 |
2 тарау. Оқу мотивациясы
|
|
|
|
2 тарау. Оқ у мотивациясы
§ 1. Мотивация психологиялық категория ретінде
Мотивацияны зерттеудегі негізгі тә сілдер
Мотивация отандық жә не шет елдік психологиясындағ ы іргелі проблемалардың бірі болып табылады. Қ азіргі кү нгі психологиядағ ы зерттеме ү шін оның маң ыздылығ ы адамның белсенділігінің кө зін, оның іс-ә рекетін, мінез-қ ұ лқ ын қ озғ аушы кү шін талдаумен байланысты. Адамды іс-ә рекетке не итермелейді, оның тү рткісі қ андай, ол оны не ү шін жү зеге асырады деген сұ рақ тарғ а жауап оның сә йкес тү сіндірмесінің негізі болып табылады. «Адамдар бір-бірімен қ арым-қ атынас жасағ ан кезде ең алдымен, оларды осындай байланысқ а итермелеген, тү рткілер жайлы жә не де олар алдына азды кө пті мө лшерде саналы тү рде қ ойғ ан мақ саттары жайлы сұ рақ туындайды». Ең жалпы тү рде тү рткі – бұ л адамды осы тү рткімен анық талатын іс-ә рекетке енген қ андайда бір ә рекетке итермелеуші, ынталандырушы, анық таушы.
Мотивация проблемасының кү рделігі мен кө п аспектілігі оның мә нін, табиғ атын, қ ұ рылымын, тү сінуде жә не де оны ә р тұ рғ ыдан зерттеу ә дістерінің кө п болуымен шартталады (Б. Г. Ананьев, С. Л. Рубинштейн, М. Аргайл, В. Г. Асеев, Дж. Аткинсон, Л. И. Божович, К. Левин, А. Н. Леонтьев, М. Ш. Магомет-Эминов, А. Маслоу, Ж. Нюттен, З. Фрейд, П. Фресс, В. Э. Чудновский, П. М. Якобсон жә не т. б. ). Отандық психологияда мотивациялық аясын зерттеуді анық таушы негізгі ә діснамалық принцип мотивацияның динамикалық пен мазмұ ндық -мағ ыналық жақ тарының бірлігі жайлы ереже болып табылады. Осы принципті белсенді жетілдіру адамның қ атынастар жү йесі (В. Н. Мясищев), мә н мен мағ ына арақ атынасы (А. Н. Леонтьев), тү рткілер ық палдасуы жә не олардың мә ндік контексті (С. Л. Рубинштейн), тұ лғ а бағ ыттылығ ы мен мінез-қ ұ лық динамикасы (Л. И. Божович, В. Э. Чудновский), іс-ә рекеттегі бағ дар (П. Я. Гальперин) сияқ ты жә не т. б. проблемаларды зерттеумен байланысты.
|
|
|
Отандық психологияда мотивация адамның ө мірлік іс-ә рекетінің - оның мінез-қ ұ лқ ының кү рделі, кө п дең гейлі реттеушісі ретінде қ арастырылады. Осы реттеудің жоғ арғ ы дең гейі саналы-еріктік дең гей болып табылады. В. Г. Алексеев кө рсеткендей, адамның мотивациялық жү йесі берілген мотивациялық тұ рақ тылардың қ арапайым қ атарына қ арағ анда неғ ұ рлым кү рделі қ ұ рылымғ а ие. Ол тек кең аямен сипатталады, оғ ан автоматты тү рде жү зеге асырылатын ұ станымдар да, ағ ымды ө зекті ұ мтылыстар да, идеалды аясы да жатады. Соң ғ ысы дә л қ азір ө зекті болмағ анымен де, бірақ оның тү рткілерінің ары қ арай дамуының мә ндік болашағ ын беретін адам ү шін маң ызды функцияны атқ арады. Мұ ның барлығ ы, бір жағ ынан, мотивацияны қ ажеттіліктердің кү рделі, кө пдең гейлі біркелкі емес жү йесі жә не қ ажеттіліктерді, тү рткілерді, қ ызығ ушылық тарды, мұ раттарды, ұ мтылыстарды, ұ станым-дарды, эмоцияларды, нормаларды, қ ұ ндылық тарды жә не т. б. қ амтитын жү йе ретінде анық тауғ а, ал келесі жағ ынан – адамның іс-ә рекетінің, мінез-қ ұ лқ ының кө пмотивтендірілуі жайлы жә не олардың қ ұ рылымын-дағ ы ү стемдеуші тү рткі жайлы айтуғ а мү мкіндік береді. «Мотивациялық аяның бағ ыныстылық қ ұ рылымы тұ лғ аның бағ ыттылығ ын анық тайды, ал тұ лғ а бағ ыттылығ ы ө з мазмұ ны мен қ ұ рылысы бойынша қ ай тү рткілер ү стем болса, соғ ан байланысты тү рлі сипатқ а ие» [31, 52 б. ].
|
|
|
Тү рткі – мотивация – мотивациялық аясы
Мотивация белсенділік бастауы ретінде жә не кез-келген іс-ә рекеттің тү рткілер жү йесі ретінде тү сініле отырып, тү рлі аспектілерде зерттеледі, осығ ан байланысты оны ә р автор тү рліше тү сіндіреді. Зерттеушілер оны бір нақ ты тү рткі ретінде де, тү рткілердің тұ тас жү йесі ретінде де, жә не де қ ажеттіліктерді, тү рткілерді, мақ саттарды, қ ызығ ушылық тарды жә не олардың кү рделі шырмалануы мен ө зара ә рекеттесуін қ амтитын ерекше аясы ретінде де қ арастырады.
Тү рткіні тү сіндіру бұ л тү сінікті не қ ажеттілікпен (драйвпен) (Ж. Нютенн, А. Маслоу), не осы қ ажеттілікті бастан кешіру жә не оның қ анағ аттануымен (С. Л. Рубинштейн), не қ ажеттілік затымен тең естіріледі. Мысалы, А. Н. Леонтьевтің іс-ә рекет теориясы контексінде «тү рткі» термині «қ ажеттілікті бастан кешіруді белгілеу ү шін емес, берілген жағ дайда осы қ ажеттіліктің нақ тыланатын объективтіні білдіреді жә не іс-ә рекет оны тудырушы ретінде не нә рсеге бағ ытталытынын білдіруші ретінде қ олданылады». Тү рткіні«затталғ ан қ ажеттілік» ретінде тү сіну А. Н. Леонтьев бойынша, оны іс-ә рекеттің ө зінің қ ұ рылымына енетін ішкі тү рткі ретінде анық тауғ а мү мкіндік беретінін атап ө тейік.
Тү рткіні зерттеудегі жетекші зерттеушілердің бірі – Л. И. Божович берген анық тама неғ ұ рлым толық болып табылады. Л. И. Божович бойынша, тү рткі – сол ү шін іс-ә рекет жү зеге асырылатын нә рсе, «тү рткі ретінде сыртқ ы дү ние заттары, елестетулер, мұ раттар, сезімдер мен уайымдар болуы мү мкін». Бір сө збен айтқ анда қ ажеттілік ө зінің іске асуын тапқ ан нә рсенің барлығ ы. Тү рткінің мұ ндай анық тамасы энергетикалық, ө згермелік жә не мазмұ ндық жақ та-ры бірігетін оның тү сіндірілуіндегі кө птеген қ арама-қ айшылық тарды шешеді. Сонымен бірге, атап кетейік, «тү рткі» тү сінігі енді «мотивация» тү сінігі, ол «іс-ә рекеттің нақ ты формаларының пайда болуын, бағ ытын жә не де іске асырылу тә сілін анық тайтын тұ лғ аның ө з мінез-қ ұ лығ ының ішкі жә не сыртқ ы факторларын байланыстыруының кү рделі механизмі ретінде болады».
|
|
|
Ең кең болып табылатын, тұ лғ аның аффективтік, еріктік аяларын да (Л. С. Выготский), қ ажеттіліктің қ анағ атталуын бастан кешіруді де қ амтитын мотивациялық аясы тү сінігі. Жалпы психологиялық контексте мотивация кү рделі бірлестікті, субъектке қ ажеттіліктер, қ ызығ ушылық -тар, қ ұ марлық тар, мақ саттар, мұ раттар тү рінде кө рінетін жә не де тікелей адамзат іс-ә рекетін детерминациялаушы мінез-қ ұ лық тың қ озғ аушы кү штерінің бірлігін білдіреді. Сө здің кең мағ ынасында, мотивациялық аясы немесе мотивация осы кө зқ арас тұ рғ ысынан, тұ лғ а ө зегі ретінде тү сініліп, оғ ан бағ ыттылық, қ ұ ндылық бағ дар, ұ станымдар, ә леуметтік кү тімдер, тартылыс, эмоциялар, еріктік сапалар сияқ ты жә не тағ ы басқ а ә леуметтік-психологиялық мінездемелер топталынады. Осылайша, ә ртү рлі тұ рғ ыдан қ арастырылғ анғ а қ арамастан мотивацияны кө птеген авторлар адамның іс-ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ын детерминация-лаушы психологиялық ә ртекті факторлардың жү йесі, жиынтығ ы ретінде тү сінеді деп бекітуімізге болады.
|
|
|
