Мотивациялық бағдар және іс-әрекет табыстылығы

Мотивациялық бағ дар жә не іс-ә рекет табыстылығ ы

Қ ызығ ушылық тың ә р тү рлері, мысалы нә тижелі, танымдық, процессуалды, оқ у-танымдық жә не т. б. мотивациялық бағ дарланумен байланыстырылуы мү мкін (Е. И. Савонько, Н. М. Симонова). Б. И. Додоновтың зерттеулерін жалғ астыра отырып, бұ л авторлар жоғ арғ ы оқ у орнында шет тілді мең герудегі мотивацияны зертеу материалы бойынша тө рт мотивациялық бағ дарды айқ ындады (процеске, нә тижеге, оқ ытушының бағ алауына жә не келең сіздіктерді туғ ызбау), олар оқ у мотивациясының басқ а компонентерімен қ атар оқ у іс-ә рекетінің бағ ытын, мазмұ нын жә не нә тижесін анық тайды. Олардың пікірінше, мотивациялық бағ дарлар арасындағ ы байланыстардың ерекшелігі олардың екі маң ызды сипаттамаларын бө луге мү мкіндік береді: біріншіден, процесс пен нә тижеге деген бағ дарлар арасындағ ы байланыстың тұ рақ тылығ ы (нығ ыздық критерийлері бойынша), бұ л бір жағ ынан, жә не келесі жағ ынан, «оқ ытушының бағ алуы» мен «келең сіздіктерді туғ ызбау» деген бағ дарлар арасындағ ы, яғ ни олардың оқ ыту шарттарынан салыстырмалы тү рде тә уелсіздігін; екіншіден, байланыстардың (ү стемдік жә не «салмақ » критерийі бойынша) оқ ыту шартына (мысалы, жоғ ары оқ у оқ у орнының тү рі – тілдік, тілдік емес), сағ аттар торшасына, оқ у бағ дарламаларының ерекшелігіне, соның ішінде, оның мақ саттық ұ станымдарына байланысты вариабелдігі. Осы авторлар тарапынан мотивациялық бағ дар мен студенттердің ү лгерімі арасындағ ы жағ ымды байланыс орнатылғ ан. Ү лгеріммен неғ ұ рлым байланысты болғ ан процесс пен нә тижеге бағ дар болып шық ты, аз мө лшерде тығ ыз болғ ан – оқ ытушының бағ алауына бағ дарлану. Келең сіздіктерді туғ ызбаудың ү лгеріммен байланысы ә лсіз.

Оқ у іс-ә рекеті ең алдымен, танымдық қ ажеттілік ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілінің ө ндіруі болып табылатын іс-ә рекет затымен «кездескенде» жә не онда «заттану» барысында анық талынады, яғ ни оғ ан ішкі тү рткі себеп болады, жә не де сонымен бірге ол саналуан тү рлі сыртқ ы тү рткілермен анық талынады, мысалы ө зін-ө зі бекіту, абыройлық, парыз, қ ажеттілік, жетістік жә не т. б. тү рткілері. Студенттердің оқ у іс-ә рекетін зерттеу материалы негізінде кө рсетілген ереже, социогендік қ ажеттіліктердің ішінде тиімділікке неғ ұ рлым кө п ә сер ететін жетістікке деген қ ажеттілік, оның астарында адамның ө з іс-ә рекеті нә тижелерін жақ сартуғ а ұ мтылуы тү сініледі. Оқ уғ а қ анағ аттану осы қ ажеттіліктің қ анағ аттандырылу дә режесіне тә уелді. Бұ л қ ажеттілік студенттерді оқ уғ а кө бірек ден қ оюғ а мә жбү р етеді жә не сонымен бірге, олардың ә леуметтік белсенділігін арттырады. Қ арым-қ атынас пен ү стемдікке деген қ ажеттілік оқ ытуғ а маң ызды, бірақ біржақ ты ә сер етпейді. Интеллектуалдық жоспардағ ы тү рткілер саналы тү сінілген, ұ ғ ынылғ ан, шынайы. Адам оларды білімге қ ұ штарлық, оны ө з бойына сің іру қ ажеттілігі (мұ қ таждық ), ой-ө рісті кең ейтуге, білімдерді терең детуге, жү йелеуге ұ мтылу ретінде сезінеді. Бұ л арнайы адамзаттық танымдық іс-ә рекетпен, оның интеллектуалдық қ ажеттілгімен, Л. И. Божович сипаттағ ан жағ ымды эмоционалдық рең жә не білімге тойымсыздығ ымен тең естірілетін тү рткілер тобы. Осындай тү рткілерді жө н кө ре отырып, шаршаумен, уақ ытпен санаспай, басқ а тү рткілерге жә не басқ а алаң датушы факторларғ а қ арсылық кө рсете отырып, оқ ушы оқ у материалымен, дә лірек, оқ у міндетін орындаумен тапжылмай жә не ә уестене жұ мыс істейді. Осы жерде Ю. М. Орлов маң ызды қ орытынды алғ ан: «академиялық табысқ а неғ ұ рлым кө п ә сер ететін табысқ а деген жоғ ары қ ажеттілікпен ү йлескен танымдық қ ажеттілік болып табылады».

Мотивациялық саладағ ы оқ уғ а деген қ атынас

Мектеп оқ ушыларының оқ у мотивациялық аясын талдау ү шін олардың оғ ан деген қ атынасының сипаты маң ызды. Мысалы, А. К. Маркова қ атынастардың ү ш тү рін анық тай отырып – теріс, бейтарап жә не жағ ымды қ атынастар, оқ ушының оқ у ү рдісіне араласуы негізінде соң ғ ы қ атынастың нақ ты саралап жіктелінуін келтіреді. Бұ л мектеп оқ ушыларының оқ у іс-ә рекетін басқ ару ү шін ө те маң ызды. Автор оқ уғ а деген жағ ымды қ атынасты тө мендегідей бө леді: а) жағ ымды, айқ ын емес, белсенді, мектеп оқ ушысынң оқ уғ а кірісуге дайындығ ын білдіретін; б) жағ ымды, белсенді, танымдық, в) оқ ушының қ арым-қ атынас субъекті ретінде, тұ лғ а жә не қ оғ ам мү шесі ретінде араласуын білдіретін жағ ымды, белсенді, тұ лғ алық -ә уестік; басқ аша айтқ анда, оқ у іс-ә рекеті субъектінің мотивациялық саласы немесе оның тү рткілері тек қ ана кө п компонентті емес, сондай-ақ ә ртекті жә не ә р дең гейлі, мұ ның ө зі тағ ы да оның қ алыптасуы мен есепке алынуына ғ ана емес, барабар талдауының ө те қ иын екеніне кө з жеткізеді.

Ақ ыл-ой дамуы мен тү рткінің байланысы

Оқ у мотивациясы проблемасын зерттеуде оқ ушылардың ақ ыл-ойы дамуының дең гейі мен олардың мотивациялық саласының мотивацияларының қ алыптасуы, дамуы арасындағ ы байланыс атап ө тіледі. Мысалы, кіші мектеп жасындағ ы оқ ушыларды зерттеу материалдары негізінде М. В. Матюхина олардың психикалық дамуы ү рдісінде мотивация дамитынын атап кө рсетеді. Бұ л «ақ ыл-ой дамуының жоғ арғ ы бастапқ ы дең гейі, бір жағ ынан, бала мотивациясының бастапқ ы дең гейінің жү зеге асуының аса маң ызды шарты болса, келесі жағ ынан – оқ у іс-ә рекеті процесінде жағ ымды мотивацияның қ алыптасуының шарты болып табылады» деп тұ жырымдауғ а мү мкіндік береді. Бұ л жерде ақ ыл-ой дамуының жоғ арғ ы дең гейі мен қ алыптасып келе жатқ ан жағ ымды мотивациялық беталыстыр арасында тікелей байланыс орнатылады, жә не керісінше. Сонымен бірге, оқ у іс-ә рекетінің алғ ышарты болып табылатын мотивация мен жоғ ары жә не орташа мотивациялы балаларды оқ ытудың табыстылығ ы арасында тә уелдік айқ ындалды.