 |
§ 2. Білім беру процесі субъекттерінің өзара әрекеттесуі
|
|
|
|
§ 2. Білім беру процесі субъекттерінің ө зара ә рекеттесуі
Білім беру процесі ө зара ә рекет ретінде
Білім беру процесі кө п жоспарлы жә не полиморфты ө зара ә рекет болып табылады. Бұ л оқ ушы мен мұ ғ алімнің (студент пен оқ ытушының ) оқ у немесе, дә лірек айтсақ, оқ у-педагогикалық ө зара ә рекеттесу; бұ л сонымен қ атар, оқ ушылардың (студенттердің ) арасындағ ы ө зара ә рекеттесуі; бұ л сонымен қ атар, тұ лғ а аралық ө зара ә рекеттесу, ол оқ у–педагогикалық ө зара ә рекетке тү рліше ә сер ете алады. Осы ө зара ә рекеттің бірінші жоспарын «оқ ушы–мұ ғ алім» схемасы бойынша қ арастырайық. Ол ілім тарихында тү рлі формаларда жү зеге асырылды: Шебер жә не Ұ стазбен даралық жұ мыс; сынып-сабақ тық жұ мыс (Я. А. Коменский кезінен бері); оқ ушымен дара жұ мыс кезінде кең ес беру; Ресейде 30-шы жылдардағ ы оқ ытуды бригадалық -зертханалық ә діспен ұ йымдастыру формасында жә не т. б., алайда кез-келген нұ сқ ада ө зара ә рекеттесуші жақ тардың ә рқ айсысы ө зінің субъективті белсенділігін жү зеге асырды. Ең кө п мө лшерде ол ү йренушіде сократтық ә ң гімелесу ә дісі бойынша, жеке дара жұ мыста, кең ес беруде кө ріне алды.
Қ азіргі кезде оқ у-педагогикалық ө зара ә рекет ең бектестіктің іскерлік, рө лдік ойын, бірігіп-таратылғ ан іс-ә рекет, триадалардағ ы, топтардағ ы, тренинг-сабақ тардағ ы жұ мыс сияқ ты ұ йымдастырушылық формаларына ие болды. Бұ л жерде ең бектестік, ең алдымен, оқ ушылардың (студенттердің ) ө зінің ө зара ә рекеттесуін ұ йғ арады. Білім беру процесінде оқ у ө зара ә рекетінің жоспары мен формаларының кө п болу жағ дайы жасалып, оның жалпы схемасы да кү рделенеді.
|
|
|
Оқ удағ ы ө зара ә рекеттің субъек-субъекттік схемасы
Оқ удағ ы ө зара ә рекет бұ рында жиі S→ О, сызбасымен сипатталғ ан, мұ ндағ ы S – бұ л оқ ытуды дамытушы, білім беруші, іскерлікті қ алыптастырушы, оны қ адағ алап жә не бағ алаушы белсенді субъект. Оқ ушы оқ ыту мен тә рбиелеу субъекті ретінде қ арастырылғ ан. Ө зара ә рекеттің осындай оғ ан қ атысушылардың барлығ ының белсендігі сияқ ты сипаттамасына негізделе отырып, соң ғ ы жылдары оқ удағ ы ө зара ә рекеттің схемасын екі жақ ты субъект-субъекттік S ← → S ө зара ә рекет ретінде қ арастырылды, мұ ндағ ы S1 – мұ ғ алім (оқ ытушы) жә не S2 – оқ ушы (студент) жалпы субъекттер SΣ жинағ ын қ ұ райды, ол осы ө зара ә рекет мақ саттарының ортақ тығ ымен сипатталады. Мұ ғ алім жұ мыс істейтін топ, сынып мү шелері бір-бірімен ө зара ә ркеттесетінін есепке алсақ, оның педагогикалық міндеттеріне осы сыныпты (топты) оқ удағ ы жігерлері ортақ мақ сатқ а бағ ытталуы тиіс субъекттер жиынтығ ы ретінде қ алыптастыру да енеді. Оқ удағ ы ө зара ә рекеттің қ алыптасып отырғ ан схемасы, осылайша ө з тарапынан кө п қ абатты қ ұ рылғ ы болып келеді, оның беріктігі ө зара ә рекетке қ атысушылардың барлығ ының арасындағ ы психологиялық контакт орнатуғ а негізделеді.
Ө зара ә рекеттегі психологиялық контакт
|
|
|
Психологиялық контакт, ө зара ә рекеттесуші жақ тардың ө зара тү сінушілігінен туындағ ан жә не бір-біріне сенімі жә не қ ызық қ андығ ымен байланысты, адамдардың психикалық кү йлерінің ортақ тығ ының нә тижесінде пайда болады. Психикалық кү й психологияда Н. Д. Левитовтың ізінше, адамның психикалық іс-ә рекетінің белгілі бір уақ ыт кезең індегі, оның психикалық процестерінің ө зіндік ағ ымын кө рсететін, тұ лғ а кү йі мен қ асиеттерінің алдында болатын тұ тас сипаттамасы ретінде анық талады.
Контакт субъекттер ү шін ө зара ә рекетті жағ ымды нығ айтушы фактор болып табылып, олар оны саналы аң ғ арып, бастан кешіреді. Контакт жағ дайында ө зара ә рекет субъекттерінің барлық тұ лғ алық қ асиеттері неғ ұ рлым толық айқ ындалады, оны орнату факті оларғ а интеллектуалдық жә не эмоционалдық қ анағ аттану ә келеді. Басқ аша айтқ анда, контакттің ішкі механизмдері эмоционалдық жә не интеллектуалдық кө ң іл-кү йге ортақ тасу, жә рдемдесу, ой бө лісу болып табылады.
Эмоционалдық кө ң іл-кү йге ортақ тасу негізінде «жұ қ тыру» психикалық қ ұ былысы жатыр, оның механизмі ә леуметтік психологияда топтық іс-ә рекеті интеграциясының тә сілі ретінде қ арастырылады. Шығ у тегі бойынша кө не жә не кө рініс табуы бойынша саналуан «жұ қ тыру» қ ұ былысы адам мінез-қ ұ лқ ының ішкі механизмінің формасы ретінде шығ ады (Г. М. Андреева). Жұ қ тыру кө бінесе индивидтің белгілі бір психикалық кү йлерге, ү лкен эмоционалдық зарядқ а ие психикалық кө ң іл-кү йді беру арқ ылы, сезімдері мен қ ұ штарлығ ы асқ ыну арқ ылы санасыз, еріксіз шалдық қ ыштығ ын сипаттайды [163; 164, 258 б.; 11, 175-178 б. ]. Оқ удағ ы ө зара ә рекет субъекттерінің эмоционалдық кө ң іл-кү йге ортақ тасуы бір мезгілде контакттің фондық та, негізгі де механизмі болып табылады. Айта кету керек, контакт механизмі ретінде адамның эмоционалдық кө ң іл-кү йге ортақ тасуы ең алдымен, ө зара ә рекеттесуші субъекттердің тұ лғ алық ерекшеліктерінен, ө зара ә рекеттесу затының маң ыздылығ ынан, жақ тардың осы процеске қ атынастарынан пайда болады. Бұ л ө зара ә рекеттің ө зара тү сінісушілігін, ортақ тығ ын жә не келісімділігін қ амтамасыз етеді.
|
|
|
Ө зара ә рекеттесуге тү скен жақ тардың шынайы контактісінің басқ а механизмі дегеніміз екі жақ тың да қ андай да бір проблеманы талдау бойынша бір белсенді іс-ә рекетке араласуымен жә не белгілі бір ойлау тапсырмасын орындауғ а бағ ытталуымен анық талғ ан ортақ тасып ойлану, ойлауғ а жә рдемдесу болып келеді. Интеллектуалдық ә рекеттесу деп аталатын бұ л механизм ө зара ә рекеттесуші субъекттердің, мысалы мұ ғ алім мен оқ ушының интеллектуалдық іс-ә рекеттерінің бірлескендігімен шартталады.
Ө зара ә рекеттесуші жақ тар арасында контакт пайда болуының ішкі шарты бір-біріне ақ жү ректік, шынай сыйлаудың, эмпатиялық тың жә не толеранттық тың кө рінісі болып табылды. Контакттың сыртқ ы кө рінісі ө зара ә рекеттесуші жақ тардың мінез-қ ұ лқ ы болып табылады. Мысалғ а, сыныптағ ы контакт ү шін зейін қ ою қ алыбы, біршама алғ а ұ мтылғ ан дене қ алыбы, мақ ұ лдау кө зқ арастары мен қ ол қ имылдары, жұ мыстық, мұ ғ алім тарапынан реттелінуші тыныштық, мұ ғ алімнің толқ у мен ойлану ү зілісіндегі оқ ушылардың ү ндемеулері кө рсетімді. Осы жә не басқ а кө рсеткіштерді қ арым-қ атынас теориясының ә леуметтік бө лігі – праксемика суреттейді.
Контакт – бұ л оның субъекттерінің продуктивті ө зара ә рекеттесуінің, осы процесс пен оның нә тижесінің тиімділігін арттырудың шарты мен салдары. Оқ у ө зара ә рекетінде психологиялық контакт табиғ и, кедергісіз қ арым-қ атынас мү мкіндігін анық тайды, мұ ндай қ арым-қ атынастың болуы оның субъекттерінің табысты ең бектестігі ү шін маң ызды.
|
|
|
***
Оқ удағ ы ө зара ә рекет субъекттер позициясын ұ станушы екі жақ тың да – оқ ушылардың (оқ ушының ) – мұ ғ алімнің ө зара ә рекеттерінің белсенділігімен, саналы аң ғ арылуымен мақ саттылығ ымен сипатталады, мұ нда келісімді ә рекет контакттың психологиялық кү йімен нә тижеленеді жә не алғ ышартталынады.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рактар
1. Ө зара ә рекеттесудегі реактивті жақ тың субъектінің белсенділігі қ алай дә лелденеді?
2. Контакттың болмауы неліктен ө зара ә рекетті бұ зады?
3. Қ андай ішкі жә не сыртқ ы кө рсеткіштер негізінде мұ ғ алім сыныппен ө зара ә рекетінің тиімділігі жайлы жорамалдай алады?
4. Егер де S → О сызбасының орнына S ← → О сызбасы жү зеге асырылса, оқ удағ ы ө зара ә рекет схемасының ө згерісі нені ұ йғ арады?
Ә дебиет
Андреева Г. М. Социальная психология. М., 1996. Разд. ІІ.
Леонтьев А. Н. Избранные психологические произведения: В 2 т. М., 1983. Т. 1.
|
|
|
