Психикалық дамудың қозғаушы күштері

Психикалық дамудың қ озғ аушы кү штері

Қ арама-қ айшылық категориясы диалектикадағ ы ең басты категория екені белгілі (Г. Гегель, Ф. Энгельс). Г. Гегель қ арама-қ айшылық ты дамудың ішкі импульсы ретінде қ арастырғ ан. Қ арама-қ айшылық категориясын отандық психологияда оның қ озғ ушы кү штерін талдау барысында психикалық дамудың сипаттамасына кіргізеді (А. Н. Леонтьев, А. В. Запорожец, С. Н. Карпова). Бұ л кү штер ә ртү рлі қ арама-қ айшылық тармен сипатталады: адамның сұ ранысы мен сыртқ ы жағ дайлардың; дамып келе жатқ ан қ абілеттіліктер (физикалық жә не рухани мү мкіндіктермен) мен ә рекеттің ескі формаларымен; жаң а ә рекеттің тудыратын жаң а сұ раныстары мен оларды қ анағ аттандырудың мү мкіндіктерімен (қ ұ ралдары жә не ә дістерімен); ә рекеттің жаң а талаптары мен ә лі қ алыптаспағ ан біліктер арасындағ ылармен, жалпы алғ анда жаң а мен ескінің арасындағ ы диалектикалық қ арама-қ айшылық тар. Басқ а сө збен айтқ анда, адамның психикалық дамуындағ ы қ озғ аушы кү ш болып оның мең герген білімінің, дағ дысы, қ абілеті мен мотивтер жү йесінің даму дең гейі мен оның қ оршағ ан ортамен байланысының тү рлері арасындағ ы қ арама-қ айшылық тар болып табылады.

Психикалық дамудың қ озғ аушы кү штерін осылайша тү сіну Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин тұ жырымдағ ан болатын. Бұ л жерде психикалық дамуды тұ лғ аның ілгерінді сапалық ө згеруі ретінде дә лелденеді, оның барысында оларда ә р тү рлі динамикамен  жас ерекшеліктеріне байланысты жаң а ө згерістер қ алыптасады. «Жас ерекшіліктерге байланысты ө згерістер деп тұ лғ аның қ алыптасуы мен ә рекетенің жаң а типін, берілген жас ерекшелік сатысында алғ ашқ ы рет пайда болғ ан жә не ең маң ызды жә не негізгіде баланың санасын, оның қ оршағ ан ортасына кө зқ арасын, оның сыртқ ы жә не ішкі ө мірін, яғ ни берілген уақ ытта оның дамуының барлық ағ ымын анық таушы оның психикалық жә не ә леуметтік ө згерістерін тү сіну қ ажет» [49, 248 б. ].  

Даму баяу, бірқ алыпты немесе қ ызу жү ре алады. Л. С. Выготскийдің анық тамасы бойынша революциялық, кей жағ дайларда апаттық сипатта бола алады. Кү рт алғ а басулар, қ арама-қ айшылық тардың шиеленесуі, дамудағ ы бұ рылыстар «шиеленіскен дағ дарыс формасын» қ абылдай алады. Л. С. Выготский бойынша, психологияда дағ дарыстық кезең дердің бес тү рі белгілі. Жаң а туғ ан нә ресте дағ дарысы дамудың ұ рық тық кезең ін нә рестелік жастан бө леді. Бір жас дағ дарысы- нә рсетелік жасты ерте балалық шақ тан бө леді. 3 жастың дағ дарысы – бұ л ерте балалық шақ тан мекетепке дейінгі жасқ а кө шу. 7 жастың дағ дарысы мектепке дейінгі жастан мектеп жасының арасындағ ы қ осушы буын болып саналады. Ең соң ында, 13 жастың дағ дарысы – бұ л мектеп жасынан пубертаттық жасқ а кө шудегі дамуда ү лкен ө згеріспен сә йкес келеді [49, 248-256 б. ] (пубертаттық - толысқ ан, жыныстық қ алыптасу). Бұ л жерде дамудың салыстырамалы бірқ алыпты жә не шұ ғ ыл ө згерістеріндегі сә ттердің біршама кезектесуінің ортақ схемасы тұ рақ ты болып қ алады. Бұ л жағ дайда дағ дарыстардың баланың ө мір сү ру жағ дайында орын алатын ө згерістермен байланысты екеніне назар аудару қ ажет, мысалы оның мектепке дейінгі балалық шағ ынан мектепте оқ у кезіндегі балалық шағ ына кө шуімен байланысты.

Дамудың ә леуметтік жағ даяты

Л. С. Выготский педагогикалық психология ү шін ө те маң ызды «дамудың ә леуметтік жағ даяты» ұ ғ ымын кіргізді. Дамудың ә леуметтік жағ дайы баламен ә леуметтік ортаның қ арым-қ атынасының белгілі бір жү йесі болып табылады, ол даму процесінің мазмұ нын, бағ ытын жә не жаң адан пайда болғ ан негізгі ө згерістермен байланысты оның орталық бағ ытының қ алыптасуын анық тайды. Бұ л жү йенің ө згеруі жас ерекшеліктердің ө сімінің негізгі заң ын айқ ындайды. «Осы заң ғ а сә йкес, баланың белгілі бір жаста дамуын қ озғ аушы кү штер ішкі қ ажеттілікпен дамудың ә леуметтік жағ даятының кү шін жоғ алтуын анық тай отырып, осы жаста дамудың барлық даму негіздерін теріске шығ ару жә не кү йзелтуге сө зсіз ә келіп соғ ады, дамудың берілген дә уірінің аяқ талуын жә не келесі, немесе жоғ ары, жас ерекшеліктік сатығ а ауысқ анын анық тайды» [49, 260 б. ].

Осымен қ атар, Л. С. Выготский ә р уақ ытта психикалық даму – бү кіл тұ лғ аның біртұ тас дамуы деп ү немі ерекше атап ө теді. Баланың ә леуметтік ө мір шындығ ына қ атынасы ретінде дамудың ә леуметтік жағ даяты деген ұ ғ ымғ а осы қ атынастарды жү зеге асырушы қ ұ ралдарды – жалпы ә рекет пен жетекші ә рекеттің нақ ты тү рлері де кіреді, атап айтқ анда Л. С. Выготский бойынша, «ә рекеттің кейбір тү рлері берілген кезең де жетекші болады жә не тұ лғ аның ары қ арай дамуында ү лкен маң ызы болады, басқ алары – азырақ. Кейбіреулері дамуда басты рө лді ойнайды, басқ алары - бағ ынышты рө л ойнайды» [111, 285 б. ].

Психикалық дамудың негізгі сызық тары

Ұ сынылып отырғ ан қ арастыру тұ рғ ысынан жалпығ а ортақ қ абылданғ ан ережені басшылық қ а аламыз, алайда даму бала тұ лғ асын толығ ымен қ амтиды, бұ л процесте бірқ атар негізгі сызық тар (бағ ыттар) белгілене алынады. Мысалы, баланың психикалық дамуы оның біртұ тас тұ лғ алық дамуы сияқ ты бір мезгілде келесі сызық тар бойынша жү зеге асырылады: танымдық аясы (интеллекттің қ алыптасуы, таным механизмдерінің дамуы); ә рекеттің психикалық қ ұ рылымы мен оның мазмұ ны (мақ саттар, мотивтер жә не олардың ара қ атынасының дамуы, ә рекеттің қ ұ ралдары мен ә дістерін мең геру); тұ лғ аның (бағ ыттануы, қ ұ ндылық бағ дарлануы, ө зіндік сана сезімі, ө зін-ө зі бағ алау, ә леуметтік ортамен ө зара ә рекеттесуі жә не т. б. ). Бала дамуының бағ ыттары біраз басқ аша ұ сынылуы да мү мкін - даму ретінде: а) білімдердің; ә рекеттің тә сілдері; б) мең герілген тә сілдерді пайдаланудың психологиялық механизмі жә не в) тұ лғ аның дамуы, оғ ан ә рекет те кіреді [43, 30 б. ].

Л. И. Айдарова осы сызық тардың қ атарында интеллектуалдық, тұ лғ алық сызық тармен қ атар тілдік дамуды да белгілеп атап ө теді [3]. Баланың барлық интеллекттік-тұ лғ алық -ә рекеттік қ алыптасуында психиканың арындылығ ы, интегративтілігі, жү йелілігі, сензитивтілігі, компенсаторлығ ы сияқ ты негізгі заң дылақ тарының кө рініс табатыны маң ызды. Бала дамуы сызық тарының ү шеуінің ә рбіреуін толығ ырақ қ арастырайық (интеллект, ә рекет, тұ лғ а), сонымен қ атар нақ ты ө мірде олардың бір-бірінен ажыратылмайтынын атап ө ткеніміз қ ажет.