 |
3 тарау. Меңгеру – үйренуші
|
|
|
|
3 тарау. Мең геру – ү йренуші
іс-ә рекетінің орталық буыны
§ 1. Мең герудің жалпы сипаттамасы
Мең геруді анық таудағ ы келістер
Мең геру оқ ытудың (оқ у, оқ у іс-ә рекеті) барлық теорияларының, тіпті ол жеке процесс ретінде ажыратылғ анына немесе оқ умен тең естірілгеніне қ арамастан, негізгі тү сінігі болып табылады. Мең геру ө з тарапынан кү рделі, кө п мә нді тү сінік бола отырып, тү рлі позициялар, тү рлі бағ ыттар кө зқ арасы тарапынан тү сіндірілуі мү мкін.
Біріншіден, мең геру – «ө зіне телу» арқ ылы адамның даралық тә жірибені тауып алуы, А. Н. Леонтьев терминдерінде ә леуметтік-мә дени қ оғ амдық -тарихи тә жірибені білімдердің, мағ ыналардың, ә рекеттің (сондай-ақ іскерліктер мен дағ дылардың ) жалпыланғ ан тә сілдерінің, адамгершілік нормалардың, мінез-қ ұ лық тың этикалық ережелерінің жиынтығ ы ретінде қ алыптастыру жолдары, механизмі. Осындай мең геру адамның бү кіл ө мір сү ру барысында бақ ылауы, жалпылауы, шешім қ абылдауы жә не ө з ә рекеттері нә тижесінде жү зеге асады. Бұ л жерде ө з ә рекеттері қ алай жү ргені – ө здігінен бе, ә лде білім беру жү йелерінің арнайы жағ дайларында ма, ол маң ызды емес.
Екіншіден, мең геру – адамның кү рделі интеллектуалдық іс-ә рекеті, оғ ан материалды қ абылдауды, мағ ыналық ө ң деуді, сақ тау мен қ айта ө ң деуді қ амтамасыз ететін барлық таным процестері (сенсорлық -перцептивтік, мнемологиялық ) жатады.
|
|
|
Ү шіншіден, мең геру – бұ л оқ удың, оқ у іс-ә рекетінің нә тижесі. Оқ у материалының мең герілуінің беріктігі, жү йелігі, сапалығ ы туралы айтқ ан кезде зерттеушілер кө бінесе дә л нә тижелік жақ ты есепке алады. Оқ у іс-ә рекетіне қ атысты С. Л. Рубинштейн бойынша, мең геру, оның мазмұ ны, «оқ ыту процесінің орталық бө лігі» ретінде болады. Онымен қ оса, В. В. Давыдов бойынша, «ғ ылыми білімдерді жә не оғ ан сә йкес іскерліктерді мең геру іс-ә рекеттің негізгі мақ саты жә не басты нә тижесі ретінде болады» [43, 76 б. ].
Ең жалпы тү рде мең геру алынғ ан білімдерді қ абылдау, мағ ыналық ө ң деу, сақ тау жә не оларды практикалық жә не теоретикалық міндеттерді орындаудың жаң а жағ дайларында пайдалану, яғ ни осы білімдерді, олардың негізінде жаң а міндеттерді орындай алу іскерлігі формасында пайдалану ретінде анық талады. С. Л. Рубинштейн анық тамасы бойынша, «білімдерді берік мең геру процесі – оқ ыту процесінің орталық бө лігі. Бұ л психологиялық ө те кү рделі процесс. Оның еске жә не есте сақ тау беріктігіне ешқ андай қ атысы жоқ. Оғ ан материалды қ абылдау, оның мә нділігі, оны есте сақ тау жә не игеру қ осылады, яғ ни мұ нда оны кез-келген жағ дайда еркін пайдалануғ а, тү рліше қ олдануғ а мү мкіндік беретін игеру болып табылады» [194, 2 т., 84 б. ].
Мең герудің осы анық тамасына Дж. Брунердің тү сіндірмесі жақ ынырақ. Ол игеруді бір ү ш мезгілде жү ретін процестер ретінде қ арастырады: жаң а ақ паратты алу; қ айта қ ұ растыру; ақ паратты міндетті орындауғ а бейімдеу жә не тексеру, бақ ылау [34, 370-371б. ]. Дж. Брунер елеулі мө лшерде мең геру мен оқ у іс-ә рекетін тең естірсе де, осы процестің кү рделігі мен фазалығ ын атап кө рсеткені айқ ын.
|
|
|
Мең герудің қ ұ рылымдық ұ йымдасуы
Мең геруді (оқ уды) зерттеушілердің барлығ ы оның біртекті емес процесс екенін, оның бірнеше компоненттерді, фазалар мен сатыларды қ амтитынын атап кө рсетеді. Мысалы, «мең герудің психологиялық компоненттері» тү сінігіне Н. Д. Левитов мыналарды жатқ ызады: 1) оқ ушылардың жағ ымды қ атынастары, 2) материалмен тікелей сезімдік танысу процесі, 3) ойлау алынғ ан материалды белсенді қ айта ө ң деу процесі ретінде жә не 4) алынғ ан жә не ө ң делген ақ паратты есте сақ тау мен қ алдыру. Мең герудің осы психологиялық компоненттеріне В. А. Крутецкий дидактикалық тұ рғ ыдан тү сініктеме беріп, ө з кезегінде осы компоненттерді кө рсететін белгілі бір психикалық кү йлер ретінде беріледі. Бұ л ә р нақ ты жас кезең індегі оқ ушылардың оқ у материалын мең геруі ү шін оқ у жұ мысының оң тайлы қ арқ ынымен дидактикалық байланыстырылады. Осы жерде заттық, бейнелеу (бейнелемелікті қ оса) жә не сө здік кө рнекілік байланыстарының қ ажет екені аталынады.
Ойлау процесі мең герудің ү шінші компоненті ретінде барлық байланыстар мен қ атынастардың ұ ғ ынылуы мен тү сінілуі, жаң а материалдың ү йренушіде бұ рыннан бар оқ ытушы жү йе тә жірибесіне қ осылуы терминінде қ арастырылады. Мең герудің тө ртінші компоненті оқ у материалының есте сақ талу жә не ұ мытылмау процесімен байланысты. Осы аймақ тағ ы кө птеген зерттеулердің (П. И. Зинченко, А. А. Смирнов жә не т. б. ) кө рсетуінше бұ л процестердің неғ ұ рлым тиімділігі тө мендегідей: а) есте сақ тауғ а шартына қ атысты ұ станымның нақ тылығ ымен (практикада қ олдану мақ саты, мезгілі, сипаты) жә не б) ү йренушінің ө зінің белсенді іс-ә рекетіне қ осылуымен анық талады. Мысалы, оқ у ережесінің (қ ағ идасының ) маң ыздылығ ына, мә нділігіне жә не оны ө мірде пайдалануғ а бағ дарлану деген ұ станым жағ дайында жә не де оны басқ а ережелермен салыстыру кезінде ол есте ә дейі ырық ты жаттап алуғ а қ арағ анда берік сақ талынып қ алады.
|
|
|
Барлық зерттеушілер мең герудің компоненттілігін атап кө рсетеді, бірақ компоненттердің ө зі тү рліше аталынады. Оқ у (мең геру) теориясының негізгі массивін жү йелік талдау негізінде И. И. Ильясов шын мә нінде келесілер ғ ана бө лінеді деген қ ортындығ а келеді: «1) обьект жә не онымен ә рекет жайлы мең герілген білімдерді алу жә не де 2) білімдер мен ә рекеттерді игеру, ө ң деу» [79, 76 б. ]. Тө менде И. И. Ильясов мұ ндай қ орытындының шынайылығ ына куә болатын аргументтер келтірген. Мысалғ а, И. И. Ильясовтың пікірінше, ә р тү рлі тұ жырымдамаларда екі компоненттің ішінен біріншісі мен екіншісі ретінде келесі макрокомпоненттер бола алады: тү сіну мен жаттап алу (Коменский); терең дету (айқ ындық, ассоциациялар, жү йе) мен ә діс (Гербарт); білімді табу мен бекіту (Дистервег); қ абылдау, қ айта ө ң деу жә не ә рекетте кө ріну (Лай); алу мен бекіту (Ушинский); алу, қ айта ө ң деу жә не қ олдану (Каптерев); қ абылдау, алаң дау, жә не іс-ә рекетте тексеру (Лесгафт); байланыс орнату жә не байланысты нығ айту (Торндайк); табыс жә не ес (Коффка); селективті қ абылдау мен кодтау, сақ тау, орындау (Гэгни); бағ дарлану мен машық тандыру (Лингарт); зейін, тү сіну жә не ес, моторика (Бандура жә не т. б. ); бағ алау, ә рекет тә сілін таң дау жә не жү зеге асыру (Пэрис пен Кросс); қ абылдау, тү сіну жә не орындау, тексеру (Леонтьев); анық тау, бағ дарлану жә не жаттығ у (Гальперин); қ абылдау, мағ ыналау жә не ә рекетте бекіту (Рубинштейн); тү сіндірмені ұ ғ ыну жә не ә рекетте бекіту (Кабанова-Меллер); қ абылдау, іздеу жә не жаттау (Ительсон); қ ұ ралдарды саналы тү сіну жә не жаттығ у (Щедровицкий); іс-ә рекетті когнитивті мең геру жә не практикалық ә рекет (Шадриков) [79, 76 б. ].
|
|
|
Сонымен қ атар, С. Л. Рубинштейн бойынша мең герудің терең детілген талдауы оның компоненттерінің сапасы мен атауын ғ ана емес, шартқ а енетін барлық процестер – қ абылдау, есте сақ тау, ойлаудың бә рі «оқ ыту барысында қ алыптасатынын» тү сінгенді ұ йғ арады. Олар оқ ытудың екі жақ ты процесінде орналасады, ол жерде мұ ғ алім–оқ ушы жә не оқ у материалы ө зара байланысты жә не ө зара шартталғ ан. Бұ л, С. Л. Рубинштейн бойынша, осы процестердің ө зінің оқ у іс-ә рекетінде жә не тұ тастай мең геруде дұ рыс тү сіндірілуінің бірінші жә не негізгі принципі.
С. Л. Рубинштейн ізімен мең герудегі осы психикалық процестердің барлығ ының ө зара шартталғ андығ ын, ө зара қ абысуын атап ө ту керек. «Білімді мең герудің беріктігі кейінгі оларды бекітудегі арнайы жұ мысқ а ғ ана емес, материалды алғ ашқ ы қ абылдауғ а да байланысты, ал оның саналы тү сініліп қ абылдануы – онымен бірінші рет тануғ а ғ ана емес, тұ тастай онымен жұ мыс істеуге байланысты» [ 194, 2 т., 85 б. ]. Мең геру ү шін маң ыздысы оның қ орытынды, нә тижелік кезең і болып табылады – практикада қ олднау, пайдалану немесе Д. Н. Богоявленский, Н. А. Менчинская атап кө рсеткен білімдердің экстериоризациясы. Осы тұ рғ ыдан оқ у материалын мең геру сатыларын қ арастырайық.
|
|
|
