 |
§ 2. Оқу мотивациясы. Оқу мотивациясының жалпы сипаттамасы. Оның жүйелік ұйымдасуы. Мотивациялық аясындағы қызығушылық
|
|
|
|
§ 2. Оқ у мотивациясы
Оқ у мотивациясының жалпы сипаттамасы.
Оның жү йелік ұ йымдасуы
Оқ у мотивациясы оқ у іс-ә рекетіне, оқ удағ ы іс-ә рекетке енетін мотивациялардың жеке тү рі ретінде анық талады. Кез-келген басқ а тү р сияқ ты оқ у мотивациясы да осы іс-ә рекетке тә н ө згеше факторлар қ атарымен анық талады. Біріншіден, ол білім беру жү йесімен, оқ у іс-ә рекеті жү зеге асатын білім беру мекемесімен анық талады; екіншіден, – білім беру процесін ұ йымдастырумен; ү шіншіден, – оқ ушының субъектілік ерекшеліктерімен (жасы, жынысы, интеллектуалдық дамуы, қ абілеттері, жеке адам талабының дә режесі, ө зін-ө зі бағ алауы, басқ а оқ ушылармен ө зара ә рекеттесуі); тө ртіншіден, – педагогтың субъектілік ерекшелгімен, ең алдымен, оның оқ ушығ а, ісіне деген қ атынастар жү йесімен; бесіншіден, – оқ у пә нінің ө згешелігімен.
Оқ у мотивациясы, оның басқ а тү рлері сияқ ты жү йелі болып табылады. Ол бағ ыттылығ ымен, тұ рақ тылығ ымен жә не ө згермелігімен сипатталады. Мысалы Л. И. Божович жә не оның ә ріптестерінің жұ мыстарында мектеп оқ ушыларының оқ у іс-ә рекетін зерттеу материалдары негізінде келесі жайт атап кө рсетілген: оқ у мотивациясы тү рткілер бағ ыныстылығ ымен анық талынады жә не де олардың ішінде осы іс-ә рекет мазмұ нымен жә не оның орындалуымен байланысты ішкі тү рткілер немесе баланың қ оғ амдық қ атынастар жү йесінде белгілі бір орынғ а ие болуғ а ұ мтылуымен байланысты кең ә леуметтік тү рткілер ү стем болуы мү мкін. Бұ л жерде жас ұ лғ аюымен бірге ө зара ә рекеттесуші қ ажеттіліктер мен тү рткілердің дамуы, жетекші ү стем қ ажеттіліктер мен олардың иерархиялануының ө згеруі жү реді. «... Оқ у мотивациясы ү немі ө згеріп отыратын жә не бір-бірімен жаң а қ атынастарғ а тү суші тү рткілер қ атарынан қ алыптасады (мектеп оқ ушысы ү шін оқ у қ ажеттілігі мен маң ызы, оның тү рткілері, мақ саттары, эмоциялары, қ ызығ улары). Сондық тан мотивацияның жетілуі бұ л жай ғ ана оқ уғ а деген жағ ымды қ атынастың ө суі немесе теріс қ атынастың терең деуі емес, ал оның артында тұ рғ ан мотивациялық аясы қ ұ рылымының, оғ ан енетін тү рткілердің кү рделенуі, олардың арасында жаң а, неғ ұ рлым кемелденген, кейде қ арама-қ айшы қ атынастардың пайда болуы». Осығ ан сә йкес оқ у іс-ә рекетінің мотивациясын талдауда тек ү стем тү рткіні анық тап қ ана қ оймай, сонымен қ атар адамның мотивациялық аясының бү кіл қ ұ рылымын есепке алу да қ ажетті. Осы оқ уғ а қ атысты аясын қ арастыра отырып, А. К. Маркова оның қ ұ рылысының бағ ыныстылығ ын атап ө теді. Сонымен, оғ ан: оқ уғ а деген қ ажеттілік, оқ у маң ызы, оқ у тү рткісі, мақ сат, эмоциялар, қ атынас пен қ ызығ у енеді.
|
|
|
Мотивациялық аясындағ ы қ ызығ ушылық
Жалпы психологиялық анық тауда қ ызығ ушылық – бұ л танымдық қ ажеттіліктерді эмоционалдық бастан кешіру. Оны оқ у мотивациясы-ның компоненттерінің бірі ретінде сипаттай отырып, кү нделікті, тұ рмыстық, тіпті кейде кә сіби педагогикалық қ арым-қ атынаста «қ ызығ ушылық » термині жиі оқ у мотивациясының синонимі ретінде пайдаланылатынына назар аудару қ ажет. Бұ л туралы «оның оқ уғ а деген қ ызығ ушылығ ы жоқ », «танымдық қ ызығ ушылық ты дамыту қ ажет» деген сияқ ты айтулар куә болады. Тү сініктердің мұ ндай ығ ысуы біріншіден, оқ у теориясында дә л қ ызығ ушылық мотивация аясында бірінші зерттеу объекті болуымен байланысты (И. Гербарт). Екіншіден, ол қ ызығ ушылық ө з бетінше – кү рделі бір текті емес қ ұ былыс болуымен тү сіндіріледі. Қ ызығ ушылық «салдар ретінде, мотивациялық саланың кү рделі ү рдістерінің интегралдық кө рінісі ретінде анық талады» жә не де бұ л жерде қ ызығ ушылық жә не оқ уғ а қ атынас тү рлерінің сараптап жіктелінуі маң ызды. А. К. Маркова бойынша оқ уғ а қ ызығ ушылық кең, жоспарланғ ан, нә тижелі, процессуалды-танымдық жә не оны тү рлендіруші болуы мү мкін.
|
|
|
Мұ ғ алімге, оқ уғ а қ ызығ ушылық тың пайда болуы ү шін (танымдық қ ажеттіліктің қ анағ аттануын эмоционалдық бастан кешіру ретінде) жағ дай жасаудың жә не қ ызығ ушылық тың ө зінің қ алыптасуының маң ыздылығ ын кө птеген зерттеушілер атап кө рсеткен. С. М. Бондаренко жү йелік талдау негізінде оқ ушы ү шін қ ызық ты болуын ық пал ететін негізгі факторларды атады. Осы талдауғ а сай, оқ уғ а қ ызығ ушылық ты тудырудың маң ызды алғ ышарты ретінде іс-ә рекеттің кең ә леуметтік тү рткілерін тә рбилеу, оның мағ ынасын ұ ғ ыну, ө з іс-ә рекеті ү шін зерттеп отырғ ан ү рдістерінің маң ыздылығ ын тү сіну болады.
Оқ ушыларда оқ ыту мазмұ нына жә не оқ у іс-ә рекетінің ө зіне қ ызығ ушылық ты тудыру ү шін маң ызды шарт – оқ уда ақ ыл-ойдың дербестігін жә не бастамашылдық ты кө рсете алу мү мкіндігі. Оқ ыту ә дістері неғ ұ рлым белсенді болса, соғ ұ рлым оқ ушыларды қ ызық тыру жең іл. Оқ уғ а деген тұ рақ ты қ ызығ ушылық ты қ алыптастырудың негізгі қ ұ ралы – шешілуі оқ ушылардан белсенді ізденістік іс-ә рекетті талап ететін сұ рақ тардың мен тапсырмаларды пайдалану.
|
|
|
Оқ уғ а қ ызығ ушылық ты қ алыптастыруда проблемалық ситуацияны жасау, ол оқ ушылардың ө здерінде бар білім қ орымен орындай алмайтын қ иындық тармен қ ақ тығ ыстыру ү лкен рө л ойнайды; қ иындық пен кездесе отырып олардың жаң а білімдерді алудың немесе бұ рынғ ы білімдерді жаң а жағ дайда қ олданудың қ ажеттілігіне кө здері жетеді. Ү немі қ ауырттылық ты талап ететін жұ мыс қ ана қ ызық ты. Ақ ыл-ойдың қ ысылуын қ ажет етпейтін жең іл материал қ ызығ ушылық тудырмайды. Оқ у іс-ә рекетіндегі қ иындық тардан ө ту – оғ ан деген қ ызығ ушылық тардың пайда болуының маң ызды шарты. Оқ у материалының жә не оқ у міндетінің қ иындығ ы қ ай кезде қ ызығ ушылық тың ө суіне ә келеді десек, онда тек қ иындық шама жетерлік, жең е алатындай, болғ ан кезде ғ ана, кері жағ дайда қ ызығ у тез тө мендейді.
Оқ у материалы жә не оқ у жұ мысының тә сілдері жеткілікті тү рде саналуан болуы керек. Ә ртү рлілік оқ ушылардың оқ у барысында тү рлі объектілермен қ ақ тығ ысуымен ғ ана емес, сондай-ақ бір объектіде жаң а жақ тар ашылу мү мкін болуымен қ амтамасыз етіледі. Оқ ушыларда танымдық қ ызығ ушылық ты қ оздырудың амалдарынң бірі – шеттеу, яғ ни оқ ушыларғ а ү йреншікті жә не кү нделіктіден жаң аны, кү тпегенді, маң ыздыны кө рсету. Материалдың жаң алылығ ы – оғ ан қ ызығ ушылық тың пайда болуының аса маң ызды алғ ышарты. Алайда, жаң аны танып білу оқ ушыда осы уақ ытқ а дейін жинақ талғ ан білімге сү йенуі тиіс. Бұ рын мең герілген білімді пайдалану – қ ызығ ушылық тың пайда болуының маң ызды шарттарының бірі. Оқ у материалына деген қ ызығ ушылық тың пайда болуының мә нді факторы – бұ л эмоционалдық бояу, мұ ғ алімнің жанды сө зі.
Осы жағ дайлар арнайы қ ызығ ушылық ты қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан оқ у процесін ұ йымдастырудың белгілі бағ дарламасы ретінде қ ызмет ете алады.
|
|
|
