 |
Мақсатты ұйғару және мотивация
|
|
|
|
Мақ сатты ұ йғ ару жә не мотивация
Сондай-ақ, оқ у іс-ә рекетін ұ йымдастыру ү шін аса маң ызды оқ у іс-ә рекетінің мақ сатын ұ йғ аруды ө згерту арқ ылы мотивацияны қ алыптастыру мү мкіндігі жә не ө німділігі жайлы жағ дай да бекітілді. А. К. Маркова жетекшілігімен орындалғ ан Т. И. Лях пен О. А. Чувалованың зерттеулерінде жеткіншектерде тұ лғ алық -мә нді мағ ына қ ұ раушы мотив қ алыптастырылуы мү мкіндігі жә не осы процесс оның мінездемесінің қ алыптасуының белгілі бір кезектілігінде жү зеге асатыны атап кө рсетілнеді. Авторлардың айтуынша, алдымен оқ у-танымдық тү рткі атқ арыла бастайды, содан кейін ү стемдеуші бола бастайды жә не дербестікке жетеді, содан кейін барып қ ана сезіледі, яғ ни бірінші шарт оқ у іс-ә рекетінің ө зінің жетілуі, ұ йымдасуы. Бұ л жерде мотивацияның ө зінің ә рекеттігі О. А. Чувалова кө рсеткендей, іс-ә рекет нә тижесі емес тә сілдерге бағ ытталғ ан кезде артығ ырақ қ алыптасады. Сонымен бірге, мотивацияның бұ л сипаттамасы тү рлі жас кезең дерінде оқ у жағ дайының сипатына жә не мұ ғ алімнің бақ ылауының қ атаң дығ ына байланысты тү рліше кө рінеді. Мысалы, оқ ушы неғ ұ рлым кіші болса ә рекеттегі мотивацияның оқ у жағ дайының сипаты мен мұ ғ алімнің бақ ылауының қ атаң дығ ына тә уелділігі, танымдық мотивацияның бірінші сатысы ретінде ә рекеттігі қ алыптасуының жағ дайдың міндеттілігі мен мұ ғ алімнің қ адағ алауынан тә уелдігі тығ ыс болады. Жалпы мектеп оқ ушыларының оқ у мотивациясын зерттеу оның ө з-ө зінен қ алыптасуының, оның тек іс-ә рекет тә сіліне ғ ана (оның нә тижесіне емес) бағ дарланғ ан жастық ерекшеліктерді есепке ала отырып мақ сатты тү рде сатылап дамуының принципиалды мү мкіндіктерінің жеткіліксіз дең гейін кө рсетеді.
|
|
|
Оқ у мотивациясының тұ рақ тылығ ы
Оқ у мотивациясының тұ рақ тылығ ы А. К. Маркованың (Л. К. Золотых, Т. И. Лях, Т. А. Платонова, Т. А. Пушкина, О. А. Чувалова жә не т. б. ) тұ жырымдамасы шегіндегі мектеп оқ ушыларын зерттеу материалы негізінде жә не де Е. И. Савонько тобының (Н. М. Симонова, З. М. Хизроева, И. П. Именитова жә не т. б. ) студенттерді зерттеу материалы негізінде зерттелген. Психологиялық тұ рақ тылық ты зерттеушілер адамғ а ә сер етуші факторлардың кең тү рлендіруінде психикалық белсенділіктің қ ажетті дең гейін қ олдай алу қ абілеті ретінде анық тайды. Оқ у мотивациясына қ атысты оның тұ рақ тылығ ы – бұ л іс-ә рекеттің қ алыпты жә не экстремалды жағ дайларда да салыстырмалы тү рде ұ зақ жә не жоғ ары ө німділігін қ амтамасыз ететін оның динамикалық сипаттамасы. Тұ рақ тылық тың жү йелілік елестетуіне сү йене отырып, зерттеушілер оны оқ у мотивациясының кү ші, тү сінілуі, ә рекеттігі, іс-ә рекеттің мағ ыналы тү рткінің қ алыптасуы, процеске бағ дар жә не т. б. сияқ ты сипаттамаларымен бірге қ арастырады.
Е. И. Савонько, И. П. Именитова, З. М. Хизроеваның зерттеулерінде мотивациялық қ ұ рылымның тұ рақ тылығ ы мен оның динамикалығ ының байланысы оның қ ұ рылымындағ ы компоненттердің сараланып жіктелінуінде, олардың тұ рақ тылық беталысына қ арай тә ртіптелінуінде екені кө рсетілен. Сонымен бірге, мотивациялық қ ұ рылымның қ ұ рылымішілік ө згерістердің жылдамдатылғ ан ө згермелілігі, ішкі мотивация компоненттерінің тә ртіптелуге қ арай қ озғ алысы, сараланып жіктелінуге деген айқ ын беталыс сияқ ты сипаттамалары ү рдіске қ арай мотивациялық бағ дарланғ ан қ ұ рылымдардың тұ рақ тылығ ының кө рсет-кіші болып табылады. Бұ л зерттеушілерге процессуалды мотивацияның абсолютті ү стемдігі қ ұ рылымғ а одан да ү лкен тұ рақ тылық ты береді деп болжауларына мү мкіндік береді. Процессуалды мотивация қ ұ рылымы-ның мазмұ нды жә не «энергетикалық » ұ йытқ ысы болып табылады, жә не одан тұ рақ тылық пен оның ө згергіштігінің ерекшеліктері тә уелді. Процессуалды жә не нә тижелік мотивациялық бағ дарлар қ ұ рылымда бірінші жә не екінші орын алғ ан жағ дайда оның тұ рақ тылыық дең гейі одан сайын жоғ ары болады – бұ л ә сер ету кү ші бойынша бойынша бірінші фактор. Зерттеушілер (Е. И. Савонько, З. М. Хизроева) тұ рақ тылық тың психологиялық детерминанттарына жататындарды белгіледі, олар: 1) мотивациялық қ ұ рылымның бастапқ ы тү рі; 2) іс-ә рекеттің заттық мазмұ нының тұ лғ алық маң ыздылығ ы; 3) оқ у тапсырмасының тү рі. Тағ ы да, неғ ұ рлым кү шті болып мотивациялық бағ дардың ү стемдігі, қ ұ рылымішілік динамикасының ерекшелігі жә не мотивациялық қ ұ рылымның психологиялық мазмұ ны сияқ ты ішкі факторлар екені анық талды.
|
|
|
Проблемалық ситуациялар жә не мотивация
Мотивациялық қ ұ рылымның ө згеруіне ә сер ететін кү шті фактор проблемалық ситуация болып табылады, ол таң дау жасау мә жбү рлігі арқ ылы, уақ ыттық шектеу мен бағ алауды алып тастау арқ ылы шығ армашылық белсенділікке итермелейді (Е. И. Савонько, Н. М. Симонова). Авторлар тө мендегілерді анық тады: а) ү стем доминантты мотивация іс-ә рекет ө німінде айқ ындалады; б) тү рткінің ө нім ерекшелігіне ә серін жанамалаушы фактор оның тұ лғ алық мә нділігі болып табылады, в) тұ лғ алық мә нділіктің психологиялық мазмұ ны мотивациялық қ ұ рылым тү ріне байланысты. Зерттеулерде мотивациялық қ ұ рылым тү рі, іс-ә рекет ө німінің ерекшелігі жә не оның субъектінің мінездемесі арасындағ ы байланыстардың сапалық ө зіндік ө згешелігі айқ ындалды. Мысалы, эксперименталдық деректердің негізінде субъекттік сипаттамалар, эксперименталдық іс-ә рекеттің ө ту ерекшеліктері, мотивация қ ұ рылымының, ө німінің ерекшеліктері ретіндегі осындай сипаттамаларының сапалы ө зіндік тіркесімдерінің критериі бойынша студенттердің бірнеше топтары бө лінді. Сыналушылардың мотивациялық сипаттамаларының сандық -сапалық талдауы неғ ұ рлым шығ армашыл, қ абілетті, ізденіске дайын, экспрессивті жә не қ арым-қ атынасқ а бейім студенттер тобын анық тауғ а мү мкіндік берді. Олардың мотивация қ ұ рылымындарында процеске бағ дарлануы тұ рақ ты ү стемдік кө рсетеді; қ ұ рылымішілік ө згерістер уақ ыт факторы мен іс-ә рекет шартының ә серінен қ ұ рылым компоненттерінің тә ртіптілікке жә не сараланып жіктелінуге деген айқ ын кө рінетін беталыспен сипатталады. Осы топтағ ы сыналушылардың іс-ә рекет ө німі (мә тіндер) ө зіндік ө згешелігімен, айқ ындық пен, жоғ ары эмоционалдық пен, логикалық бірізділікпен, аргументтілігімен, тұ лғ алық қ атыстылық пен, шығ армашыл сипатпен ажыратылады.
|
|
|
Осы проблеманы зерттеулерде ашылғ ан факторлар арқ ылы мотивациялық қ ұ рылымдардың қ ұ рылымішілік динамикасына ә сер етуге болады, олай болса, олардың қ айта қ ұ рылуын басқ аруғ а болады. Мұ ндай факторларғ а жататындар: уақ ыттық шектеу мен бағ алауды алып тастау; қ арым-қ атынастың демократиялық стилі; таң дау жағ дайы; тұ лғ алық мә нділік, жұ мыстың шығ армалық жә не ө німді тү рі. Проблемалық ситуацияның шығ армалық сипаты қ ұ рылым компонент-терінің сараланып жіктелінуі мен тә ртіптелуге деген, яғ ни оның тұ рақ тылығ ы беталысына ынталандырады. Қ арастырылғ андардың барлығ ы оқ у мотивациясының психологиялық феномен ретінде кү рделі екеніне куә ландырады, оны оқ у ү рдісінде басқ ару, оның қ ұ рылымдық ұ йымдасуын, динамикалылығ ын, жас кезең дерімен себептілігін есепке алуды талап етеді.
|
|
|
***
Оқ у мотивациясы, мотивациялардың ерекше тү рі бола отырып, кү рделі қ ұ рылымымен сипатталады, оның формаларының бірі ішкі (ү рдіс пен нә тижеге бағ дарланғ ан) жә не сыртқ ы (сый, келең сіздіктерді туғ ызбау) мотивациялар қ ұ рылымы болып табылады. Оқ у мотивациясының оның тұ рақ тылығ ы, интеллектуалдық даму дең гейі жә не оқ у іс-ә рекетінің сипатымен байланысы сияқ ты сипаттамалары аса маң ызды.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Мотивациялық бағ дарлардың (ү рдіске, нә тижеге, сыйғ а, келең сіздіктерді туғ ызбауғ а) қ айсысы мотивацияның ү лкен тұ рақ тылығ ын анық тайды?
2. Қ андай тү рткілерді ішкі жә не сыртқ ы деп атайды?
3. А. Маслоудың мотивациялық ү шбұ рышының қ андай қ ажеттіліктері оқ у іс-ә рекетінің табыстылығ ымен байланысты болуы мү мкін?
Ә дебиет
Маркова А. К., Матис Т. А., Орлов А. Б. Формирование мотивации учения. М., 1990.
Маркова А. К., Орлов А. Б., Фридман Л. М. Мотивация учения и ее воспитание у школьников. М., 1983.
Нюттен Ж. Мотивация // Экспериментальная психология / Ред. -сост. П. Фресс, Ж. Пиаже / Пер. с франц. М., 1986. Гл. XV.
Орлов Ю. М., Творогова Н. Д., Шкуркин В. И. Стимулирование побуждения к учению. М., 1988.
|
|
|
