Оқу әрекеттерінің түрлері

Оқ у ә рекеттері тү рлі кө зқ арас, тү рлі позициялар тұ рғ ысынан қ арастырылуы мү мкін: субъекттік-іс-ә рекеттік, пә ндік - мақ саттық; іс-ә рекет пә ніне қ атынас (негізгіг немесе қ осымша ә рекет); ішкі немесе сыртқ ы ә рекет; ішкі ақ ыл-ой, интеллектуалдық ә рекеттердің психикалық процестер бойынша ө згешеленуі; ө німділіктің ү стемдігі жә не т. б.  Басқ аша айтқ анда, ә рекеттің ә ртү рлілігінен жалпы жә не оқ у іс-ә рекетінің бар алуан тү рлілігі бейнеленеді. Олардың негізгі тү рлерін қ арастырайық.

Оқ ытудағ ы іс-ә рекет субъекті позициясынан ең алдымен, мақ сатты ұ йғ ару, бағ дарлама жасау, жоспарлау ә рекеттері, орындау ә рекеті, бақ ылау ә рекеті (ө зіндік бақ ылау), бағ алау (ө зіндік бағ алау) бө лінеді. Олардың ә р қ айсысы оқ у іс-ә рекетінің белгілі бір кезең імен сә йкестендіріледі жә не оны жү зеге асырады. Осылайша, кез-келген іс-ә рекет, мысалы тапсырманы орындау, мә тінді жазу, шығ ару, мақ сатты «не ү шін», «қ андай мақ сатпен мен оны жасаймын» деген сұ рақ тарғ а жауап ретінде саналы тү сінуден басталады. Бірақ сұ рақ ты осылайша қ ою, жауаптарды табу жә не осы шешімге ө з мінез-қ ұ лқ ын бағ ындыру ә рекеттердің кү рделі жиынтығ ы болып табылады. Мінез-қ ұ лық жоспары мен қ ұ рылымын қ арастыра отырып, Ю. Галантер, Дж. Миллер, К. Прибрам мінез-қ ұ лық тың жалпы жоспарын ө ндірудің маң ыздылығ ын атап кө рсеткен, яғ ни мінез-қ ұ лық тық актілердің  сипаты мен бірізділігін саналаудың белгілі бір ақ ыл-ой ә рекеттерінің жиынтығ ын кө рсеткен. Орындау ә рекеттері мақ сатты ұ йғ ару, жоспарлау, бағ дарлама жасау тә різді ішкі ә рекеттерді жү зеге асырудың мә ні, сыртқ ы ә рекеттер болып табылады. Іс-ә рекет субъекті бір мезгілде оның процесі мен нә тижесін ү немі бағ алау жә не салыстыру, тү зету ә рекеттері формасында бақ ылауды жү зеге асырып отырады. Оқ ушының бақ ылау жә не бағ алау ә рекеттері – мұ ғ алімнің сыртқ ы интерпсихологиялық ә рекеттеріне айналуына байланысты жеке қ арастырылады.

Оқ у іс-ә рекетінің пә ні позициясы тұ рғ ысынан онда қ айта тү рленуші, зертеуші ә рекеттерге бө лінеді. Оқ у іс-ә рекеті терминдерінде (Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А. К. Маркова) оқ у ә рекеттері «мең геру затының қ асиеттерін ашу ү шін баланың объектіні белсенді тү рлендіруі» ретінде жасалады. Сонымен бірге, зерттеушілердің кө рсетуі бойынша бұ л ә рекеттер екі тү рде болуы мү мкін: «1) жеке (ерекше) материалдағ ы жалпылама, генетикалық бастапқ ы қ атынасты анық тау ү шін оқ у ә рекеті жә не 2) бұ рын анық талғ ан жалпылама қ атынастың нақ тылық дә режесін анық тау ү шін оқ у ә рекеті».

Теоретикалық білімдер оқ у іс-ә рекетінің пә ні ретінде В. В. Давыдов бойынша мазмұ нды жалпылауғ а бағ ытталғ ан зерттеушілік-қ айта жаң ғ ыртушы ә рекеттер кө мегімен мең геріледі жә не оқ ушы ү шін «қ андай да бір тұ тастың ортақ негізі бар ерекше жә не жекеленген қ ұ былыстардың қ ажетті ө зара байланысын, кейбір заң дылық тарын ашу, осы тұ тастың қ алыптасу заң дылығ ын, ішкі бірлігін ашу» тә сілі ретінде қ ызмет етеді.

Оқ ушының психикалық іс-ә рекетіне ара қ атынаста жоғ арыда кө рсетілгендей, ойлау, перцептивті, мнемикалық ә рекеттерді бө леді, яғ ни субъекттің ішкі психикалық іс-ә рекетін қ ұ райтын интеллектуал-дық ә рекеттер, олар ө з кезегінде іс-ә рекеттің (С. Л. Рубинштейн), қ арастырып отырғ ан жағ дайда – оқ у іс ә рекетінің ішкі «интегралдық бө лігі» болып табылады. Олардың ә рқ айсысы одан да ұ сақ ә рекеттерге ыдырап бө лінеді (белгілі бір жағ дайда – операцияларғ а). Мысалы, ой ә рекеттері (немесе логикалық ) ең алдымен салыстыру, талдау, синтез, абстракциялау, жалпылау, жіктеу жә не т. б. операцияларды қ амтиды. Сонымен қ атар С. Л. Рубинштейн атап кө рсеткендей, «... бұ л операциялардың барлығ ы ойлаудың негізгі операциясының жақ тары болып табылады – «жанамалау», яғ ни неғ ұ рлым мә нді объективті байланыстар мен қ атынастарды ашу. С. Л. Рубиншетйн атап кө рсетеді: «ойлау ү рдісі саналы тү рде реттелетін интеллектуалдық операциялар жү йесі ретінде жү зеге асады. Ойлау осы ү рдіс кезінде пайда болғ ан ә р ойды, соны шешу ү шін бағ ытталғ ан міндетпен, оның шарттарымен тең естіреді, салыстырады. Осылайша, жасалатын тексеру, сын, қ адағ алау ойлауды саналы процесс ретінде сипаттайды». Ойлаудың іс-ә рекетінің жә не соның ішінде оқ у іс-ә рекетінің ішкі жағ ы ретіндегі сипаттамасы мақ сатты болжау, бағ дарламалау, бақ ылау сияқ ты ә рекеттердің маң ыздылығ ын тағ ы да бір кө рсетеді.

Ойлау ә рекеттерімен қ атар, оқ у ә рекеттерінде перцептивтік жә не мнемикалық ә рекеттер мен операциялар жү зеге асырылады. Перцептивті ә рекеттер тануды, сә йкестендіруді жә не т. б. қ амтиды, ал мнемикалық ә рекеттер – ә сер қ алдыруды, ақ паратты сү зуді, оның қ ұ рылымдануын, сақ талуын, ө зектендірілуін жә не т. б. қ амтиды. Басқ аша айтқ анда, интеллектуалдық ә рекетті ұ йғ аратын ә р кү рделі оқ у ә рекеті кө бінесе, бө лінбейтін перцептивтік, мнемикалық жә не ой операцияларының ө те кө п мө лшерінің араласуын білдіреді. Олардың оқ у ә рекеттерінің жалпы тобынан бө лектенбеуіне қ арай, мұ ғ алім кейде оқ ушының оқ у міндетін орындаудағ ы қ иналу сипатын нақ ты диагностикалай алмайды.

Оқ у іс-ә рекетінде сондай-ақ қ айта жаң ғ ырту жә не ө німді ә рекеттер бө лінеді (Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А. К. Маркова, Л. Л. Гурова, О. К. Тихомиров, Э. Д. Телегина, В. В. Гагай жә не т. б. ). Қ айта жаң ғ ырту ә рекеттерге ең алдымен атқ арушы, қ айта ө ндіруші ә рекеттер жатады. Егер аналитикалық, синтетикалық, бақ ылау-бағ алау жә не басқ а ә рекеттер берілген критерийлер, бірсарынды тә сілдер бойынша жү зеге асырылса, онда олар қ айта жаң ғ ыртушы. Ө з бетінше қ алыптастырғ ан критерийлар бойынша жү зеге асырылатын мақ сат қ ұ ру, қ айта тү рлендіру, жаң адан жасау, сонымен қ атар бақ ылау, бағ алау, анализ-синтез ә рекеттері продуктивті ә рекеттер ретінде қ арастырылады. Басқ аша айтқ анда, оқ у іс-ә рекетінде ө німділік жә не қ айта жаң ғ ыртушылық критерийлері бойынша ә рекеттердің ү ш тобы бө лінуі мү мкін. Функционалды тағ айындалуы бойынша берілген параметрлер, берілген тә сілдер бойынша орындалатын ә рекеттер ү немі репродуктивті, мысалы, атқ арушы ә рекеттер; жаң а нә рсені қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан ә рекеттер, мысалы мақ сат қ ұ ру, ө німді ә рекеттер болып табылады. Аралық топты шарттарына байланысты екі жақ та да бола алатын ә рекеттер қ ұ райды (мысалы, бақ ылау ә рекеті).

Кө птеген оқ у ә рекеттерінің қ айта жаң ғ ыртушылығ ы мен ө німділігі олардың қ алай орындалуы бойынша анық талады: а) мұ ғ алім берген бағ дарлама, критерий бойынша немесе бұ рын таң дап алынғ ан, біркелкіленген, стереотипизацияланғ ан тә сілдер бойынша; б) ө з бетінше қ алыптастырылғ ан критерийлер, ө з бағ дарламалары бойынша немесе жаң а тә сілдер, қ ұ ралдардың жаң а сә йкестілігі бойынша. Ә рекеттердің ө німділігін есептеу дегеніміз оқ удың ө зінің ішінде мақ сатты белсенділік ретінде немесе оқ у іс-ә рекеттің жетекші тү рі ретінде (Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов) мұ ғ алім басқ аратын оқ ушылардың оқ у ә рекеттерінің ө німділігі мен қ айта жаң ғ ыртушылық тү рлі арақ атынасының бағ дарламасы жасалуы мү мкін.

Оқ у іс-ә рекетіне енетін ә рекеттер мен операциялардың талдауы оны игеруді басқ арудың кө п объектілі кең істігі ретінде кө руге мү мкіндік береді, бұ л жерде объектілердің ә рқ айсысы оқ ушы ү шін ө з бетінше игеру мен бақ ылаудың заты ретінде болады.