 |
11-апта. 33-тәжірибелік сабақ
|
|
|
|
11-апта. 33-тә жірибелік сабақ
397-тапсырма. Мә тіндегі Айша-бибі кесенесі туралы
берілген деректер туралы ө зара ой бө лісің іздер.
398-тапсырма. «Мешіт – қ асиетті ғ имарат» тақ ырыбымен
байланыстырып пікірталас ұ йымдастырың ыздар.
399-тапсырма. Ерте ғ асырлардағ ы сә улетті ірі қ ұ рылыстардың
салынуына ислам дінінің ә сері. Сабақ барысында талқ ылаң ыздар.
Сә улеттік қ ұ рылыс жү йелері
Мұ ндай ө нер орта ғ асырдың дамығ ан кезінде ө ркендей бастады. Ол кө бінесе металдан жасалғ ан ыдысты ө рнектеу ісінде жә не ғ имараттарды сә ндеп жасаудан кө рінеді. Ү йлерді безендіру қ ұ рылыс материалдары мен оның сә улеттік жү йесіне тікелей байланысты. Сә ндік қ олданбалы ө нер туындылары жасалып жатқ ан қ ұ рылыстың ө з материалдарымен де орындалады. Сары топырақ ты балшық пен ғ аныш қ олданбалы ө нердің қ ұ рылыс материалдары болғ ан. Ғ имарат қ абырғ аларының қ алай қ алануы оның жобасын жасайтын шеберге тікелей байланысты болғ ан. Қ ұ рылысты жасаушылар сол кө рсетілген жоба бойынша қ алап шығ ады. Мә селен, шеберлер кірпішті қ ырынан немесе кө лденең інен, тігінен қ алау арқ ылы белгілі бір суреттер жасап, безендіріп отырғ ан. Қ абырғ аны осылай сә ндеу қ олданбалы ө нердің бір тә сіліне жатады. XI ғ асырдан бастап cә ндік қ олданбалы ө нерде оюлы жә не жылтырлағ ан кірпіштер кең інен пайдаланылғ ан.
|
|
|
Керамикағ а оюлап жануарлардың бейнелерін салу да орын ала бастағ ан. Қ ызылө зен қ аласының орнын қ азғ анда арыстан бейнесі бедерленген терракоталық тақ талар табылғ ан.
Сә ндік қ олданбалы ө нер кейінгі орта ғ асырдағ ы қ азақ халқ ының қ ұ рылыс, сә улет ө нерінде айқ ын орын алғ андығ ын байқ ауғ а болады. Мә селен, кейбір кү мбездердің ә шекейленіп жасалуы немесе тү скиіздер мен текеметтегі оюлар қ олданбалы ө нердің дамығ андығ ын кө рсетеді.
X-XII ғ асырларда сә улетті ірі қ ұ рылыстар салына бастағ ан.
Мұ ндай қ ұ рылыс жү йелерінің салынуына Қ азақ стандағ ы ислам дінінің нығ ая бастауы себеп болды. Сә улетті қ ұ рылыстық қ ұ рылыс жү йелерінің сыртқ ы кө рініс стилі Орта Азия мен Қ азақ станда бірдей болды. Ә сіресе діни кешендер салу ісі ерекше дамыды. Діни кешендер орталық алаң дарғ а салынып, басқ а ғ имараттардан ерекше оқ шауланып тұ рғ ан. Бұ л кездегі ғ имараттарғ а мешіттерді, кесенелерді, мазарларды, моншаларды жатқ ызуғ а болады.
Мешіт – мұ сылман дінінің ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү рлері орындалатын қ асиетті ғ имарат. Мешіт, мұ нара салдыру билік басындағ ылардың ислам дініне адалдығ ының нышанын білдірген. X ғ асырдың араб-парсы жазба деректерінде Оң тү стік Қ азақ стан мен Жетісу аймағ ындағ ы қ алаларда мешіттердің болғ андығ ы айтылғ ан. Олардың кейбіреулері осы кү нге дейін сақ талғ ан. Мысалы, бір кезде ірі мешіт болғ ан Боран мұ нарасы – осының айғ ағ ы. Мұ нараның жанында тө бесі кү мбезделіп жасалғ ан кесенелер болғ ан. Олардың ішкі жағ ы қ ызғ ылт-кү рең тү ске боялғ ан оюлы ғ аныш сылақ пен безендірілген.
|
|
|
Ө зінің алғ ашқ ы қ ұ рылыс жү йесін сақ тағ ан ескеріткіштер – Бабаджа қ атын мен Айша-бибі кесенелері. Бұ л кесенелер кү йдірілген кірпіштен шаршылап салынғ ан порталдары бар, ә сем кү мбезді ғ имарат. Тө рт жағ ында- қ абырғ алардың ішкі жә не сыртқ ы
Айша бибі кесенесі Қ ожа Ахмет Йассауи кесенесі
беттерінде сү йірлеу аркалы қ уыстары бар. Орта ғ асырдың дамығ ан кезінде қ ұ рылыстық сә нділігі ерекше кө зге тү сетіні монша қ ұ рылысы болып табылады. Археологиялық қ азба жұ мыстары барысында кө птеген қ алалардан шығ ыс моншаларының орындары белгілі болды. Ғ ылыми пікірлерге қ арағ анда, кейбір ү лкен қ алаларда бірнеше монша салынғ ан. Тараз қ аласынан да екі монша
аршылғ ан. Кө лемі 13, 4*12, 4 м болатын бірнеше моншаның ә р тү рлі мақ саттарғ а пайдалануғ а арналғ ан жеті бө лмесі болғ ан. Табылғ ан қ алдық тар: сә кілер, су қ ұ ятын астаулар, науалар, кертпелер, полихромдық ә шекейлер Тараз моншасының іші бай безендірілгенін дә лелдейді.
Осы іспеттес шығ ыс моншасы қ азіргі Тү ркістан қ аласында ХХ ғ асырдың 60- жылдарына дейін жұ мыс істеген. Монша Қ ожа Ахмет Йасауи кесенесінің жанында. Ол қ азір мұ ражайғ а айналдырылды. Алматы қ аласында шығ ыс моншасының жобасымен салынғ ан «Арасан» моншасы қ азіргі кезде қ ала тұ рғ ындарының демалып- сауығ атын орындарының біріне айналғ ан.
Сө здік
ө нер – искусство бейне – образ
дамығ ан – развивающий мұ нара – башня
жоба – проект жү йе – система
шебер – мастер тұ сқ ағ аз – обой
ою-ө рнек – орнамент безендіру - оформление
қ олданбалы ө нер – прикладное искусство
қ ұ рылыс материалдары – строительные материалы
|
|
|
