Дегь девирдин бахтавар инсанар 2 глава

- Ваз зун чидани? - Куьзуьдф гададин вилериз килигна.
Кьуьзуьдан чинай нур чик1извай. Вилерай гададал ,икир

(мергьямат) илич жезвай. Чка жив хьтин лацу циферикай яз чил кьуна галчур жезвай яргъи валчагь алай и кьуьзуьд Иррисаз сад лагьай сефер тир акваз. Амма кьуьзуьдан жузун сивяй акьатай гъеленда гададиз ам чир хьана.

- Ч1ехи Алпан! - Вичизни течиз гьарай акъатна гададай.

- Вуна дуьз кьат1ана, - лагьана Ч1ехи Алпанди. - Зун
адалатдин гьуц Ч1ехи Алпан я. Амма лезгийриз зи т1варунлай
вилик Ч1ехи Рагьдин ирид туба чир хьун герек я. Ваз абур
чидани? /

Икьван ч1авалди гададин я бейнидиз, яедг мецел и тубаяр атаначир. Амма Ч1ехи Алпандин жузундихъ галаз и тубайри гададин бейнида чка кьуна.

- Ч1ехи Рагьдин тубаярни ваз чида, - лагьана кьуьзуьда, -
Бес ч1ехи сердер Иррисан кьве кж1 алай гапур рик1ел хуьк-
везвани ви?

Гада вичин бейнида экъвена. Амма ч1ехи сердер Иррисан т1вар жагьанач. Ч1ехи Алпанди мад жузуна:

- К1анивилин сувар кьилиз акъудиз тахьай^кьве агьзур йис
кьвед^агьай дуьньяда Яргьи рушан патав ракъурай
Иррйсакай хабар яни ваз?

И жузунар ван жез-жез, на лугьун, гададин бейни экуьнив ац1узвай. Гуьр тушир к1ам лебе-леб ацДанвай циф гару чукурай кьван вилер т1ебиатдин иервилел кьарухь жедай хьиз, бейнидин ц1ийиз экв акьаз ахъа жезвай пип1ерини адан руыъ хкажзавай.

- Ви руьгьдиз за жузурбурни чида, жузун тавурбурни, -
лагьана Ч1ехи Алпанди, - Жуван руьгьдихъ галаз мез
жагьура, сад хьухь! Ада ваз гьакъикъат чирда. Ада ваз фагьум
фена к1ан тир рехъ къалурда. Ада jgyH кьве дуьньядин
сирерикай агагь ийида.(41) Ви бейни Иикъа садра дегиш
жезвай гарари кул галтадуникай хуьда.

Кьуьзуьда мад садра гададиз кьилелай к1вачелди килигна:

 

- Ч1ехи Рагьдиз аси жемир!

- Жедач, Ч1ехи Алпан!

...Йисар алатиз фена. Гада ч1ехи хьана. Иррисрин руыъди адан фагьумдиз такур са т1ем ганвай. Ада масадбурувай кьат1из тежер зат1ар кьат1извай. Адаз масадбуруз таквар зат1ар аквазвай. Дуьз я, гададин чирвилерин гзаф пай алатай девирдикай тир. Амма ада къенин йикъан крарни кьат1извай. Иррисан Руыъ гадади ц1ийи чирвилер къачунин аксина тушир.

Дегиш хьанвай дуьньядин крар гьичня_хъсан патахъ физ-вачир. Им ада кьат1извай. Дуьньяда эвелан михьивал амачир. Имни адаз аян тир. Дуьнья "алаш-булаш" хьанвай. И карни гьар йикъан кьксайри тестикьзавай. Дуьнь я к!веч1и хьанвай. Рик1ер куьлуь хьанвай. Инсанар сасадахъ галаз уьж_( 42)ди хьанвай. Хуьруьн къене, сихилдин арада чимивал къвердцвай тГимил жезвай. Мергьяматдин - икирдин чка язух къвени кьунвай. Гьавиляйня-цаварин чин гзаф ч1авуз ч1уру тир.

Гъуцар лезгийрин ч1ала са гьиняй ят1а атанвай гафар хьиз амай. Гъуцарин са т1вар тир амайди. Абур чеб халкьдин рик1е амачир. Инсанриз гьик1 хьанвай хьи, Ч1ехи Рагь анжах эквни чимивал гун патал я. Ам чилин винел алайбурун виридан диде, лезгийрин ч1ехи гьуц хьуникай са бязи махара, са бязи кьисайра рахазмай. Адалатдин гьуц Ч1ехи Алпан тек-туьк-бурун бейнида амай. ТЧарлац, Арчан, Яргьи руш, Алдин паб, Гудул, Варз тГварар алай гьуцар вужар ят1а чидайбур мадни тГимил тир.

И гьалдикай рик1 пашман, гуыъуь л пелеш (43) тир Иррисаз яхц1ур йиса гьатайла са ахварни акуна. Им адаз вич ц1увад йиса авайла акур ахвари н-гуьгь тир.

...Ам суван пелел алай. Ч1ехи Алпан эвелра акур кГалубда адан вилик акъатна. Инсандиз ам чир хъхьана. Ада кьве гьил винизна гъуцраз дадна:

- Я Ч1ехи Алпан! Алатна фейи къанни вад йисуз са
гьелендани вун зи рик1яй акъатнач. За зи уьмуьр Ч1ехи
Рагьдин тубайриз дигай жуьре ракъурна. Зи къаст Ч1ехи
Рагьдин тубаяр инсанриз чирун, гьуцаринни инсанрин арада
авай к1анивилин гьалар т1арамарун хьана.

_ Чаз виридакай хабар я! - лагьана Ч1ехи Алпанди. - Ч1ехи

Рагьдин _г кишитдалди (эмирдалди) къениндалай ви руыъни

! рик1 сад жезва. Ваз ви уьмуьрдин рехъ ви руьгьди къалурда.

- Зун гьавурда акьуна, Ч1ехи Алпан!

- Яб акала! Ви руьгьдиз дуьнья чида. Адаз кьве дуьньяни
| акунва. Ваз чидани инсанрин руыъери шумудни са йисуз

уьмуьрзаватГа?

- Ваъ, Ч1ехи Алпан!

- Гьар са руьгьди агьзур йисан рехъ ат1уда. Амма ви
ругьдин яшар кьве агъзуралайни гзаф я. Ви руыъдихъ галаз
санал лезгийрин танра гьахьай руыъер фадлай дегиш хьанва,
ц1ийи хъхьанва. Ви руыъ кьве агьзур йис садлагьай дуьньяда
амукьна лугьуз жегьил я. Ада икьван ч1авалди, санлай
кьурла, виш йис я къвед лагьай дуьньяда уьмуьрнавайди. Ви
руыъдиз гзаф зат1ар акур""виляй гзаф сирерикай хабар ава.
Инсанрикай садан руыъдини алатай ч1авар ви руьгьди хьиз
кьат1анвач. Вучиз лагьайтГа, инсанрикай садан руыъни ви
руыъ хьайи чкайра экъвенвач. Ваз ван жезвани зи гафар?

- За яб акалзава, Ч1ехи Алпан.

- И мукьвара лезгийрин уьмуьрда ч1ехи дегишвилер жеда.
Ч1ехи Рагьни инсанрин гунагьрихъ галаз ц1ийи женгиниз
гьазур жезва, И женг са цаварал ваъ, инсанрин фагьумрани
фирвал я.

- Вун гьахъ я, Ч1ехи Алпан!

- Са кар ваз течиз туш хьи, къенин йикъан дувул накьанан
йикъа ава. Дувул мягькем туширбур дегишвилерин гар
акьурла гьи патахъ ярх жедат1а эвелдай лугьун четин я.
Гьавиляйни Ч1ехи Рагьди лезгийрин руыъериз вичин экуь-
нихъ галаз каркамвилин пай ракъурзава. Танар сад тушир
хьиз инсанрин руыъерни са такьатдин, са т1емдинбур туш.
Гьавиляйни Ч1ехи Рагьди ракъурай камалдин пай виридав
сад хьиз агакьдач.

- Бес чна вучна к1анда, Ч1ехи Алпан?

- Вири кьегьал руьгьери муькуьбруз куьмекна к1анда. Им
ви гьечени (буржини) я Ч1ехи Рагьдин вилик.

- Зун гьавурда акьуна, Ч1ехи Алпан!

...И йикъалай Иррисан уьмуьр дегиш хьана. Адаз акваз-ак-ваз дуьньядин навар-рангар къекьвена. Дуьньядин виридаз аквар чкалдин кТаник адан са бязибуруз аквар ч1арах к1ев хьанвай кьван!

Вич лезгийрин чил ивидив чуьхвенвайди я кьван! Вич хайи чилер чи бубайрин ивидал т1ушуннавай чукуна(44) икьван вернДиди я кьван! Гьар су тул, гьар са там, гьар са векь, гьар са тар шумудни са кьегьалдин къурбанд хьайи уьмуьрдин шагьид я кьван! Вич вилер хьун гьеле акван лагьай ч1ал туш кьван! Дуьнья кьат1ун патал эвелни-эвел гьарда жув кьат1ана к1анда кьван!

Пуд лагьай Иррисаз и йикъалай дуьньядин к1еви, хару (45) сирер агагь жез хьана. Ада хвешивални мягьтелвал акахьай

¹ са байихдив кьуд патаз килиша. Лм фагьумдин камарив камалдин гураррай к1ар-к1ар виниз акъахна. Дуьнья кьат1ун I вуч серее кар тушни? Инсандин фагьумди адаз ихьтин бах-I таварвални гуда кьван!

...Садра Гъуцар суваз(46) килигдайла ам хиялди тухвана. Адаз Шарвили акуна. Ам Силибирдал акъвазнавай. Гъилни гапурдин къакъарал ал аи. "Яраб им вуч лагьай ч!ал ят1а?" -I фикирна Ирриса. И жузун адан бейнида кГвачел ' къарагьдамазни, на лугьун, са ни ят1а адан вилик пад атГузвай къир вахчуна.

Шарвили лацу балк1андал алаз пелел акъвазна агъадихъ эк1яй хьанвай тулуз килигзавай. Тулал ягьийрин кьушун алай. Чебни цегвер хьиз гзаф тир. Абур^ Шарвилидиз килиг­завай. Шарвилидин балкГанди кикев чил чухвана. Уьшехъан Эсрета гатанвай леэн Силибирдин къванерик галукьир кьван" кьуд патаз ц1верек1ар чк1извай. Рагьул сел хьиз сувалай алатна инихъ къвезвай ягьийрин тилитар и экуьнал аквазвай. | Ирриса байихна хьи, вичи Шарвилидин фикирар кьат1изва. Шарвилиди вичи вичиз лугьузвай: "Ц1уд са лез-гидик квачир и цегверин рик1е авай къастар аку! Ибруз лезгийрин-лекьерин чилерал чпин ламар гьализ к^нзава"^. * Ирриса ягьийрин ц1арара(47) вил экъуьрна. Абру Дарвилидиз гьуьлягьдин вилерив килигзавай. Абур чпин ири агьуь Шарвилидал ич1ириз гьазур тир. Ирриса мад 1арвилидин фикирар к1елна: "Яраб гьа ик1 жеда жал? 1екьерин муквал пехъер ацукьайла дуьнья чук1ун тавуна рукьдани?"

j И ч1авуз ягьияр гьерекатдиз атана. Абру са-садаз руыъ гун тгал гьараярни ийизвай. Ч1а фара_ ц!ирзавай кцТин ван атнавай. Шарвили алай чкадилайни юза хьанач. Ягьияр ^гвилик къвезвай. Абур векьерал гьарза хьанвай цицДерин тилитдиз ухшар тир. И тилит галчур жез-жез видик агатза- i шли. Шарвилидин балкТандивай эхиз хьанач. Ада мад садра чилиз кек яна. Силибирдин къванерикай хкатай цТверекТри ■гмшрин сад лагьай nlapapa авайбурун вилер кана. Амма ^ ьийрин гьерекат акъвазнач.

"Нарвилиди са къив чГугуна. Гъуцар сув юзана. Шарвилиди ян тур къакъарай акъудна винизна. На лугьун и турунин к1уф ракъинив кьван агакьзавай. Амма цифери им ктГудай мумкинвал гузвачир. Шарвилиди ягьийриз килиг-Абур гьилера синтаращриз( 48) ухшар ажайиб яракьар 13 сел хьиз къвезвай. Ягьийрин тилитрин са кыш арвилидив агакьиз т1имил амай. Муькуь кьил суван кьу-

 

лухъ галамай.

Шарвилидин тур циферикай хкатна ц1айлапан хьиз ягьийрал туьквена. Гугрум-пахърахъдин ванцихъ галаз санал чилелай цавуз • руг къарагьна. Рукади цавун.чин кьуна. Шарвилиди вичии тур са капаш векьерикай михьна къакъара хтуна.

Са арадилай руг ацукь хъувуна. Лезгийриз икьван чГавдпди такур са аламат акуна. На лугьун, ицит1ардин гьилив(49) Ягьияр чилиз ацахьнавай. Амачир. Амма виридалайни ч1ехи аламат ам тир хьи. Шарвилидин туруни вилик галай сувни ат1ана кьве паднавай. Туруни ат1ай чкадай Кьвепеле шегьер патахъ мярхар (арабаяр) къвал-къвала фидай рехъ ахъа хьанвай...

Иррисаз ихьтин кьисаяр фад-фад аквазвай. Вични уях ч1авуз. Тажуб жедай кар ам тир хьи, сад лагьай сеферда аквазвай чкаярни, зат1арни, инсанарни адаз гуьр къвезвай. Иррисаз гьар са кьиса инлай-анлай ваъ, эвелдай эхирди кьван аквазвай. На лугьун, ам кинодиз килигзавай.

Иррисаз ак1а къведай хьи, и крар адан вилик, вични нДийиз жезва. Адаз са т1игьдин (дяведин) кьисаяр ваъ, мелер, мехъерар, суварар, маса зат1арни аквадай. Адаз вилик акваз­вай ксарин т1варарни чир жедай. На лугьун, абур фадлай чир-хчирар я. Иррисаз вилик аквазвай ксарин, папарин, хесетарни, къилихарни, гьак1ни хзанарни, мукьа-кьилиярни I чизвай. Гзаф ч1авариз адаз ак1 жедай хьи, вични и кьисайрин! къене ава. Мехъеррин къафунар, на лугьун, адан вилик] чразвай. .Биргендар адан вилик хъукъузвай. Мелер ч1авуз ада! вичини муькуьбурухъ галаз санал манияр лугьузвай. Дяведа! авахьзавай ивидикай адал вичелни стТалар физвай^ Къвазвай | марфадик амни кьве агьзур йис идалай виликан хьиз] куьц1уьзвай. Хъуьт1уьз амни виридахъ галаз къаю ат1узвай.| Ягьияр акурла адан рик1ини тади къачудай. Адазни гапурдал] гьил вегьиз к1ан жедай.

Садра, кьведра ваъ, шумудни садра тикрар жезвай и кьи-] саяр к1ват1 хьана Иррисан бейнида кьве агьзур йис идалай] виликан дуьньядин битав шикил туьк1вена. И шикилдин иер | чкаяр гзаф тир, анжах к1веч1ивилерни(50) галай.

Вичиз чир зат1ар ада гъинал-гьанал лугьудай. Адан гафар] садбуру кьабулдай, садбуру ваъ. Идан гунагь инсанрал ала-| чир. Себеб ам тир хьи, ихтилатар зурак1, инлай-анлай) жезвай. Лезгийрин руыъдин къамат кьилин ч1арч1елаЁ к1вачин т1эерал(51) кьван битав шикил хьиз абурун вили* акъваззавачир. Чара-чара к1усарикайни менфят къачун че-\

■н жезвай.

I Гзаф фикиррилай гуьгьуьниз, Ирриса вичи кьат1ай зат1ар 1ват1на кхьин кьет1на. Вич яхц1урни са йиса аваз яран сад |гьай юкъуз и кардик кьил кутуна.

 

Яралай гзаф вили к Ларай(52) хкяна гъанвай яргъи тазарал ц/уру пекеа

аруш на раснавай шемер туькъуьнна, хзанар суварин суфради

ацукьнавайт1ани шемерин ни гъавадик галамай. Дак1ардай кьвезв

юти ниди Иррисан рик/ел сур ч1авуз Tunluppun Рагьдин к1вале вич

руьгьди к1елай сад лагьай таре хкана. Адаз "Рагъдин улубдин" сад лагь

кьил секин ващелди к1елзавай Ч1ехи фекъи Tlunlmlucan ван <

ДЕГЬ ДЕВИРДИН БАХТАВАР ИНСАНАР

Чилин винел падни, къенни пахъ-пахъ ацалтна ргазвай Яралай рагьдандалди, рагьдандилай яралди.Ара дат1а: ргазвай.

Вири шар са зат1уникай тир: ядни кьван, гьалимаш ракьуц1, гьавани бугь, ракьни як санал, са зат1ун къене авай.

Ргун акъвазна. Шар кьили хъана. Винел пата чар кьуна; Шт1ум жердивай шардин чин хъукъаыДдиз (53) ухшар хьана. Виндин тварар алай ч*лйрикай пелер, сувар, хьана. Чупурар цив ацГана.

Зурзунар, юзунар, ялавар, гумар алатна. Дагьрагь-багьрагьар акъвазна. Эхиримжи тифрикь гумни гьиниз ят1а ч1уг хъхьана. Шардин чин вилиз акваз-такваз элцифна. Накьвни яд са-садавай чара хьана. Гьарда вичин чка кьуна.

Вилиз таквадай са кьуватди чил цана, тум вегьена, гьар 26

. Ахпа вич кьулухъ ч1уг хъхьана.

I плел тифрикь векьер, кьванерал хьирхьамар экьеч1на. к1ват1 хьанвай уьленра пуьхлуьхри(54), к1изрийри, 1чайри сирнавиз кьил кутуна. За гафуналди, чилел гьуцари цанвай тумуни ц1ирна, >улар вегьена-. И тумуникай цуьквер, тарар экъеч1на, т ничхирар, гьуьрчер хьана. Шардин винел ц1ийи дуьнья ta.

1ил иер тир: и иервал аквадай инсан гьеле атанвачир. 1ил муьблагь тир: и муьблагь чилин бегьердикай т1ям шудай инсан авачир.

1ил гегьенш тир: инсанди часпарар ч1угунвачир. |i.. Гьуцари цаварилай килигзавай. И иер, муьблагь, гегьенш ьньядал са иеси - аманеви - инсан ракъурун герек тирди ри гьуцари кьат1извай. Амма абуру инсандин тум цуниз кьачузвачир.

кар хьана к1андай. Ч1ехи Рагьди капун кжьвал эцигна «униз мад садра килигна. Гьар тум кьве силих тир. Са аи инсандин тан, муькуьдакай адан ру-ьгь хьана (шзавай. Ч1ехи Рагьди силихар са-садавай къакъудна. Тан ри патар гьиле кьуна, ахпа ракъин ц1арара аваз чилел цна. Инал-анал цана. Руыъдиз элкъведай патар муькуь ie-экуьн ц1арара кьуна цавуз - чилинни вацран арадиз айна. Чилел акГурайбуру ц1ир тавунамаз цавуз ахъаяй-укай руьгьер хьана. [ кар Рагьди вич дидедал хъфидай береда авуна. Руыъериз патар - силихар чилик кутунвай чкаяр чизвай. Абур аи чилел эвич1на чпин патарал вил алаз къаравулар азна.

куьн яр ягьайла инсанрин танар чиликай хкатна. Руь-1зни танриз са-сад жагьана. Амма абур гьеле сад хьан-яр.

|..Гьуцари цаварилай килигзавай.

^бурукай са бязибур гьа чпиз ухшар зат1ариз лап мукьувай эквна(55) килигун патал атана.Гъуцар суван к1ук1ни-1вал ацукьна. Абур адалатдин гьуц Алпан, ч1имелвилин Гудул, иервилин гьуц Яргьи Руш тир. Абуруз и суван у пата чиликай хкатай инсанар лекьериз кьадардилай вф(56) тешпигь акуна. Ч1ехи Рагьди абуруз калигна лагь-Ибур асул лекьер я хьи! Алпана абуруз "лекьер" т1вар Гьа ик1а лезгийрин чпихъ галаз абурун т1варни дуьнь-атана. йикъалай кьулухъ са йисуз инсанар инсан хьун патал

фена кГандай рехъ фена. Алатна фейи ч1ав инсанрин гил, гьисабдал ваъ, гьуцарин гьисабдал са йис тир. И йв инсанри гзаф зат1ар кьат1ана. Абуруз гатфар, гад, зул, кь акуна. Абуруз т1уьн - хъун чир хъана. Абуру чеб дуьньяд, алай маса гьуьрчерилай, ч1уранрилай тафават квайбур хь_ кьатГана. Абуруз ц1у кудайч1ал, вац1у тухудай ч1ал, гьу лягьди ягьадай ч1ал чир хьана. Абуру цаварин кьакьан гьуьлерин деринвал кьат1ана.

Тумуникай экъеч1айдалай са йис алатайла гьуцари и: санрин руыъерни танар са-садахъ галк1урна. Са экуьна ахварай аватайла инсанриз дуьньядин иервал акуна.

И йикъалай чилин винел лекьерин - лезгийрин тари: кьил кутазва.

...Гьуцар^ цаварилай килигзавай. Ч1ехи Рагьди Алпана лагьана: '

- И халкьдин - зи имилдин вилериз акуг! И халкьдиз чпи
т!вар, чпин ч1ал чир ая. Ак1 лагь хьи, и мукьвара авай мае
халкьаризни чир хьурай: и кьегьал гадайрикайни ие
рушарикай тум акатзавай халкьдин т1вар лекьер я!

Гьуцар суван пелел ацукьнавай Алдан к1вачел къарагьна Гьа геренда гугрум-пахърахъдив ц1айлапанар яна. И ч1авуя виридаз ч1ехи гьуц Алпан акуна. Алпана кьуд пата ш гьатдайвал гьарайна:

- Инсанар! Куьн лекьериз ухшар я. Гьавиляйни Ч1ехи г,»ц
Рагьдин разивилелди квел т1вар эцигна за: лекьер! Ибур
инсанриз ван жезвай сифте гафар тир. (57)

И ван вири Къафкъаздиз чк1ана. (58)

- Я лекьер! Хъсан яб акала! За квез хесетар гузва.
Куь гадаяр лекьериз, тарариз, сувариз тепшигь я.
Куь рушар къветериз, латариз, цуьквериз тешпигь я!
И гафар квез за лугьузва, адалатдин гьуц Алпана!
Амма са зат1 рик1ел хуьх! Куьн гьуцарилай аси жемир,

Гьуцар садрани рик1елай ракъурмир. Куь гьуцар чун я: Ч1е: Рагь! Адалатдин гьуц Алпан! Ч1имелвилин гьуц Гудул! Йиферин - сирерин иеси Варз! Иервилин гьуц Яргьи Руш1 Ч1ана крарикни акахьдай Алдин паб...

Куь арадай акъатнавай, фагьумдин гурарин кьилел кьва акъахнавай инсанарни гьуцарин ц1иргьина гьатда.

Чна куьн и дуьньядин къадайрикай хуьда. К1еве ак1а: рехъ къалурда. Чна квез мелерик-мехъеррик хвешив, яедик ишез чирда. -

Мукьва - кьилияр пара к1ан жез, жуван халкьдин - имшг дин рекье чандилай гьил къачуз, Ватан хуьз, ягьияр рекь

I чирда.

Амма куьне Гъуцар рик1елай ракъурмир, Ч1ехи Рагьдин |рквни ц1ай, мич1ивилихъни къайивилихъ дегишмир, маса [гумир.

И сувара, и тулара, и тамара куьбе кутур. Амма за лугьур [ирид туба - Ч1ехи Рагьди квев агакьарзавай ирид туба рик1ел хуьх! Халкьдин т1вар хьиз! Халкьдин ч1ал хьиз! Халкьдиз [чна ганвай т1ул хьиз!

- Гьуцарилай аси жемир, гьуцарилай аси жен жув жувалай
'пси жен я!

- Ч1ал ч1ат1унихъ маса гумир!

- Гьахъдилай элкъвемир.

- Жуван руыъ рекьимир, руьгь авачир тан экв авачир вил

- Масадан къулал яд иличмир, ви къулани ц1ай амукьрай!

 

- Хайи чилиз Ватан лагь! Ватан течир инсанни, диде-буба
с чир паж сад я!

- Садазии лук! жемир, садакайни лук1 мийир!

Къенин йикъалай куь тарихдин кьил акатзава. И тарихдик I схне кутамир. Чна цаварилай куь вири крар вилив хуьда. ьар са кардик чун акахьдач. Чна къадардилай алатзавай рарин виликпад кьада.

Ч1ав геренрив алцума! Геренар гьеленар лугьудай 1усарикай жеда.

Тан рекьиз хьайит1ани < руьгь к1вачерик вегьена ъацГурмир. Руыъ квез гьуцари ганвайди рик1елай

1къурмир. Руьгь инсандин авай-авачирвал тирди рик1елай лудмир. Руыъдихъ яб акала! Ада квез вичин гафар куь)агьумдив лугьуда. Ада квез вичин гафар куь лекьерин 1алал лугьуда. Руьгьдин ван бамиш мийщ»,

Алпана са гьелен ара гана, ахпа гаф цуьгь хъувуна:

- Инсанар! Вилер ахъайна кьуд патахъ хъсан килигна. Аку
.|дра и дуьнья гьикьван мили ят1а? Аку садра и дуьнья
ьикьван иер ят1а! И иервал хуьх! И иервиликай лезет къачу!

Гадаяр, рушариз килига! Аку абур гьикьван иер ят1а!
1уькверивни и иервал гвани? I

Рушар, гадайриз килига! Аку абур гьихьтин гьегьалар ят1а! к бурун гьунар чпин тГварциз лайихди я.

Гадаярни рушар! Куьн са ичин патар я. Куьн са пешин кьве щи я! Куьн са гъуцран - Ч1ехи Рагьдин веледар я.

К1ан хьухь садаз - сад! Ч1ехи Рагьди квез вичин 1анивиликай пай ганва. К1ан хьухь садаз-сад! А ч1авуз и уьньядин иервал бегьем жеда! А ч1авуз куь рик1ер, куь

руьгьер михьивилин чешме хьиз авахьна фида.

К1ан хьухь садаз-сад! Квевай к1анивилин т1еминив гь; царин крар тикрар жеда: чилин винел ц1ийи инсан гьи; куьне, гьуцари хьиз. Я тандик я руыъдик рехне галачи чна-гьуцари раснавай инсанрилай са тафаватни квачир.

Квез гьар садаз вад уьмуьр гуьзва чна: Вад виш гатфар, ва виш гад, вад виш зул, вад виш кьуьд. И уьмуьр квез и дуьнья чирун, рик1ел хуьн, куь чирвилер гуыъуьнай къвезвай си-хилрив агакьарун патал я. Гуыъуьнай къвезвайбурун f sap садаз са уьмуьр бес жеда.

Инсанар! Идалай къулухъ гьуцар куь вилик атана ocl акъваз хьийидач. Амма рик1елай алудмир хьи, чаз ь ри аквазвайди я...

Дуьнья са гьеленда мич1и хьана, ачух хъхьана. Гьу _чар суван к1ук1вал са чанг жив аламукьна. А жив садр ни ц1радач. А жив къени гъанал алама...

Инсанар диде кьена етим хьанвай аялар хьиз ийир-тв ир хьана амукьнавай. Абур санал алайт1ани текбур хьиз ал /з, сефил тир. Какадай ц1ийиз акъатнавай ц1иц1ибар xi чз, тумунай к1уф хукуднавай ц1ирер хьиз тифрикь тир.

Абурун вири уьмуьр, вири четинвилерни, вири лезета_г»ни вилик галай. Абурун цДийиз акъатнавай цуькверин нидика^ мест жедай, къаних хьайила къайи латун вилел п1узара| илисна яд хъвадай йикъар вилик галай. Са-садаз кьисмет хьайи гадайрини рушари вири дуьнья рик1елай ракъурда! йикъар вилик галай.

Руьгьери гьуцарин гафар рик1ел хвена. Инсанар жегьил? вилин тавина гьатай ч1авуз гьуцарин гафар абуруз тикрарнф - Гадаяр, рушариз килига, аку абур гьикьван иер ят1а? Рушар, гадайриз килига, аку абур гьикьван иер ят1а?" _t

Йикъарилай са юкъуз Т1арлацаз Арчан акуна. Гатфар бе тир. Инсанрин сад лагьай гатфар, Абуруз гьеле чпин т: пекерик арушна к1евдай ч1ал чир хьанвачир, Т1а хъуьт1уьн мекьивиликай вич хвейи хамуникай хка¹ ракъин к1аник, чилин винел экъвезвай. Хъуьт1уьн къаяр] вичин жегьил тан хуьн патал алук1навай хамари Арчаназ дарвална. Рагъ са ч1иб цавуз акъатай ч1авуз ада гьуьр>ч хам хутунна таран хилел вегьена. Кьве гьил цавузна. Тащц вири жалгьайри ч1акьракьна. Адан жегьил тандин ви жак1умар гьерекатдиз атана. На лугьудай, адан дигм хьанвай хилерар хьтин хураринни, керкил, ц1алц1ам чайрин юзуниз адан шуькуь юкьва эхич, ам кьат1 жеди, ха

Гьа и ч1авуз Т1арлацаз Арчан акуна. ТГарлацаз ак1 хьа

30.

\ьи, Арчанан юкьвалай вини падни агьа пад сад-садахъ галк1урна хуьзвайди адан юкь ваъ, къизилдин яд ганвай хьтин яргьи чарар я.

Арчан жак1умар къугъуриз-къугъуриз гургур галай патахъ ' ча, цик экеч1на. Т1арлацан рик1и нафт куьтягь жезвай агьди хьиз лип-липарзавай. Ам вичизни хабар авачиз анан гуыъуьна гьатна.

1арлац рушан гуьгьуьна гьатнавай, рушахъ гелкъвезвай гагьай лезги гада тир. Адаз вичелай кьулухъ и кар 1удни сада тикрардайди чидачир.

Тарлацан руыъ къарагьнавай. Адаз гургурдай авахьзавай хьтин яд хьана Арчанан иервилел алах жез к1анзавай. рчан гургурдикай хкеч1на. Лацу тандал аламай ст1алри, кведаллай, рагъ акьунвай чигеди хьиз ц1арц1ар гузвай. дугьун, адан тан вич экуьникай тир. Ларлац Арчанан вилик акъатна. Дуьньядин а ч1авуз гургурдин патав зангар к1евдай къацу ч1урал кьве инсан чин-чинал атана. Т1арлацан рик1е> руыъда, вири танда тахьай са аламат жезвай.

Арчана кьил винизна. Вилик Т1арлац акуна. Гьа гьеленда;щан чиниз яр акъатна, на лугьун, рик1 аватна, вири тандай са цайлапан фена.

Кьве жегьил мирг чин-чинал акъвазнавай. Идалай кьулухъ нуч жедайди ят1а абуруз садазни чизвачир. Абур гьа ик1 чин-чинал акъвазнавай садлагьай лезгияр - гадани руш тир. Арчаназ ак1 жезвай хьи, и гьеленда ам са маса алемдиз аватда, рик1 акъвазда, тан са лифрен ц1апур хьана чиликай ат1уда, гару гва фида.

Гьа и ч1авуз ТТарлацан сивяй ихьтин гафар акъатна: - Заз вун к1анда, Арчан!

Ибур чилин винел инсанди лезги ч1алал лагьай сифте гафар

тир. Тажуб кар ам хьана хьи, Арчан уьмуьрда сад лагьай

сефер ван жезвай и гафарин гьавурда акьуна. И гафари

^гт 'олацазни Арчаназни регьятарна. Вич абуру кьведани

1звай верц1и азаб кьуд гафунив лагьана таз жедай кьван.

афар инсандин фагьумдин лап вини кьиляй къвезвай.

шац и гафар жагьурнавай сад лагьай лезги тир. Адалай

(ухъ лезги жегьилри - рушарини, гадайрини и гафар

ур сеферда тикрардайди абуруз чидачир. Т1арлаца са ам

Тана хьи, адан рикшз са т1имил регьят хьана.

1чан и гафар ван жезвай сад лагьай лезги руш тир. Арчан

■ ахъа хьанвай сад лагьай лезги руш тир. И гафари адан

щани дегишвал туна. Вучдат1а чин тийиз Т1арлацан

вилик пагь ат1ана акъвазнавай, къефле тару гьа гила тухуд гьа мад тухуди лугьуз хияларзавай Арчаназ - лифр» ц1апурдиз, и гафарилай кьулухъ вуч ийидат1а чир хьана. I хъуьруьниз ухшар са ван акъудна къацу векьерикай хранв ч!ич1идин винел инай ат1уз катна. Т1арлаца къацу ч1ич1ид] винел лув гузвай рушан гуьгьуьна килигна. Вичини * ам фейи патахъ лув гана.

Дуьнья рикТивайни иер тир!

Гуьлуьшан са юкъуз къацу ч1ич1идал кьве жсгьил дшрг

къугьазвай!

Гъуцари цаварилай килигзавай.

...Т1арлацазни Арчаназ чпиз-чеб жагьанвай. Абуруз дуц- ньядин иервал аквазвай. Абур цуькверилай къарагьиз цуи-верал ацукьзавай чепелукьар тир. Арчана чала - гугу ягьайлр вири цуьквери, тарари, луван ничхирри, гьуьрчери ада! килигдай. Рушан кьец1ил тандин иервал латарин вилера^, вирерин гьамгайрай аквазвай. Абур, на лугьун, чилин виней тек тир. Абуруз пекер герек тушир. Гъуцари ганвай сап-сап танар абур хурал кьунвай тГебиатдин кГусар тир.

Абуруз санал хвещи тир. Санал тамарай бегьер к!ват1дайла абур галатдачир. Гъил-гъиле аваз фидайла чпи лув гузва! хьиз жедай. Танар сад-садак галукьайла абурун руьгьдм галай Алпандин ц1у гурпна гугу кьадай. ВерцГи ялаврм кудай абур кьведни.

Са юкъуз тулал алай тек таран к1аникай фидайля Т1арлацанни Арчанан вилик са вуч ят1а аватна. Къефж ванцел агьуз хьана килигайла абуруз нуькрен муг акуна. Ahj ч1ехи хьайи шарагри фадлай лув ганвай. Муг ич1и тир Арчана кьил винизна Т1арлацаз килигна. Вил-виле турл| Т1арлацан вилерин лап дегьринда вичин чин акуна. Гьа • ч1авуз Арчана вичин садлагьай гафар лагьана: - Нуьк1еризни муг ава.

И гафар ТГарлацаз эвелдай ван хьайи тушир.
Т1арлац гьа гьеленда гьавурда акьуна. Ам хъуърена.
хъуьруьнихъ галаз Арчанан расу ч1арарал, ичин пад хьт!
хъуькъверал, некъи хьтин пГузаррал, Муьшкуьрдин хл|9|
хьтин хурарал са миливал алах хьана. Арчанан руыъдк
регьят хьана. i

Абуруз садаз-сад кТанзавай. Лсзги чилел садлагьМ к1анивал дуьньядиз атанвай. Им асул к1анивал тир. Вуч! лагьайт1а, Т1арлацни Арчан къвал-къвалал, къуьн-къуьну* акъвазайла абуруз кьадарсуз хвеши жезвай. Абурун рик1ни руыъни дигай багьдиз элкъвезвай.

- Нуьк1еризни муг ава, - гила и гафар Т1арлаца тикрарна.

Абуру гьа юкъуз чпин кума расна. Им къил-кьилиз ягьан-вай к1арасрикай тир. Юарасрин винел векьер к1ватнавай. Кумадин кьенени векьер тунвай. Абуру санал авур кардиз яргьал акъвазна килигна. Кьведни рази амукьна. Жегьил миргер гургурдик зверна. Гьекьедихъ галаз юргьунвални цив вугана. Виликай мили са йиф къвезвай.

Цавай Вацра вичин чинин са пад къалурна. Са герендилай адан экв кумадин къенезни аватна, хъуьтуьл векьерин винел эк1яйнавай хамарал ярх хьанвай Арчанан танда экъвена. И экуьн ц!арар Арчанан иервиле акьадамазни Вацран гьал дегиш хьана. Вацраз адан иервилиз са виляй килигун бес хьанач. Ада Ч1ехи Рагьдин туба ч!урна, вичелай аслу тушиз чин кумадихъ элкъуьрна. Адаз кьве виливни Арчаназ килигиз к1ан хьана. Вацраз Арчан акуна. Арчан иер тир. Вацра Арчаназ к1вачин тупХалай кьилин чТараралди тумар гана. Вацраз и ч1авалди чилин винел идалай иер са маса дишиди акуначир. Вичин ч1авинлай ц1уд югъ вилик керкил хьанвай вацран экуьни Арчанан иервал авайдалайни артухарзавай. Арчанан нек1едай чуьхвенвай хьтин танди вацра хьиз ц1арц!ар гузвай.

Вацраз вилер. Арчаналай чГугвадай такьат хъхьанач. Ада вичин вири экв Арчанананни Т1арлацан кумадизгганвай. Им тахьай са кар тир. Вацра и ч1ехи чилин винел тек са кумадиз экв гузвай.

Жегьилриз Вацран шагьидвиликай хабар тушир. Абур,верц1и ахвара авай.

...Жегьилрин са югъни тамара, тулара, гьуьрчерин гуыь-

ю алатна. Нянихъ кумадин вилик авунвай ц1ал хъукъвай 5иргенддин як п>авиляй пара верц1и хьанвай. Хурушумдиз |бур адет тирвал гургурдик фена. Каф алаз къвезвай къайи абурун вири юргьунвал алудна.

Арчан кумадиз сифте гьахъ хъувуна. Вичи-вич хъуьтуьл самарал вегьена ва Кумадин рак1арай къенез гьахьиз:1анзавай Вацран экуьнин вилик пад кьунвай Т1арлацан

фба тандиз килигна. Т1арлацни атана Арчанан патав ярх

ша. Т1арлацан гьилери Арчанан ч1арар эвяна. А гьилер

)чанан танда экъвена. А гъилерикай Арчанан тандиз са

шивал чикГизвай. Адаз Т1арлацав агатиз, адахъ галк1из, жез к1ан хьана. Арчана кьве гъиливни кьуна Т1арлац

[ел чГугна. Т1арлац агатна. Амма идал бес хьанач.

[арлацан рик1ин ц1ай адан вири жак1умриз янвай.

[арлацан руыъ къарагьнавай. Ада гишин нахчирди(59)

1-5105

миргин бала кьадай тегьер Арчан к1аник кутуна. Адан пелез, вилериз, хъуьхъвериз п1агь гана. ТГарлацай ван акъатна:

- Арчан ви верц1и кьван вуч я!

И гафар и ч1авалди са лезги рушазни ван хьанвачир И гафар лезги гадади рушаз лагьай сад лагьай тариф тир. Арчан сад лагьай лезги свае, Т1арлац сад лагьай лезги чам тир. Амма абуруз генани к1анивилин гафар, крар чизвачир.

Т1арлаца вичин кузвай п1узаррив Арчанан хурарин к!уфар жагьурна. Дидедин нек хъун тавунвай Т1арлацан вил ацГузвачир. Адан рик! ац1узвачир. Ц1ун ялавар са патах' й артух жезвай. Адан к1аник галай Арчанни чан гузвай мир бала хьиз ч1агиз ахъа хъжезвай.

И верц1и азабрин эхир авачир хьтинди тир. Сад - сада аруш хьанвай жегьилар ц1ун къене авай. Гьа и чТавуз...

Арчанай гьарай акъатна. Яраб им вуч кар ят1а? Кьве,!«н кьиляйни са фикир фена. Гьа гьелендани руыъери af,p гьавурда туна.

Кьведазни ак1 хьана хьи, дуьньядал вири ванер сад лагьа ш лип! хьана. На лугьудай, гьа и гьеленда рик1ерни_акъваз ч. Кьведанни чан т1анкьна акъатди. Абуруз акваз-акваз дуь'т ₄-дин ранг къац1у хьана. Абуруз ак1 атана хьи, чебни гьар ад са векьин перзе я, Цуькведин пеш я, истаста ц1руна дуьнпи-дин къацувилик какахьзавай.

Хьайиди хьанвай. ТГарлац лезгийрин сад лагьай кас, Арч*ш лезгийрин сад лагьай дишегьли тир. Абуру кьведа сатал лезгийрин сад лагьай хзан туьк1уьрнай.

И кардин аламат ам я хьи, гилани гьар гададизни рушаз и кар сифтени-сифте чпи ийизвай хьиз жеда. Им гьа ик! язчи я, тузнитуш. К1анивилин т1емни гьа и суьгьуьрдал алачи» ⁷

Предыдущая123456789Следующая

Поделиться:

Воспользуйтесь поиском по сайту: