Мотивация құрылымы

Мотивация қ ұ рылымы

Мотивацияны зерттеуде (В. Г. Асеев, Дж. Аткинсон, Л. И. Божович. А. Маслоу, Е. К. Савонько) оны белгілі бір иерархияланғ ан қ ұ рылымдар енетін кү рделі жү йе ретінде тү сіну дұ рыс. Бұ л жерде, қ ұ рылым элементтердің, олардың қ атынастары мен обьектінің тұ тастығ ының салыстырмалы тұ рақ ты бірлігі ретінде, жү йе инварианты ретінде тү сіндіріледі. Мотивация қ ұ рылымын талдау В. Г. Асеевке, оның ішінен а) процессуалдық жә не дискреттік мінездемелердің бірлігін жә не б) қ ос модальды, яғ ни оны қ ұ раушылардың жағ ымды жә не теріс негіздерін бө луге мү мкіндік берді.

Зертеушілердің мотивациялық аясы қ ұ рылымы – қ атып қ алғ ан, статикалық емес, керісінше білім берудің ө мірлік іс-ә рекеті процесінде дамитын, ө згермелі деген ережелері де маң ызды.

Мотивация қ ұ рылымын зерттеу ү шін, маң ыздысы, Б. И. Додонов бө лген оның тө рт қ ұ рылымдық компоненті: іс-ә рекеттің ө зіне қ анағ аттану, оның тікелей нә тижесінің тұ лғ а ү шін маң ыздылығ ы, іс-ә рекет ү шін сыйлаудың «мотивациялық » кү ші, тұ лғ ағ а мә жбү р еткізетін қ ысым. Бірінші қ ұ рылымдық компонент шартты тү рде мотивацияның «гедоникалық » қ ұ раушысы деп аталғ ан, қ алғ ан ү шеуі – оның мақ саттық қ ұ раушылары. Сонымен бірге, бірінші мен екінші іс-ә рекетке қ атысты ішкі бола отырып, оғ ан бағ ыттылық ты, бағ дарды (оның ү рдісі мен нә тижесі) анық тайды, ал ү шінші мен тө ртінші ә сер етудің сыртқ ы факторларын (іс-ә рекетке қ атысты теріс жә не оң ) белгілеп отырады. Тағ ы бір маң ыздысы, марапат пен жазалаудан қ ашу ретінде анық талғ ан соң ғ ы екеуі Дж. Аткинсон бойынша табысқ а жету мотивациясының қ ұ раушылары болып табылады. Мұ ндай мотивациялық қ ұ раушылардың қ ұ рылымдық тү сінілуі, оқ у іс-ә рекетінің қ ұ рылымы мен тең естіру тө менде кө рсетілгендей оқ у мотивациясын талдауда ө те ө німді болды. Мотивация мен оның қ ұ рылымдық ұ йымдасуын интерпретациялау адамның негізгі қ ажеттіліктері терминдерінде де жү ргізіледі (Х. Мюррей, Дж. Аткинсон, А. Маслоу жә не т. б. ).

Тұ лғ алық мотивацияны зерттеулердің алғ ашқ ыларының бірі (тұ лғ а қ ажеттіліктері терминінде) Х. Мюррейдің (1938) жұ мысы екені белгілі. Ол кө птеген мінез-қ ұ лық ты тудырушылардың ішінен тө рт негізгі қ ажеттіліктерді: жетістікке, ү стемдікке, дербестікке, аффилиаци-яғ а бө лген. Кең контексте қ арастырылғ ан осы қ ажеттіліктерді М. Аргайл мотивацияның (қ ажеттіліктердің ) жалпы қ ұ рылымына енгізген: 1) ә леуметтік ө зара ә рекеттесуді тудыратын ә леуметік емес қ ажеттіліктер (суғ а, тамақ қ а, ақ шағ а деген биологиялық қ ажеттіліктер); 2) кө мекті, қ орғ анысты, басқ аруды қ абылдау сияқ ты тә уелділікке деген қ ажеттілік, ә сіресе беделді жә не билігі бар адамдардан; 3) аффилиацияғ а деген қ ажеттілік, яғ ни басқ а адамдардың ортасында болуғ а, достық ү ндесуге, топпен, қ ұ рбыластармен қ абылдануғ а ұ мтылу; 4) ү стемдікке қ ажеттілік, яғ ни басқ алардың немесе топтың ө зін ұ зақ ұ зағ ырақ сө йлеуіне, шешім қ абылдауына болатын лидер ретінде қ абылдауы; 5) сексуалдық қ ажеттілік – денелік жақ ындық, бір жыныс ө кілінің келесі тартымды жыныс ө кілімен достық жә не интимдік-ә леуметтік ө зара ә рекетті; 6) агрессияғ а деген қ ажеттілік, яғ ни денелік немесе вербалды зиян келтіру; 7) ө зінің абыройына (self-esteem), ө зіндік сә йкес болуғ а деген қ ажеттілік, яғ ни ө зін маң ызды деп қ абылдау. Тә уелділікке, ө зін бекітуге жә не бір мезгілде агрессияғ а деген қ ажеттілік елеулі мө лшерде оқ у іс-ә рекеті мен оқ ушылардың мінез-қ ұ лқ ын талдау ү шін қ ызығ ушылық тудыруы айқ ын.

Адамның қ ажеттіліктер саласының қ ұ рылымын қ арастыру тұ рғ ысынан А. Маслоудың «қ ажеттіліктер ү шбұ рышы» ү лкен қ ызығ ушылық тудырады, мұ нда бір жағ ынан, адамның ә леуметтік, интерактивті тә уелділігі, екінші жағ ынан – оның ө зін-ө зі ө зектендірумен байланысты танымдық, когнитивті табиғ аты айқ ын кө рінеді. Тө менде А. Маслоудың қ ажеттіліктер ү шбұ рышы келтірілген. Оны қ арастырғ ан кезде біріншіден, адамның когнитивті (танымдық ) жә не коммуникативтік қ ажеттіліктеріне берілген орын мен мағ ына назар аудартса, екіншіден адамның қ ажеттіліктер саласы оның іс-ә рекеті қ ұ рылымынан тыс – тек оның тұ лғ асына, ө зін-ө зі ө зектендіруіне, дамуына, ың ғ айлы тіршілік етуіне қ атысты қ арастырылуы (Дж. Брунердің тү сінуінде).

Мотивациялардың (тү рткілердің ) негізгі жіктеулері

Адамның мотивациялық саласын жалпы жү йелік тү рде кө рсету зерттеушілерге тү рткілерді жіктеуге мү мкіндік береді. Жалпы психологияда мінез-қ ұ лық (іс-ә рекет) тү рткілерінің (мотивациялардың ) тү рлерін тү рлі негіздер бойынша шектейтіні белгілі. Осындай негіздер ретінде болатындар: а) іс-ә рекетке қ атысу сипаты (тү сінікті, белгілі жә не шынайы жү ретін іске асатын тү рткілер, А. Н. Леонтьев бойынша); б) іс-ә рекетке себепші болу уақ ыты (алыс – қ ысқ а мотивация, Б. Ф. Ломов бойынша); в) ә леуметтік мә нділік (ә леуметтік – жеке тұ лғ алық, П. М. Якобсон бойынша); г) оларды іс-ә рекетттің ө зіне араласу немесе одан тыс болу фактісі (кең ә леуметтік тү рткілер – жеке тұ лғ алық тү рткілер, Л. И. Божович бойынша); д) іс-ә рекеттің белгілі бір тү рі, мысалы оқ у мотивациясы жә не т. б.

Жіктеу негіздері ретінде Х. Мюррейдің, М. Аргайлдың, А. Маслоудың жә не т. б. сызбаларын қ арастыруғ а болады. Тү рткілерді қ арым-қ атынас сипаты бойынша шектеу ең бегі П. М. Якобсонғ а тиесілі. Зерттеудің осы желісін жалғ астыра отырып, топтық ық палдасу мен қ арым-қ атынасты анық таушы ә леуметтік қ ажеттіліктерді А. А. Леонтьев бойынша ү ш негізгі қ ажеттіліктерге бө луге болады олар мыналарғ а бағ ытталады: а) ө зара ә рекеттесу объекті мен мақ сатына; б) коммуникатордың ө зінің мү ддесіне; в) басқ а адмның немесе тұ тастай қ оғ ам мү ддесіне. Қ ажеттіліктердің (тү рткілердің ) бірінші тобының кө рінуіне мысал ретінде ө ндірістік топ мү шесінің жолдастарының алдында ө зінің ө ндірістік іс-ә рекетінің ө згеруі жайлы сө з сө йлеуін келтіруге болады. Ә леуметтік тұ рғ ыдағ ы қ ажеттіліктер, тү рткілер «... тұ тастай қ оғ амның мү ддесі жә не мақ сатымен байланысты... ». Тү рткілердің бұ л тобы адамның мінез-қ ұ лқ ын топ мү шесі ретінде шарттайды, қ оғ ам мү ддесі тұ лғ а мү ддесіне айналады. Осы тү рткілер тобы мысалы, тұ тастай оқ у ү рдісін сипаттай отырып, оның субъектін де: педагогты, оқ ушыларды алыс, жалпы, тү сінікті тү рткілер тұ рғ ысынан сипаттауы мү мкін екені анық. Коммуникатордың ө зіне бағ ыттылғ ан тү рткілер (қ ажеттіліктер) жайлы айтқ анда А. А. Леонтьев «не тікелей қ андай да қ ызық ты немесе маң ызды нә рсені білу тілегінің қ анағ аттануына бағ ытталғ ан, не ары қ арай мінез-қ ұ лық тә сілін, ә рекет тә сілін таң дауғ а бағ ытталғ ан» тү рткілерді есепке алады. Тү рткілердің бұ л тобы оқ у іс-ә ркетінде ү стем ететін оқ у мотивациясын талдауда неғ ұ рлым қ ызығ ушылық тудырады.

Іс-ә рекеттің ү стем мотивациясын анық тауғ а субъект ретінде тұ лғ аның ө зінің интеллектуалдық -эмоционалдық -ерік саласының ерекшелігі тұ рғ ысынан келген жө н. Осығ ан сә йкес, адамның жоғ ары рухани қ ажеттіліктері имандылық, интеллектуалдық -танымдық жә не эстетикалық тұ рғ ыдағ ы қ ажеттіліктер (тү рткілер) ретінде бола алады. Бұ л тү рткілер адамның рухани сұ раныстарының, қ ажеттіліктерінің қ анағ аттандырылуымен байланыстырылады, олармен П. М. Якобсон бойынша сезімдер, қ ызығ улар, ә дет жә не т. б. сияқ ты тү рткілер ү здіксіз байланысты. Басқ аша айтқ анда жоғ ары ә леуметтік, рухани тү рткілер (қ ажеттіліктер) шартты тү рде тү рткілердің (қ ажеттіліктердің ) ү ш тобына бө лінуі мү мкін: интеллектуалдық -танымдық, имандылық -этикалық жә не эмоционалды-эстетикалық.