Проблемалық ситуациядағы міндеттерді орындау кезеңдері

Проблемалық ситуациядағ ы міндеттерді орындау кезең дері

Оқ у проблемалық жағ дайындағ ы міндеттерді орындау бірнеше кезең дерді ұ йғ арады. Бірінші кезең – дайын тү рде оқ ытушы тұ жырымдағ ан немесе ү йренушілердің ө зі анық тағ ан міндетті тү сіну. Соң ғ ысы - міндет проблемалық тың қ ай дең гейінде орналасуына жә не ү йренушінің оны шеше алу қ абілетіне байланысты.

Екінші кезең – ү йренушінің міндетті «қ абылдауы», ү йренуші ү шін ол тұ лғ алық мә нді болып, ө зі ү шін орындалуы тиіс, тек содан кейін ғ ана тү сініліп жә не шешімге алынуы тиіс.

Ү шінші кезең міндетті орындау эмоционалдық уайым (ө кініш пен ө зіне риза болмаудан кө рі қ анағ аттану дұ рыс) жә не ө з міндетін қ ою мен орындау тілегін тудыруы тиіс. Міндетті дұ рыс тү сіну ү шін тапсырманы тұ жырымдаудың рө лін атап ө ту маң ызды. Егерде міндет «талдаң ыз», «себебін тү сіндірің із», «сіздің ойың ызша себебі неде» деген тапсырмалар формасында тұ жырымдалғ ан болса, онда оқ ушы жасырын, латентті байланыстарды анық тайды, міндетті орындаудың белгілі бір логикалық бірізділігін іздейді. Егерде тапсырма «сипаттаң ыз», «айтып берің із» формасында берілсе, онда студент міндетті тү сіну мен қ абылдау ү шін, орындау ү шін қ ажетті эксплициттік берілгенді мазмұ ндаумен шектеледі (К. Дункер, С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев, Н. С. Мансуров). В. А. Малахова жү ргізген зерттеулерде кө рсетілгендей, «тү сіндірің із» жә не «сипаттаң ыз» сияқ ты міндет формалары іс жү зінде баланың ойлауы мен оның сө здік білдіруін белгілі бір жолмен бағ ыттайтын тү рлі міндеттер болып табылады. Сонымен қ атар, тү рлі жас топтарында тапсырманың императивті жә не императивті емес формаларының ә сері біршама тү рліше болып келеді.

Оқ у іс-ә рекеті қ ұ рылымындағ ы ә рекет

Іс ә рекеттің қ ұ рылымдық компоненттерінің бірі ә рекет болып табылады – кез-келген іс-ә рекеттің морфологиялық бірлігі. Бұ л адамзат іс-ә рекетінің маң ызды «қ ұ раушысы». «Адамзаттық іс-ә рекет ә рекет формасы немесе ә рекеттер қ атарынан ө згеше тү рде бола алмайды, ... іс-ә рекет ә детте ортақ мақ саттан бө лінген жеке мақ саттарғ а бағ ынатын ә рекеттердің қ андай да бір жиынтығ ымен іске асырылады» [112, 154-155 б. ]. А. Н. Леонтьев бойынша, «ә рекет –тү рткісі оның затымен сә йкес келмейтін (яғ ни, ө зі бағ ытталғ ан нә рсемен), керісінше осы ә рекетті қ амтитын іс-ә рекетте жататын процесс [111, 289 б. ]. Сонымен қ атар, «ә рекет заты оның тікелей, тү сінілген мақ саты болып табылады» [111, 290 б. ].  Басқ аша айтқ анда, егерде тү рткі тұ тастай іс-ә рекетпен байланыстырылса, онда ә рекет белгілі бір мақ сатқ а жауап береді. Іс-ә рекеттің ө зі ә рекеттерден кө рінсе, ол мотивтенген жә не мақ сатты болса, онда ә рекет ретінде тек мақ сатқ а жауап береді.

А. Н. Леонтьевтің іс-ә рекет теориясында кө рсетілгендей «іс-ә рекет пен ә рекет арасында ерекше бір қ атынас бар. Іс-ә рекет тү рткісі жылжи отырып ә рекет затына (мақ сатына) айналуы мү мкін. Нә тижесінде ә рекет іс-ә рекетке айналады... Дә л осы жолмен жаң а іс-ә рекеттер туындайды, шындық қ а деген жаң а қ атынастар пайда болады» [111, 290 б. ]. Мұ ндай айналуды А. Н. Леонтьев келтірген мысалмен кө рсетейік: бала тапсырманы орындап отыр, оның ә рекеттері шешім табу мен оны жазу болып табылады. Егер бұ л оқ ушы болса жә не оның ә рекеттерін мұ ғ алім бағ алайтын болса, жә не де ол оларды орындай бастаса, себебі шешім табу мен нә тиже алудың ө зі оғ ан қ ызық ты, онда бұ л ә рекеттер іс-ә рекетке, берілген жағ дайда – оқ ушының іс-ә рекетіне «айналады». Егерде бұ л мектепке дейінгі жастағ ы бала болса жә не оның тапсырманы орындауы, нә тижесінде баланың ойнауғ а баратыны не бармайтынымен мотивтендірілсе, онда тапсырманы орындау тек ә рекет болып қ алады. Осылайша, кез-келген, соның ішінде оқ у іс-ә рекеті де ә рекеттерден тұ рады жә не де оларсыз іс-ә рекет мү мкін емес, ал ә рекеттер болса іс-ә рекеттен тыс бола алады. Оқ у іс-ә рекетін осылайша қ арастыруда тек оғ ан енетін тү рлі оқ у ә рекеттері ғ ана талданады.

Оқ у іс-ә рекеті қ ұ рылымындағ ы ә рекеттер мен операциялар

Оқ у ә рекеттерін талдауда олардың операциялар дең гейіне ө туі маң ызды болып табылады. А. Н. Леонтьев бойынша, операциялар – бұ л ө з мақ саты кө рсетілген белгілі бір шарттарғ а жауап беретін ә рекеттер тә сілі. Оқ ытудағ ы саналы мақ сатқ а бағ ытталғ ан ә рекет кө п рет қ айталана отырып, басқ а неғ ұ рлым кү рделі ә рекеттерге қ осыла отырып, біртіндеп оқ ушының саналы бақ ылау объекті болудан қ алады да, неғ ұ рлым кү рделі ә рекеттерді орындау тә сіліне айналады. Бұ лар операцияғ а айналғ ан бұ рынғ ы саналы ә рекеттер, аталмыш саналы операциялар. Мысалы, шет тілін мең геруде ана тіліне ү йреншікті емес дыбысты ауызша айту (артикуляциялау) ә рекеті (мысалы, орыс тілі ү шін таң даймен, мұ рынмен шығ аратын дыбыстар) жеткілікті тү рде қ иын болып табылады. Ол мақ сатты, саналы тү рде тә сілі мен іске асыру орны бойынша қ адағ аланады, оқ ушының ерік-жігер кү шін талап етеді. Осы ә рекетті ө ң деу мө лшеріне байланысты айтылғ ан дыбыс буынғ а, сө зге, сө з орамына  енеді. Оны айту ә рекеті автоматтандырылып, санамен қ адағ аланбайды, сана іс-ә рекеттің басқ а одан да жоғ ары дең гейлеріне бағ ытталады жә не басқ а ә рекеттерді орындау тә сіліне айнала отырып, «фондық автоматизм» дең гейіне ө теді (Н. А. Бернштейн).  

Қ арапайымдалғ ан ә рекет басқ а, неғ ұ рлым кү рделі ә рекеттерді орындау шартына айналады жә не операциялар дең гейіне, яғ ни сө здік іс-ә рекетті орындау техникасына ө теді. Бұ л жерде операцияларды басқ ару оның фондық дең гейімен жү зеге асады. Н. А. Бернштейн бойынша қ озғ алыстың техникалық компоненттерінің тө менгі, фондық шарттарғ а ауысу процесі ә детте, жаң а қ озғ алыстық дағ дылардың ө ндірілуі ү рдісінде қ озғ алыстардың автоматтандырылуы болып табылады жә не басқ а афферентацияғ а ауысу мен белсенді зейіннің жең ілдетуімен тығ ыз байланысты. Ә рекет дең гейінен операцияларғ а ө ту, оқ ытуды технологизациялаудың негізі екенін айта кету керек.

«Саналы» операциялармен қ атар, іс-ә рекетте бұ рын мақ сатқ а бағ ытталғ ан ә рекетер ретінде саналанбағ ан операциялар да бар. Олар ө мірлік іс-ә рекеттің белгілі бір шарттарына бейімдену нә тижесінде пайда болғ ан. А. Н. Леонтьев бұ л операцияларды баланың тілдік дамуы ү лгісі ретінде кө рсетеді – оның айтудың грамматикалық ө ң деу тә сілдерін ү лкендердің сө здік қ арым-қ атынас нормаларына интуитивті бейімделуі. Бала бұ л ә рекеттерді саналамайды, соның салдарынан олар тиісті тү рде анық талмайды. Сондық тан, оның ө зінің ішкі тү йсікпен еліктеуі нә тижесінде қ алыптасушы операцияларының мә ні - ішкі, интеллектуалдық ә рекеттері. Олар дамыту немесе оқ ытуда пайда болатын сыртқ ы заттық саналы ә рекеттердің (Ж. Пиаже, П. Я. Гальперин) интериоризациясының нә тижесі болуы мү мкін немесе психикалық ү рдістердің операциялық жақ тарын кө рсетуі мү мкін: ойлау, ес, қ абылдау. С. Л. Рубинштейн бойынша, «ойлау іс-ә рекетінің қ ұ рылысын анық тайтын жә не оның ағ ымын шарттайтын операциялар жү йесі осы іс-ә рекет ү рдісінде ө зі қ алыптасады, тү рленеді жә не бекітіледі» жә не ары қ арай «... алдында тұ рғ ан міндетті орындауда ойлау тү рлі операциялар кө мегімен жү реді. Бұ л операциялар ой ү рдісінің ә ртү рлі ө зара байланысты жә не бір-біріне ө тетін жақ тарын қ ұ растырады». Мұ ндай операцияларғ а С. Л. Рубинштейн салыстыруды, талдау, синтез, абстракция, жалпылау-ды жатқ ызады. Айта кетейік, сә йкес ішкі ақ ыл-ой операциялары қ абылдаудың (В. П. Зинченко), естің (П. П. Блонский, А. А. Смирнов, В. Я. Ляудис) жә не басқ а психикалық процестердің қ ұ рылысын анық тайды.