 |
1 бӨлім. Қарапайымдылар (рrотоzоа)типi.
|
|
|
|
1 БӨ ЛІМ. Қ АРАПАЙЫМДЫЛАР (РRОТОZОА)ТИПI.
Паразиттер адам организмінде бү кіл мү шелер жә не тіндерде ө мир сү ре алады. Токсикалық жә не тітіркендіргіш ә сер етіп, мү шелердің механикалық зақ ымдануын, олардың қ ызметінің бұ зылуына, қ оректік заттардың сің іруін нашарлатып, аномалияларғ а ә келуі мү мкін, кейде ө лімге ә келеді.
Адам ауруларын шақ ырушы болып саналады. Паразиттердің даму циклын, жұ қ тыру жолдарын, эпидемиологиясын білу диагностикағ а, емдеуге, алдын алуғ а қ ажет.
ТАҚ ЫРЫП 1. 1 АДАМДА ПАРАЗИТТІК Ө MIP CYPEТІH (ЖАЛҒ АНАЯҚ ТЫ) САРКОДА ЖӘ НЕИНФУЗОРИЯ КЛАСТАРЫНЫҢ Ө КІЛДЕРІ
Қ арапайымдылардың жалпы сипаттамасы
Қ арапайымдылар - бiр жасушадан тұ ратын ағ залар. Цитоплазмасы эктоплазмағ а - тығ ызырақ жә не ақ шыл сыртқ ы қ абатқ а жә не эпдоплазмағ а - iшкi тү йіршiктi қ абатқ а бө лінеді.
Эндоплазмадабiрнемесебiрнешеядроларорналасқ ан. Қ арапайымдыларжалғ анаяқ тарымен, талшық тарымен, кірпікшелерімен қ озғ алады. Қ оректенуіне байланысты паразитті қ арапайымдылар гетеротрофты ағ заларғ а жатады. Қ оректік затын жалғ ан аяқ тарымен, жасушалық ауызымен (голозоидты қ оректену) ұ стайды, кейбіреулері бү кіл денесімен сорады, (осмостық қ оректену). Тыныс алуы, денесінен керексіз заттарды шығ аруы осмостық реттелуі – жиырылғ ыш вакуолі арқ ылы жү зеге асады. Кө беюі жынысты жә не жыныссыз жолдармен жү реді. Денесінің тұ рқ ы 30-50 мкм дейін болады. Қ арапайымдылардың даму циклы кү рделі. Ө мірлік циклде екі тү рді ажыратады: вегетативті – активті қ оректену жә не кө бею процесстермен қ олданатын жә не циста – қ озғ алмайтын, доң ғ алақ пішінді, зат алмасуы тө мен, қ атты қ абатпен қ апталғ ан.
|
|
|
Инцистирлену – қ арапайымдылардың сыртқ ы ортада болу формасы, паразиттердің таралуы жә не адам зақ ымдану ошағ ы ретінде.
Адамда қ арапайымдылардың бірнеше тү рлері омир сү ре алады, олардың ішінде 2 тү рі ауыз қ уысында ө мир сү реді, 10 тү рі қ анда жә не тінде, 1 тү рі жыныс мү шелерде жә не 12 тү рі ішекте омир сү реді. Адам денесінде қ арапайымдылардың 4 класының ө кілдері тіршілік етеді: саркодалар, инфузориялар, талшық тылар, споралылар.
Саркодалар (жалғ анаяқ тылар) класы.
Дене пішіні тұ рақ ты болмайды. Денесінде қ озғ алуы жә не қ оректік заттарын ұ стауы ү шін жалғ ан аяқ тары болады. Биологиялық циклі вегетативтік жә не циста тү рінде ө теді. Адам денесінде амебаның бірнеше тү рі паразитті ө мір сү реді.
Дизентериялық амеба (Entamoeba histolytica)
Дизентерия амебасы, амебиаздың коздырғ ышы. 1875 жылы Петербург ғ алымы Ф. А. Леш ашқ ан.
Орналасуы- адамның тоқ ішегі.
Географиялық таралуы – Ауру барлық жерде таралғ ан. Қ азақ станның Оң тү стік аймағ ында жиі кездеседі.
Морфологиясы. Дизентерия амебасының ү ш тү рін бө ліп қ арауғ а болады.
а) вегетативті-(ұ лпалық )патогендік тү рі - f. magna. Сопақ ша, ең ү лкен, диаметрі 60 мкм болып келеді. Экто – жә не эндоплазмасы анық кө рінеді. Эритроциттермен қ оректеніп ас қ орыту вакуолін тү зеді. Ядросы ірі, кариосомасы ядроның тең ортасында орналасқ ан. Жалғ ан аяқ тары ұ зын, кең болып келеді.
|
|
|
б)ішек қ уыстық тү рі – f. Minuta. Диаметрі 20 мкм болып келетін кіші, сопақ ша пішінді, экто-жә не эндоплазмасы онша анық байқ алмайды. Ас қ орыту вакуолінде тек қ ана бактериялар кездеседі, жалғ ан аяқ тары кең қ ысқ а болып келеді.
в)циста тү рі – f. cista. Диаметрі 8-15 мкм дө ң гелек болады. Тығ ыз екі қ абатты қ абығ ы бар, ішінде 4 ядросы болады.
Тіршілік циклы. Адам ағ засына, ішегіне, дизентерия амебасы сыртқ ы ортадан циста тү рінде тү седі. Одан бірнеше сағ аттан кейін бактериямен қ оректенетін қ уыстық ішек тү ріне айналады. Бұ л тү рі иесіне қ ауіпті емес. Адам ағ засы ә лсіреген кезде қ уыстық тү рі вегетативтік тү рге айналып, ішектін қ абырғ асын ерітетін фермент, (протеолиттік) бө ліп шығ арады да, ұ лпалық тү рге айналып, ұ лпамен қ оректенеді. Аурудан жазыла бастағ ан кезде керісінше даму вегетативтік – қ уыстық – циста тү рлерінде жү реді. Ішектің тө менгі бө лігінде цистағ а айналып сыртқ а шығ арылады. Науқ ас жә не қ оздырушыны тасымалдаушы адам тә улігіне 600 млн циста бө ліп шығ арады.
Патогенезі. Амебаның вегетативтік тү рі ішектің қ абырғ асына кіріп оны жарақ аттап жарағ а айналдырады. Аурудың іші қ атты ауырып ө ткенде қ анды шырышты байқ ауғ а болады, ауру адам жү деп анемия байқ алады. Асқ ынғ ан кезде қ оздырғ ыштар қ ан арқ ылы басқ а ішкі мү шелерге тарап абсцесс (ірің ді ісік) тудырады.
Дизентерия амебасы антропоноздық ауру. Инвазиялық кө зі тек қ ана адам. Адамғ а алиментарлы жолмен жұ ғ ады. Цистасын механикалық жолмен тасымалдаушылар: шыбын мен тарақ андар болып келеді. Бұ л ауру барлық елдерде таралғ ан. Қ азақ стан территориясында оң тү стік аудандарда жиі кездеседі.
Зертханалық диагностикасы. Серологиялық реакция жә не нә жісті микроскопиялау.
Профилактикасы. Жеке – тамақ алдында жә не ә жетхандан кейін қ олды жуу. Тағ амды термиялық ө ң деу. Шыбындардан тағ амды қ орғ ау.
|
|
|
Қ оғ амдық – су кө зін бақ ылау, қ оғ амдық тамақ тану жерлердегі жұ мысшыларды тексеру.
Адам ішегінде ауру туғ ызбайтын: ішек жә не Гартман амебалары кездеседі. Ауруғ а диагноз қ ойғ ан кезде қ ателеспес ү шін оларды дизентерия амебасынан ажырата білу керек.
Ішек амебасы(Еntamoeba coli)
Бұ л амебы тек ішектің қ уысында ө мір сү ріп бактериялармен қ оректенеді. Тіршілік циклінде екі: вегетативті жә не циста тү рлерінде кездеседі. Амебаның вегетативті тү рі кө лемі жағ ынан дизентерия амебасынан кішірек 20-40 мкм, экто – жә не эндоплазмалары анық байқ алмайды, ядродағ ы кариосомасы симметриялы (ортасынан шеткерірек) орналасқ ан. Цистасы ірі 15-30 мкм, ішінде 8 ядросы болады.
|
|
|
