 |
Оқу іс-әрекеті құрылымындағы бақылау
|
|
|
|
Оқ у іс-ә рекеті қ ұ рылымындағ ы бақ ылау
(ө зін-ө зі бақ ылау), бағ алау (ө зін-ө зі бағ алау)
Оқ у іс-ә рекетінің жалпы қ ұ рылымында маң ызды орын бақ ылауғ а (ө зін-ө зі бақ ылау), бағ алауғ а (ө зін-ө зі бағ алау) беріледі. Себебі, кез-келген басқ а оқ у ә рекеті іс-ә рекет қ ұ рылымында бақ ылау мен бағ алау болғ анда ғ ана реттелетін, ырық ты болады. Ә рекеттің атқ арылуын бақ ылау кері байланыс механизмімен жү зге асырылады немесе кү рделі функционалды жү йе ретінде іс-ә рекеттің жалпы қ ұ рылымындағ ы кері афферентация арқ ылы жү зеге асырылады (П. К. Анохин). Кері афферентацияның екі формасы бө лінеді (немесе кері байланыс) – бағ ыттаушы жә не нә тижелеуші. Біріншісі, П. К. Анохин бойынша, негізінен проперцептивтік немесе бұ лшық еттің импульсациясымен жү зеге асырылады, ал екіншісі ү немі кешендік болып келеді жә не де қ ойылғ ан ә рекеттің нә тижесіне қ атысты барлық афференттік белгілерді қ амтиды. Кері байланыстың екінші нә тижелеуші формасын П. К. Анохин, сө здің тура мағ ынасында, кері афферентация деп атайды. П. К. Анохин аралық немесе аяқ қ ы, тұ тас ә рекеттің орындалуы жайлы ақ парат беру бермеуіне байланысты оның екі тү рін бө леді. Кері афферентацияның бірінші тү рі – сатылы, екіншісі – санкциялаушы. Бұ л – аяқ қ ы кері афферентация. Ә рекеттің орындалуы ү рдісі жайлы немесе нә тижесі жайлы ә рбір ақ параттың ө зі кез-келген нұ сқ ада бақ ылауды, реттеу мен басқ аруды жү зеге асыратын кері байланыс болып табылады.
|
|
|
Функционалды жү йенің жалпы схемасында «қ ажетті болашақ ү лгісін» (П. К. Бернштейн бойынша) немесе «ә рекет нә тижесінің бейнесін» (П. К. Анохин) жә не оның шынайы орындалуы жайлы ақ паратты салыстыру жү зеге асатын негізгі буын «ә рекет акцепторы» ретінде анық талады (П. К. Анохин). Алыну керек нә рсенің нә тижесі мен алынғ ан нә рсені салыстыру нә тижесі ә рекетті жалғ астыру (олар сә йкес келген жағ дайда) немесе тү зету ү шін негіз болып табылады. Осылайша, бақ ылау ү ш буынды ұ йғ арады деп бекітуге болады: 1) ү лгі, қ алаулы, қ ажетті ә рекет нә тижесінің бейнесі; 2) осы бейне мен шынайы ә рекетті салыстыру ү рдісі; 3) ә рекетті жалғ астыру немесе тү зету туралы шешім қ абылдау. Осы ү ш буын субъектінің ө з іс-ә рекетінің жү зеге асуын іштей бақ ылауының қ ұ рылымын кө рсетеді. Іс-ә рекеттің ә р буыны, оның ә р ә рекеті іштей кө птеген арналармен, кері байланыс «ілгектерімен» бақ ыланады. Дә л осы жайлы, И. П. Павловтың ізінше, адам ө зін-ө зі реттеуші, ө зін-ө зі оқ ытушы, ө зін-ө зі жетілдіруші машина ретінде айтуғ а болады. О. А. Конопкина, А. К. Осницкий жә не басқ алардың жұ мыстарында бақ ылау (ө зіндік бақ ылау) проблемасы тұ лғ алық жә не заттық ө зіндік реттеудің жалпы проблематикасына қ осылғ ан.
Іс-ә рекет қ ұ рылымындағ ы бақ ылау (ө зін-ө зі бақ ылау) мен бағ алау (ө зін-ө зі бағ алау) рө лдерінің маң ыздылығ ы былайша себептеледі: ол сыртқ ының ішкіге, интерпсихикалық тың интропсихикалық қ а ө туінің ішкі механизмін ашады (Л. С. Выготский), яғ ни мұ ғ алімнің бақ ылау мен бағ алау ә рекеттері оқ ушының ө зіндік бақ ылау мен ө зіндік бағ алау ә рекеттеріне ө туі. Сонымен қ оса, Л. С. Выготскийдің психологиялық тұ жырымдамасы ө зінің ішкі бақ ылауының немесе, нақ тырақ айтқ анда, ө зіндік бақ ылаудың қ алыптасуын сатылы ө ту ретінде тү сінік беруге мү мкіндік береді. Бұ л ө ту мұ ғ алімнің сұ рақ тарымен, неғ ұ рлым маң ыздыны, негізгіні бекітумен ә зірленеді. Мұ ғ алім бақ ылаудың ө зіндік бақ ылауғ а да негіз болатын жалпы бағ дарламасын дайындайды.
|
|
|
П. П. Блонский материалды мең геруге қ атысты ө зін-ө зі бақ ылаудың кө рінуінің тө рт сатысын белгілеген. Бірінші саты ешбір ө зін-ө зі бақ ылаудың болмауымен сипатталады. Осы сатыдағ ы оқ ушы материалды мең герген жоқ жә не сондық тан ештең ені бақ ылай алмайды. Екінші саты – толық тай ө зін-ө зі бақ ылау. Осы сатыда оқ ушы мең герген материал қ айта жаң ғ ыртуының дұ рыстығ ын жә не толық тығ ын тексереді. Ү шінші сатыны П. П. Блонский таң даулы ө зін-ө зі бақ ылау сатысы ретінде сипаттайды, мұ нда оқ ушы сұ рақ тар бойынша тек бастысын ғ ана бақ ылайды, тексереді. Тө ртінші сатыда кө рнекті ө зін-ө зі бақ ылау жоқ, ол ө ткен тә жірибе негізінде, қ андай да бір мә нсіз бө лшектер, белгілер негізінде жү зеге асады.
Ө зін-ө зі бақ ылауды оның шет тілін сө йлеуді игеруге араласуы мысалында қ арастырайық. Ары қ арай келтірілген есту арқ ылы бақ ылаудың қ алыптасуы схемасында шет тілде сө йлеуге оқ ытуда тө рт дең гей белгілеген. Олардың ә рқ айсысында сө йлеушінің қ атеге қ атынасы, сө йлеушінің ұ йғ арғ ан ә рекеттерінің тү сіндіруі, яғ ни есту арқ ылы бақ ылау механизмі жә не қ ате ә рекет жасаушының вербалды реакцияларының сипаты бағ аланады. П. П. Блонский бойынша, сө йлеушінің реакциясы ө зіндік бақ ылау дең гейімен тең естірілуі мү мкін.
|
|
|
Атап кететін жайт, алғ ашқ ы екі дең гей мұ ғ алімнің сыртқ ы бақ ылаушы ә сер етуімен сипатталады, бұ л ішкі есту арқ ылы кері байланыстың қ алыптасуына себеп болады, екі соң ғ ы дең гейлер – қ ателерді тү зеуде сондай ә сер етудің болмауымен сипатталады. Бұ л дең гейлер шет тіліндегі сө здік ә рекеттердің орындалуын саналы қ адағ алау сатысынан тілдік бағ дарламаны сө здік жү зеге асыруды санасыз бақ ылау сатысына, яғ ни сө здік автоматизм сатысына ө тудегі ө тпелі дең гейлердей болып табылады.
Есту арқ ылы кері байланыстың шет тілін оқ ыту процесінде сө йлеу процесін реттеуші ретінде қ алыптасуының ө зінің оқ ытушының сыртқ ы басқ арушы ә серінің сө йлеушінің ө зінің осы ү рдісті іштей басқ аруымен байланысын айқ ын кө рсетеді. Сонымен бірге, есту арқ ылы бақ ылау механизмі іс-ә рекеттің ө зінде қ алыптасады. Тағ ы да маң ыздысы, есту арқ ылы бақ ылау ойды шет тілі арқ ылы қ алыптастыру мен тұ жырымдаудың барлық буындарын дұ рыс іске асыруын реттейді. Осылайша, шет тілінде сө йлеуге ү йретуде мұ ғ алім оқ ушының сө йлеу ә рекеттерін сырттай бақ ылаудан олардың ө здерінің ішкі есту арқ ылы бақ ылауына мақ сатты тү рде ө те отырып, сө йлеу іс-ә рекетінің барлығ ына ортақ механизмді қ алыптастырмауы мү мкін емес.
Ө зін-ө зі бақ ылауғ а ұ қ састық ретінде іс-ә рекет қ ұ рылымында заттық ө зін-ө зі бақ ылаудың қ алыптасуы да жү реді. А. В. Захарова кө рсеткендей, бұ л ү рдістегі ө те маң ызды ерекшелік – ө зін-ө зі бағ алаудың іс-ә рекет субъектінің сапасына, мінездемесіне ө туі – оның ө зін-ө зі бағ алауына. Бұ л бақ ылаудың (ө зін-ө зі бақ ылау), бағ алаудың (ө зін-ө зі бағ алаудың ) оқ у іс-ә рекетінің жалпы қ ұ рылымына маң ызды тағ ы бір позициясын анық тайды. Ол немен шартталады десек, іс-ә рекеттік пен тұ лғ алық тың байланысы, заттық процессуалдық ә рекеттер тұ лғ алық, субъективтік сапаларғ а, қ асиеттерге ө туі дә л осы компоненттерде жү зеге асады. Осындай жағ дай білім беру процесіне, оның мақ саттылығ ы мен шынайылығ ына деген тұ лғ алық -іс-ә рекеттік ық палдың екі компонентінің ажырамастығ ын кө рсетеді.
|
|
|
***
Оқ у іс-ә рекеті 6-7 жастан 22-23 жасқ а дейінгі адамдардың қ оғ амдық болмысқ а енуінің негізгі формасы бола отырып, заттық мазмұ н мен сыртқ ы қ ұ рылымының ерекшелігімен сипатталады, мұ нда ерекше орынды оқ у міндеттері мен оны шешудегі оқ у ә рекеттері алады.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Оқ у іс-ә рекетінің пә ндік мазмұ нына не жатады?
2. Оқ у іс-ә рекетінің қ ұ рылымында оқ у ә рекеттерінің қ андай тү рлері бө лінеді жә не оғ ан не негіз болады?
3. Мұ ғ алімнің бақ ылауы, бағ алау мен оқ ушының ө зіндік бағ алауы арасында қ андай байланыс бар?
4. Оқ у міндеттерінің қ ұ рамына не жатады?
Ә дебиет
Балл Г. А. Теория учебных задач: психолого-педагогический аспект. М., 1990.
Давыдов В. В., Ломпшер И., Маркова А. К. Формирование учебной деятельности школьника. М., 1982.
Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. М., 1986.
Ильясов И. И. Структура процесса обучения. М., 1986.
Талызина Н. Ф. Педагогическая психология. М., 1998.
Талызина Н. Ф. Теоретические проблемы программированного обучения. М., 1969.
Шадриков В. Д. Психология деятельности и способности человека. М., 1996.
Якунин В. А. Психология учебной деятельности студентов. М., 1994.
|
|
|
