварай заз Геренан к1валин
къулухъ галай къавахдин тарни акуна. Гьанани са вуч ят1а авай
хьтинди я. Кьегьалрикай дугура, а т!араз хъсан килиграй.

Гьа геренда Текъийрин, Мадагьрин, Щегьре к1уртарин, Данкьарин, Михерин сихилрикай тир жегьилар гьазур хьана, къавахдиз килигиз фена. Са герендилай абур хтана Т1ип1т1исан кГвачерик са хъицикьдин тагьар вегьена. Адай са киледилай пара гимишдин затГар авахьна.

Герена вичи к1ват1айбур папакай, аялрикайни к1евнавай. Пилиди кимел алайбуруз килигна. Хуьруьнвияр Пилидихъ

галаз рази тир.

А йикъан нянихъ хуьруьнвийриз эхиримжи сеферда кус-кафтардин ван атана. И ван гьар садаз вичин бейнидин

кьеняй атанай.

...Йифен кьулариз, хуьруьнвияр вири верцДи ахвара авай чТавуз Рагьдин к1валин вилик квай секуьл к1вал кьван авай чарсудин са цла ат1анвай гурарай винелди са кас акъахзавай. Къванцин винел акъатдамазни ада кьве гьил цавузна вацраз килигна. Ахпа метер яна. И кас Пили тир. Ада вичин гунагьрилай гьил кьачу лугьуз Вацраз дадна:

- Я ац1ай Варз! Инсанри чпин гунагьрин парабур йифиз
ийизвайди ваз чида. Вун гзаф гунагьрин шагьид ЯГ Геренани
ч1урук1а крар ви вилик авуна.

- Я ац1ай Варз! Вун зи ахваринни шагьид я. Ваз чида хьи,
гьуцари заз алатна фенвай крарни аквадай гьунар ганва.Захъ
галаз а ахвариз вунани килигна.

- Я ац1ай Варз! Вун зи амалдинни шагьид я. Ваз хъсан чида
хьи, адалатдин гьуц Алпандин ч1алаз килигна, адаз
муьт1уьгь хьана, Гереназ чехирдик кутуна к1еви ахварин
туьтуь за гана. Ам ахьтин са туьтуь тир хьи, къенез фейи
касдин каш кьадай, рик1 акъвазардай, пелен кьерел яру лапан
акъуддай. Гьа ик1ани хьана.

- Я ац1ай Варз! Ваз хъсан чида хьи и туьтуь хъвай кас ирид
йикъалай вичел хуькведа. Гьа йифизни Ч1ехи фекъидал'
меслятна за Геренан сур къатанна. Михьи гьава акьур Герен i
вичел хтана, с^рай акъатна. j

 

- Я ац1ай Варз! Ваз гьамани чида хьи, а туьтуьди, ирид|
юкъуз сура амукъуни инсандин руьгь тандикай къакъудзава^
Сур акуна хтайдакай инсан хъжедач. I

- Я ац1ай Варз! Гереназ и жаза ганачирт1а имилдин рикН
Ч1ехи Алпандин адалатдиз шак гьатдай. Идаз рехъ ryJ
жедани мад? Ваъ! Ак1 хьаназ хьуй инсанар аси жедай?
Гьуцари чаз къадаяр ракъурдай. Идаз рехъ тагун патал чн;\
Герен чи хуьрелай садакьа гана. ■

- Я ац1ай Варз! За дуьз авуначт1а, Ч1ехи Рагь заз къалум
хьурай! Зун нагьахъ ятТа Ч1ехи Алпанди зи акьул вахчурай!

Пилиди дадна куьтягьна, цавариз килигна. Цаву ванна:

- Вун гьахъ я!

И гафар са Пилидиз ван хьана.

Л

W

Яран пуд лагьай юкъуз гъиле къелем къачудамазни адан вилерикай Ч1ехи

фекьи TIunlmlucaH нур авай чин карагна. Ам TunJuppun Рагъдин

к!валин ч1ехи к1вале фекийрин, сухтайрин, Кьвепеле ш-егьердай,

Муьшкуьрдай, Кьулан вац/ун а папшй атай хванахайрин -

микитисрин,(86) зарийрин юкьва ацукьнавай.

- Зи рик1ел Иррисан - и rnleap алай сад лагьай лезгидин сердарвилин йисар хквезва, - лагьана TlunlmJuca. - Румвияр чи ватандал гъиле гапур

аваз атай ч!авар.

- Чаз а ч1аван кьисайрикай рахух, Ч1ехи фекьи, - лагьана Римиди

Шалабна.

- Хьуй, чан рухваяр, - жаваб гана кьуьзуь TlunlmJuca. Ada вичин

ихтилатдик кьил кутуна.

ИРРИСНИ ПОМПИ(87)

- Мисирда к1елна пДийиз хтанвай ч1авар тир. Зун гьа и Гъуцар к1вализ фекьи тайинарнавай. Са юкъуз кьакьан пелерал ц1аяр кана. Хабар агакьна хьи, румавияр къвезва. Вири хуьрерай кьушун к1ват1 хьана. Гьар тилит чпин гьвеч1и сердердин(88) гъилик галаз Кьвепеле шегьердихъ рекье гьат-на. Зун Тип1иррин тилитдик(89) галай. А ч1авуз зи къанни са йис тир.

Ч1ехи Алпандин рухвайрин ватан тир Лезгистандин гьар са патай атайбур Кьвепеле шегьердин патав - вац1ун кьере лежен-лежен хьана акьвазнавай. Нисиниз т1имил амай. Кьвепеле шегьердин к1еледин варар ахъа хьана. Дяведин

3-5105

 

лярхарда аваз ч1ехи сердер Иррис чи вилик акъатна. Адал щведин пекер алай.

Ч1ехи сердердин мярхардин гуыъуьна Кьвепеле шегьердин "ъуцар к1валин ч1ехи фекьи Ба(90) авай араба къвезвай. МярхарарШ) къвал-къвалаз ягьана акъвазна. Ч1ехи:ердерди (къашат1ди) кьве гьилни винизна. Адан капун окьвара рагь акьуна.

- Ч1ехи Алпандин рухваяр! - гьарайна Ч1ехи сердерди, -
\лупан имилар, - за квез виридаз гьуцарин эмищалди эвер
янва. Партавдай(92) хтай кьегьалри чав чи часпаррин патав
пъияр агатна лагьай чав агакьарнава. Ягьияр гьеле чи
ютандал атанвач. Абур рекье ава. Румавияр эведдай
ъайратрин(93) шарвалдихъ галаз т1игьун патал абурун ви-
1ел физва. Адалайни вилик ягьийри Понтдин шарвал
Митридатан кьушунар чук1урна, к1ар-к1арнава. Гила абуруз
фменияр тек туна шуьткьуьрриз кГанзава. Куьн гьавурда
1кьурвал ахпани раж (94) чиди я.

Ч1ехи сердерди са т1имил ял яна. Ахпа рахун хъувуна:

- Къе къуншидин пеле акьур къван пака жуван пелени
1кьун тавурай лугьуз а къван агаддарзавай гьилер ат1ун герек
I. За квез гьавиляй эвер гана. Эрменийрин пачагьди чаз чар |
)акъурнава. А чарце кхьенва хьи, ягьийрин вилик сад-сад
исъатна хьуй абуру чунни, куьнни, иберарни, мидиявиярни
■апурдай акъудда. Идаз рехъ тагун патал чун къунши халкьар
ггьийрин вилик сад хьана, гьуд хьиз акъатна к1анда. Са
■афуналди, къуншийриз чавай куьмек к1анзава. И кардин
>велни-эхир, хийирни-зиян, кьил-гуьгь чна фекьийрихъ га-
газ санал кишнава. Виридан акьулди ик1 кьат1изва хьи,
[гьийрин вилик пад чун, гьайратар, карталар(95), мидиявияр
анал к1ват1 хьайит1а ат!уз жеда. Гъуьлягъдин туьд чукьвена
дав мез акъудиз гун патал гьилин вири туп1ар кардик
:акахьна к1анзавай хьиз, ягьидин мез кьалхандай акъудун
гатални чна вирида т1емер санан к1ват1ун чара авачир кар

Ч1ехи сердер Ирриса вичин патав акъвазнавай Ч1ехи фекьи задиз килигна гуьгь гьана:

- Чна мад садра квехъ галаз киш хъийизва: Пакаман югь I
»ик1ел гьана къе къуншийрин куьмекдиз финал куьн рази |

[НИ?

Пудкъад агьзур касдин-итимдинни папан ван санал акъат-га. И ванцикай цава гьуцарни къудгьунна:

- Чун рази я!

Ч1ехи фекьи Бади гьилер виниздалди кьушундин ван

»6

ат1анач. Ч1ехи фекьиди лагьана:

- Лезгияр! Алпанан тубаяр рик1ел хкваш. Сад муькуьдаз
лук1 жемир лагьана чирна ада чаз. Къе ягьияр чун вири лук1
авун фикирдив чи винел атанвайбур я. Къе абуруз чи
къуншийрикай лук1 ийиз к1анзава. Пака абуру гьа хиялдив
чи винелни гапур хкажда. Идаз чавай рехъ гуз жедач. Чна
ягьийрин гапур авай гьил чи гапурдив ат1ана к1анда. Им чи
т1ем агакьдай кар я.

Кьушунди Ч1ехи фекьидин гафарихъ разивилив яб акалза-вай. Абур ч1алахъ тир хьи, гьуцарин куьмекдалди и дяведай-ни чеб гьалиб акъатда. Ч1ехи фекьидиз кьушундин фагьум-дай физвайбур чир хьана:

- Лезгияр! Яргьал, залан рекьиз акъат тавунмаз гьуцариз
дадин, - лагьана.

Вишни къад агъзур гьил виниз хьана. Пудкъад агьзур сиви тикрарна:

- Я Ч1ехи Рагь! Ак1 ая хьи, ягьийрив чи т1ем агакьрай! Ак1
ая хьи, чи гапур гьиляй ават тавурай! Ак1 ая хьи, чун садрани
масадаз лук1 тахьурай!

Цавари ванна.

- Куь гафар Ч1ехи Рагьдив агакьна! - лагьана Ба фекьиди.
...Ик1 кьил акатай дяве са шумуд йисуз фена. Гагь туькъ-

уьниз, гагьни цДийи кьилелай куьк1уьниз яргьал ч1угуна.

Румавийри Тигранакер кьуна.(96) Амма и ч1авуз Лукул­ла (97) и дяведа вичин кьушундин ч1ехи пай квадарна. Лез­гийрин, карталрин, гьайратрин, мидиявийрин гапуррин, ригейрин, хьелерин вилик Лукуллан кьушун винел рагь аватай мурк хьиз цТразвай. Крар ик1 акур Румадин сенатди лезгийрин, карталрин, мидиявийрин, гьайратрин, винел Помпеян гьилик галаз ц1ийи кьушун ракъурна. И кьушунди эрменийрив мет ягьиз гана. Ахпа румавияр лезгийрин винел атана.

Мад кьакьан пелерил ц1аяр кана. Мад лезгияр гапурдикай галк1ана. Помпеявни лезгийрикай хабарар агакьнавай. И хабарри адан рик1ик кич1евал кутунвай. Помпея лезщйрин винел фин тавунмаз мад садра веревирдер хъувун патал кам-цуыъзавай. Ада виликай къвезвай кьуьд аранда акъудун кьет1на. Адаз лезгийрин гьакъиндай ван хьайибур гьакъикъат (шлу) яни-тушни чириз к1анзавай. Лукуллан кьилел атайбур адаз таре хьанвай. Адан пер ханвай.(98)

Помпея вичин кьушун пуд чкадал чара авуна. Аранда пуд чкадал лагер яна-куьбе кутуна. Румавийри хъуьт1уьн къаяриз эх жедайвал гьазурвал акваз хьана. Лезгийри Пом-

з* 67

пеян гьерекатар вилив хуьзвай. Ч1ехи сердер Ирриса чара-чара макилрин - вилаятрин гьвеч1и сердсрар, фекьияр к1ват1на. Партавдай, Гъуцар к1еледай, Алпанадай, Тип1ирай, Арцахай, Муьшкуьрдай. Кае к1еледай, Шарак1ундай атана вири к1ват1 хьана. Абуру вилик къвер дуыпуьшар_фагьумдин экуьнал са-сад туп1алайна. Низ чида хьи. Помпея~хъуьт1уьн цик1из сад лагьана вичин хиялар дегишардач? Нивай лугьуз жеда хьи, Помпеян фикирдай чун секинарун, ахпани сад лагьана чи винел кьушун ч1угун физвач? Румавийрин'кьу-шун аранда амай кьван чи вилериз ахвар къведани? Рак1арал гишин нахчир алай хипехъандиз гьик1 ахвар атурай?

Вирида и жузунар гьахъ хьун тесдикьарна. Рик1ивайни ягьийрин рик1яй вуч физват1а кьат1ун четин тир. Кар ик1 акурла Ч1ехи къашат1 Ирриса лагьана:

- За ик1 кьатГизва: Помпеян кьушун пуд патахъ чкГанвай
ч1авуз абурун винел гьарза жен герек я. Чеб-чпел хкведалди
абур чара-чараз бамишна к1анда. Амайбурни хпер хьиз хурук
кутуна чукур хъувун чалай алакьда. Завай хьайит1а, и кар
чаз гила авун регьят жеда. Тар к1анелай ат1унлай адан хилер
тек-тек ат1ун, кваюн(99) регьят тушни?

И кишдал рази туширбурни авай. Ч1ехи фекьи Бади Пом-пеяхъ галаз рахунар тухун, мез жагъурун дяведилай серее рехъ я лагьана. Амма гзафбур ч1ехи сердер Иррисан пата

хьана.

Ирриса вичин кьушун пуд патахъ чара авуна. И ти-литрикай садаз ч1ехи сердер Ирриса вичи, кьвед лагьайдаз адан стха Кьуьзуьда (Касика), пуд лагьайдаз Гъуцар к1еледин сердер ТерпецДа ч1ехивал ийизвай. Пуд сердер чпин арада ик1 рази хьана: Иррис вичин кьушун гваз Метел Селлеран(100) гъилик квай кьушундал кьарза жеда. Рума-вийрин и кьушун муькуьбурулай сандиз гзаф тир. Ч1ехи сердер Иррисан стха Кьуьзуьд Помпеян винел фида. Гъуцар к1еледин сердер Термец1ани Луьси Флаккан(101) гъилик квай кьушундал гьеп1есда.

Суварилай ларай къарагьай лекьери арандиз лув гана. Зулун ч1имин эхиримжи юкъуз лезгийрин кьушунди румавийрин лагерриз гьеп1есна. Экуьн яр тахьанмаз лез­гийрин гьарайди румавийрин япар биши авуна:

- Яргьияр ягъа! Ягьа ягьияр! Куквара! Садни тамир!
Вилерал ахвар аламай ромавийрин винел, на лугьун, къайи

яд иличнавай. КичГевили каш кьунвайбур къарагьна чпин яракьрикай галк1идалди, са шумудра а дуьньядиз фена-хта-на. Абурун винел хьелер къвазвай, гьарадакни ц1ай галай са

фит1ил квай. Кузвай кумайрин экуьнал лезгийрин турари ц1арц1ар гузвай. И ц1арц1арди ягьийрин вилер кармашна. Румавияр йифиз винел хъварц гьалтнавай дишэгьлидин гьал-да авай. Абуруз вучдат1а чизмачир. Са тилитдиз муькуьдакай хабар амачир.

А юкъуз няналди дяве фена. Йифи вичин ч1улав къир чилел вегьейла дяве акъвазна. Кьве патайни кьейибур гзаф'тир, Цихъ ц1игел арандин чилер ивиди тухарнавай. Пака экуь-нахъ лезгийрин ц1ийи гъужумдиз гьазур хьанвай румавияр рекьер хуьз амукьна. Лезгияр абурун винел атанач.(102) Румавийри югьни, йифни лезгийрин рехъ хвена. Лезгияр, на лугьун, и чилел аламачир.

Помпеи са кьил кьве гъилив кьуна амукьнавай. Вичин гьерекатдив Ирриса адаз гзаф четин са жузун ганвай. Пом­пеяз жаваб жегъизвачир. Ам "гьик1ин-вучин?" - лугьуз амукьнавай. Адаз ат1ай гаф лугьудай кас авачир. Румавийрин рик1ел чпелай вилик и чилерал атана хъфейбуру лагьай гзаф зат1ар хтана. Помпея лезгийриз куьмск гузвай гъуцарилай к1уьнк1 кутуна амазонкайрал кьван, пилийрал кьван чпиз чидай зат1ар вири рик1ел хкана. И югь Помпеяз веревирдрин югь хьана. Нянихъ ада кьушундин ч1ехибур к1ват1на. Гъарада вичин фикир лагьана. И фикирар акьван акахьайбур тир хьи, эхир са патахъни акъатнач.

Пака экуьнахъ Помпеяз хабар хьана хьи, лезгийрин ити-мар атанва. Абуруз лугьудай гаф ава. Помпеяз хвеши хьана. Ам ак1ай к1еверай акъатна. Помпеи вич къецел экъеч1на. Литин чадурдин вилик балкГандал алай пуд кас акъвазнавай. Абурукай садац гьиле лезгийрин т1арат1 авай. Гару галта-дарзавай т1арат1диз Помпея фагьумдив килигна.ТНа лугьун, адан жузунрин жавабар т1арат1дал кхьенвай кьван. Кьуд шш1ен яру т1арат1дал Ч1ехи Рагьдин сурет алай. И туракь ракъини Помпеян вилер кармашна.

Помпеи вичиз гьазурнавай чкадал ацукьна.

- Ша лагь, лезгийриз!

Лагердин чГехида Помпеян гафар лезгийрив агакьарна. Лезгияр балк1анрилай Эвич1на. Гьиле т1арат1 авайди юкьва, муькуьбур къерехрал алаз Помпеян вилик атана. Абуру кьил хура туна Помпеяз салам гана.

- За квехъ яб акалзава, - лагьана Помпея. Ахпа патав гвай
грекдихъ элкъвена. - Бес зи гафар лезги ч1алал ни элкъуьрда?

- Чун куь гафарин гъавурда ава! - Лезгийрикай сада
латиндал лагьай и гафари Помпеи мягътеларна. Гьиле хъеан
т1ушуннавай данадин хам авай жегьилди дуьз адан вилериз

килигзавай. Жегьилди Иррисан туп1алдин лишан алай хам Помпеяв вугана. И хамунал алай тупТалдин лишанди и атанвайбур Ирриса ракъурнавайди тестикьарзавай.

- Ви т1вар вуж я? - жузуна Помпея. - Ваз латин ч1ал гьинай
чида? Белки вун чун маса гана лезгийрин патахъ фенвай-

бурукай я?

- Ваъ, Ч1ехи сердер, - лагьана Т1ип1т1иса. - За Мисирдин
Рагьдин к!вале, Милет шегьерда философиядин мектебда
к1елна. Зун грекринни, румавийринни философрин мектебра
хьана. Хьайи чкайрин ч1аларни, адетарни, хесетарни чирна.

Помпея кьил юзуринив вичин разивал чирна. Ахпа жузуна:

- Вун вуж я?

- Зун Тип1иррин Гъуцар к1валин фекьи Т1ип1т1ис я. Зи
патав гвайбурукай сад Гъуцар к1еледин сердер Термец1,
муькуьди са тилитдин т1арат1 гвай кьегьал Шар я. Ч1ехи
сердер Иррисани, ч1ехи фекьи Бади Гъуцар к1еледин сердер
Термец1 квех галаз рахунар тухун патал ракъурнава.

Термец1а мад са сеферда кьил хурузна вин чирна.

- За квехъ яб акалзава! - лагьана Помпея.

- Ч1ехи Помпеи! - кьил кутуна Термец1а, - виликан йикъан
кук1унар чун гуьр жен патал тир. Квез чир хьун патал тир
хьи, чун-лезгияр чи чилин патал сад амайкьван женгиниз
гьазур я. И чГавалди тек са ягьидивайни чи чилерал регьят
ацукьиз хьайиди туш. Виликан юкъуз квезни акуна хьи, хайи
чилин винел, хайи цавун к1аник галай лезгийрин руьгь са
зат1унивайни юзур жедач.

- И гафарин мана кьат1ана, вуна заз течир затТар лагь! А
зат1ар хьи, абур лугьун патал куьн иниз ракъурнава.

- Ч1ехи сердер Иррисани, ч1ехи фекьи Бадини ваз къал
акъвазарна алатна хъфин кишзава.

Помпеян рангар къекъифна. Адаз лезгийрикай ваъ, впчин ажузвиликай хъел атана, регъуь хьана. ТермецГа шла лагьай фикир адан вичинни рик1из атанай. И геренда маса рсхъ адаз вичизни аквазвачир. Адак хъел кутазвайдини и чара тахьун, маса рехъ жагьур тахьун туширни? Са фикирди адаз секинвал гузвай хьи, къал акъвазарун теклиф лезгийрин патай къвез-вай.

- Чна куь теклиф кьабулзава, - лагьана Помпея. - Амма
чи арада са ихьтин разивални хьана ккгада хьи, чун куь
къуншийрин винсл фейила куьне абуруз куьмек гудач.

- За квев Ч1ехи сердер Иррисан гафар агакьарзава: лез­
гийрин чпин къуншийрихъ галаз авай крарин чи арада
жезвай разивилихъ галаз са галк1айвални тахьун герек я.

Ч1ехи сердер Ирриса квез инсанрин артух азабрин вилик пад кьун патал къал акъвазарун кишзава. Ина маса-шарт1ариз чка авач.

Помпея арандин кьакьан цавун аршдиз килигна. Хиялри ам са гьиниз ят1а тухвана хкана. Ада вучиз ят1ани Термец1ал ваъ, адан гафар латиндал элкъуьрна агакьарзавай Т1ип1т1исал вилер хвена:

- Чун рази я. Амма зидни Ч1ехи сердер Иррисан арада чараз ихтилат тахьана жедач.

...Муькуь юкъуз Ч1ехи сердер Иррисани Ч1ехи сердер Помпея дяве акъвазаруниз талукь разивал кхьенвай чарцел чпин туп1алер илисна.

Гьа йикъан нянихъ лезгийрин сердеррин, микитиерин, фекьийрин гьили - гьилаб кьле фена. Инал ч1им к1или хьана. (103). Абуру пакаман йикъан ц1арар, рангар, гиширар са-садахъ галаз кьадай сиясат гьазурун патал фагьум хци-бурукай ц1усад кас хкяна. Ахпа вири гьуьдрагдихъ(104) ацукьна. Ч1ехи фекьи Бади дяве куьтягь хьуникди рик!ер ахъайдай са гаф лагьана. Гъалибвилин сувариз къад йис идалай вилик чилик кутунвай чехирдин куьшуьяр хукудна-вай. Чехирдив ац1ар крчар ч1ехи фекьидин акьулдив ац1анвай гафарилай кьулуьхъ мадни верц!и кьана.

- Са ягъи чна сивелай яна рахкурна, - лагьана Ирриса. -
Амма ам акьванни яргьал фенвач. Помпеи гишин нахчир
хьтин са кас я. Адаз маса рехъ акунайт1а, ам дяве акъва-
зарунал сакГани рази жедачир. Ам чараат1айвилин гъиле есир
хьана.

- Бес иберринни эрменийрин крар гьик1 хьурай? - жузуна
Термец1а.

- Помпеи атана хъфизвайди я. Амма иберар, эрмеяияр,
мидиявияр чи къуншияр я. Гьавиляйни, регъни мегь патарай
ара дат1ана гишин нахчирар хьиз къвезвай ягьийрин вилик
чун санал экъеч1 тавурт1а, ягьийри чун чан аламаз алажда.
И шлу рик1ел хуьн герек я.

Ахпа мярекатдиз чуьнгуьрар гвай мазанар атана. Абурулай кьулухъ Кьвепеле шегьердин Рагьдин кГвалин хурди чпин гьунар къалурна.

Абурулай кьулухъни мярекатдин къене авайбуру ван-ван­це туна лирлияр лугьуз кьил кутуна. Лезгийрин итимри санал лугьузвай манидин ван ирид суварилай алатна физвай.

Ягьияр алатна хъфена лугьуз суварар туьк1уьрнавай, хве-шивалзавай лезгийри ван-ванце туна мани лугьудай ч1авуз Помпеи лаш акьунвай, гьа виляйни, тум кьвехе гьатнавай

нахчир хьиз иберрин винел рекъе гьатна.

Помпеи иберрин карталрин уьлкведин къенера гьах1>нач. Дцан рик1яй кьулухъ галамай лезгийрикай авай кич1 акъатна физвачир. Са вил кьулухъ ягъазвай Помпеяз ак1 жсзвай хьи, вилик, къвалахъ квай к1унт1арикай садан кьулухъай и гье-ленда лезгияр хкатда. Адаз ахварайни лезгияр аквазвай. Гьавиляйни, Помпеян ахвар ат1ана, кьарай кьенвай.

Помпеявай карталрин кьушундихъ галаз чин-чинал къвез хьанач. Ада пад къерех чапхуниз кьуьд ракъурна. Амма ам дана кьулухъ галамай калин гьалда гьатнавай, гьавиляй ада вил кьулухъ язавай. Помпеян сабур тамам квахьнавай. Ви-ликайни иберрин гапуррал гьалтай румавийри чеб кьулара гьатай кьифрен гьалда кьат1извай. Помпеи кьве ц1ун арада амай. Гзаф веревирдрилай кьулухъ Помпея кьат1ана: лезгияр муьт1уьгъ тавунмаз адаз Къафкъазда чка авач. Гарун хура авай циф хьиз атана румавийрин кьилел хар къурзавай лезгийрин вилик пад кьун тавунмаз, адаз я секин югь жедач я, регьят йиф.

Помпея кьушундиз эмир гана:

- Кьулухъ! Лезгийрин винел!

Кьакьан пелерал мад пДаяр кана. Лезгистанда аялдилай кьуьзуьдалди вири к1вачел къарагьна.

Помпеян шанилар Ибериядай кьулухъ элкъвена.(105) Ам­ма румавийрин рик1е чка кьунвай кич1 акьван гзаф тир хьи, абурувай чеб фейи рекьяй кьулухъ хквез хьанач. Помпея чинеба рекьер жагъурна. Помпея, вичивай хьайитГа, лез­гийрин винел хабар тавуна, гатун марф хьиз къвада лагьана фикирнавай. Абур яд авачир шимерай яна кич1ез-кич!е^ Йуррин вац1ув агатна. Помпеи са шумуд юкъуз вапДун кье^ < кьуна атана. Адаз ванДалай алатиз кич1е тир. Вац1ун и па > адаз чил хьиз ваъ, гьар къванцикай са кьегьал хкатзавас к1еле хьиз аквазвай. Эхир Помпея вац1алай алатдай эмир гана. Кьушунди лезгийрин чилел к1вач эцигна.

Сифте юкъуз абурал лезгийрикай садни гьалтнач. Рехъ дегишарнава лугъуз фидай падни квадарнавай Помпеи кьуд патаз килигиз амукьна.

Кьвед лагьай юкъуз кьушун балкГандал алай са лезгидихъ галаз чин-чинал атана. Адаз катдай чка амачир. Ромавнйри ам цДарнДа туна. Помпеяз и хабардикай гзаф хвеши хьана.

- Чаз рехъ къалурдайди жагьана, - лагьана ада, - гила чи
крар хъсан фида.

Лезгиди ягьийриз рехъ къалуруникай кьил къакъудна.

- Ваз маса рехъ амач, - лагьана лезгидиз Помпея, - я вуна

 

чаз рехъ къалурда, яни чна ви кьил ат1уда. Лезги кьил ат1унал рази хьана, рехъ къалурунал ваъ.

- За ваз къизилар гуда, - лагьана Помпея, - пара къизилар,
чаз рехъ къалура.

Лезги рази хьанач.

- За вун лезгийрин чилин ч1ехид эцигда, - лагьана Помпея,
- чаз рехъ къалура.

Лезги лип1 хьанвай. Адай ван акъатнач.

- Ик1 хьана хьуй за ви кГалханда цур цада, - лагьана
Помпея, - мад садрани ви ван акъат хъувун тавурай лугьуз.

- Ваз зи кьушун аквазвани, - лагьана Помпея, - чи сан
квелай гзаф я. Килига садра и хъпи дшмер зи легионерри
гьик1 ч1улаварнават!а? Лезгийривай гьик1 хьайит1ани чи
вилик акъваз жедач.

Лезгиди сиве яд кьунвай. Кар ик1 акурла Помпея эмир гана:

- Лезгидиз яд гумир. И хъпи шимерал тек са юкъуз яд хъун тавуна акъваздамазни ам хъуьтуьл жеда.

Гъилер кутГуннавай лезги кьушунди вичихъ галаз тухвана. Идакай са хийир жагьанач. Фидай пад квадарнавай кьушун-дин кам яваш хьанвай.

Шарвандин ч1ир-ч1ирдик к1алхан кьуру хьанвай лезгиди "гьикГин - вучин?" - лугьуз вичи-вичиз версвйрдерзавай: "Гъуьлягьдин сивяй гьик1 акъатин?"

Эхирдай ам ихьтин къарардиз атана: "Ваъ" лугьуникай са хийирни авач. Абуру зи кьил атГуда. За абуруз рехъ къалурин хиве кьурт1а хъсан я. Ягъияр за хъпи шимерин деринриз тухвана ягьаларда. Рехъ яргьи жердивай белки зазни са аманеви жагъида жал? Белки гъуцари заз ягъийрин гьиляй катизни куьмекда жал?"

Ягьийриз есир гьатай кьвед лагьай юкъуз лезгиди вич рехъ къалуриз рази я лагана. Легионерри ам вилик ыДарыДиз тухвана. Са гьелендилай легионерриз акуна хьи, ях лезгиди-вай балкГандал алай легионеррив агакь жезвач. Абуру адазни балк1ан гана.

Помпеян кьушун акъваз тавуна физвайтГани рехъ ат1ана кьилиз акъатзавачир. Абуру КГуррин вац1алпй ацГ)'рай ц1уд агъзур цел ядни хт^вана куьтягъ жезвай.

Нян кьиляй легионеррин вилик вирер акъатна. Ибур къав алай вирер тир. Йифиз инай физ тежен чир виляй Помпея кьушун акъвазарна.

Помпеи экуьнахъ гъавурда акьуна хьи, и вирерай адан кьушундивай акъат жедач. Вирерин къерех кьуна финлай

къир маса чара амачир. Жегьил лезгиди чеб алцурарнавайди Помпея гила кьат1ана.

- Адаз яд гумир! - Эмир гана Помпея. - Къарихвили адан
чан яваш-яваш къачурай.

Предыдущая123456789Следующая

Поделиться:

Воспользуйтесь поиском по сайту: